Zmiany w Europie pokongresowej i na ziemiach polskich
Nowe ideologie: socjalizm i komunizm
Wyzysk i ciężka praca kobiet i dzieci. Niestety takie zjawiska także kształtowały historię XIX wieku. Sprzeciw wobec nich był źródłem narodzin socjalizmu utopijnego.
Warunki życia robotników w XIX wieku
Obraz życia robotników w XIX wieku nie był różowy:
niskie płace,
ciężkie warunki pracy (brak zasad BHP),
brak zorganizowanej służby zdrowia i zasiłków np. na skutek uszkodzeń ciała podczas pracy,
długa praca w ciągu dnia (sześć dni w tygodniu),
brak dostępu do edukacji,
problemy mieszkaniowe,
niedemokratyczny system wyborczy,
praca w przemyśle włókienniczym wiązała się z hałasem, szkodliwymi środkami np. do bielenia czy farbowania płótna, zanieczyszczeniami, olbrzymim wysiłkiem fizycznym.
Ludzie i maszyny
Wynalazkom technicznym epoki rewolucji przemysłowej starano się zapewnić prostotę obsługi, co otworzyło drogę do pracy w przemyśle mieszkańcom wsi, w tym osobom młodym i niewykształconym. Gwałtownie rosła liczba nisko opłacanej, niewykwalifikowanej siły roboczej: kobiet i dzieci. Postęp techniczny oznaczał też obniżkę płac. Zastosowanie maszyn w tkactwie i przędzalnictwie zmieniło sytuację. Mechanizacja tkactwa przyniosła likwidację wielu miejsc pracy. Napędzana parą maszyna tkacka zastępowała bowiem pracę dziesięciu ludzi. Nic dziwnego, że napotykało to na opór społeczny.
Jego charakterystycznym objawem było niszczenie maszyn fabrycznych. Robotników zaangażowanych w taką działalność nazywano luddystami, a przywódcy tego oddolnego ruchu przybierali przydomek Ned Ludd. Tak brzmiało nazwisko robotnika, który prawdopodobnie po raz pierwszy w 1782 r. zniszczył maszynę włókienniczą. Najbardziej zaciekłe akty wandalizmu miały miejsce w latach 1811‑1812, a wkrótce w Wielkiej Brytanii luddyzm stał się zjawiskiem na skalę masową. Do 1816 roku ruch ten został jednak całkowicie stłumiony. Był on wyrazem strachu i desperacji ludzi, którzy osiedliwszy się w miastach i osadach przemysłowych nie wytwarzali żywności na własne potrzeby i byli całkowicie zdani na łaskę pracodawców. Podobne zjawisko buntu skierowanego przeciw wynalazkom objęło też wieś. W 1830 roku na południu Anglii ofiarą gniewu zubożałych i bezrobotnych parobków padały napędzane parą młockarnie. Z czasem wynalazki techniczne upowszechniły się i przestały być rzadko spotykaną nowością. Walka z nimi straciła sens.
W fabrykach zatrudniano osoby w wieku od kilku do kilkudziesięciu lat. Przeanalizuj dane liczbowe dotyczące jednej z brytyjskich fabryk przędzalniczych z 1833 roku. Zwróć uwagę na wiek i płeć robotników. Zakreśl 3 największe spośród liczb zamieszczonych w środkowej i prawej kolumnie. Na których pracownikach zależało właścicielom fabryk najbardziej? Jak sądzisz, dlaczego? O jakich problemach społecznych tej epoki informują poniższe dane statystyczne?
| Lata życia | Mężczyźni | Kobiety |
| poniżej 11 | 246 □ | 155 □ |
| 11 - 16 | 1169 □ | 1123 □ |
| 17 - 21 | 736 □ | 1240 □ |
| 22 - 26 | 612 □ | 780 □ |
| 27 - 31 | 355 □ | 295 □ |
| 32 - 36 | 215 □ | 100 □ |
| 37 - 41 | 168 □ | 81 □ |
| 42 - 46 | 98 □ | 38 □ |
| 47 - 51 | 88 □ | 23 □ |
| 52 - 56 | 41 □ | 4 □ |
| 57 - 61 | 28 □ | 3 □ |
Socjalizm
Wnioski z obserwacji otaczającej ich rzeczywistości najszybciej wyciągnęli ludzie nazywani socjalistami. Byli to intelektualiści i członkowie elit społecznych, wypowiadający się w imieniu proletariatu (robotników). W przeciwieństwie do liberałów ich głównym obiektem zainteresowania nie było państwo, lecz społeczeństwo. W myśli socjalistycznej XIX wieku ścierało się kilka koncepcji wprowadzenia zmian społecznych, od pokojowych po rewolucyjne, jednak każda zakładała konieczność całkowitej zmiany istniejącego systemu kapitalistycznego. Podnoszony w nich postulat uspołecznienia dóbr konsumpcyjnych (czyli przeniesienia ich własności na rzecz wspólnoty). W XIX wieku przestał być już tylko częścią tradycji filozoficznej, sięgającej czasów Platona, a stał się elementem politycznego programu zwolenników socjalizmu. Miało to daleko idące konsekwencje ideowe i polityczne.
Adam Mickiewicz, polski wieszcz narodowy, pisał pod koniec życia — podczas zaburzeń rewolucyjnych 1849 roku, wstrząsających Europą — że „socjalizm pojawił się po raz pierwszy urzędowo w dniach lutego w programach ludowych. Nikt nie zna nazwisk ich autorów. Nieznana ręka nakreśliła w owych programach wyraz socjalizm, ku wielkiemu przerażeniu wszystkich zadowolonych Baltazarów Francji. Stare społeczeństwo i ci wszyscy, co je reprezentują, choć nie pojęli znaczenia wyrazu, wyczytali w nim wyrok śmierci na siebie. […] Socjalizm jest to słowo całkiem nowe. Kto słowo to stworzył? Nie wiadomo. Najstraszliwsze są te słowa, których nikt nie urobił, a które wszyscy powtarzają”. Czy Mickiewicz miał rację w odniesieniu do etymologii tego słowa? Poszukaj informacji o pochodzeniu słowa socjalizm.
Pierwsi socjaliści, zwani utopijnymi
Claude Henri de Saint‑Simon [czyt.: Sę Simą] marzył o stworzeniu nowego społeczeństwa „industrialnego”, z własną hierarchią opartą na takich wartościach, jak pracowitość i zdolności, a nie własność. Jego pomysły przybrały ostatecznie kształt specyficznej religii. Wierzył, że braterskie relacje między ludźmi umożliwią całkowitą likwidację biedy i wojen. W jego wizji społeczeństwa sprawami ogółu powinni opiekować się industrialiści, czyli stanowiący elitę cywilizacji przemysłowej finansiści, przedsiębiorcy, uczeni i artyści. Ich zadaniem miało być planowanie produkcji i dbanie o harmonijny rozwój społeczeństwa. Saint‑Simon był twórcą pojęć społeczeństwa industrialnego i przemysłowca. Skupił wokół siebie grono uczniów, a jego idee zainspirowały wielu europejskich intelektualistów i marzycieli.
Inny wizjoner, Charles Fourier [czyt. Szarl Furje] zamiast reformować całe społeczeństwo, postulował przeniesienie ludzi pracy do falansterów, czyli gmachów‑osiedli. Miały być one przeznaczone dla zorganizowanych wspólnot rolniczo‑przemysłowych, zwanych przez niego falangami. W koncepcji Fouriera falangi miały liczyć od półtora do dwóch tysięcy osób. Życie w falansterze oferować miało dobre warunki pracy oraz całe zaplecze socjalne — od niewielkich mieszkań, przez placówki edukacyjne po miejsca rozrywki. Fourier nie chciał likwidacji własności. Każdy z członków miał być współwłaścicielem drobnej części majątku osiedla na zasadzie spółki akcyjnej. Falanstery miały sprzyjać działaniom wspólnotowym: dobrowolnej i dającej zadowolenie pracy, dzielenia się jej wytworami i życiu w harmonii. Pomysły Fouriera znalazły wielu naśladowców.
Przeczytaj tekst źródłowy o zasadach pracy i wychowania dzieci i opisz, jak zaprojektowano życie w falandze. Weź pod uwagę takie zagadnienia, jak podział i warunki pracy.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DBq2AvrCP
Audiobook, mężczyzna czyta o zasadach pracy i wychowaniu dzieci w falandze według Fouriera (Furiera)
Charles Fourier o zasadach pracy w falandze (1822)Trzeba będzie, by gospodarka zrzeszeniowa, celem nabrania atrakcyjności, spełniła siedem następujących warunków:
Aby każdy pracownik był zrzeszony, wynagradzany dywidendą;
Aby każda osoba – mężczyzna, kobieta czy dziecko – była wynagradzana w stosunku do trzech właściwości: kapitału, pracy i talentu;
Aby rodzaje prac gospodarczych zmieniały się około ośmiu razy dziennie, ponieważ zapał nie może trwać dłużej niż półtorej godziny lub dwie godziny przy wykonywaniu jednej i tej samej funkcji na roli czy w przemyśle;
Aby praca była wykonywana w zespołach przyjacielskich, spontanicznie zebranych, wzajemnie zainteresowanych i pobudzonych najaktywniejszymi rywalizacjami;
Aby warsztaty pracy i obszary rolne pociągały robotnika estetycznym wyglądem i czystością;
Aby podział pracy doprowadzony został do najwyższego stopnia, celem przydzielenia każdej płci i każdemu wiekowi funkcji, które im odpowiadają;
Aby przy tym podziale każdy – mężczyzna, kobieta, czy dziecko – korzystał w pełni z prawa do pracy, czyli prawa brania w każdej chwili udziału w każdym rodzaju pracy, który spodoba mu się wybrać, z zastrzeżeniem wykazania uczciwości i zdatności. Chodzi wreszcie o to, by w tym nowym ustroju lud korzystał z gwarancji dobrobytu, z minimum wystarczającego i na dziś i na jutro, oraz by ta gwarancja uwolniła go od wszelkiego niepokoju o siebie i o swoich.
Źródło: Charles Fourier o zasadach pracy w falandze (1822), [w:] , Wiek XIX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. Stanisław Bogusław Lenard, Melania Sobańska-Bondaruk, Warszawa 1998, s. 148–149.
Dla twórców ideologii socjalistycznej obiecujący wydawał się też pomysł, aby to sami pracodawcy stworzyli robotnikom lepsze perspektywy życia i pracy. Zwolennikiem takiej idei był reformator społeczny, fabrykant Robert Owen [czyt.: Robert Ołen]. Podkreślał, że poprawa warunków życia robotników to cel humanitarny, ale też działanie, które sprzyja zwiększeniu produkcji. Jako współwłaściciel zakładów bawełnianych w New Lanark w Szkocji, starał się realizować te idee w praktyce. Wprowadził w nich wiele reform socjalnych i zorganizował sprawnie działającą spółdzielnię robotniczą. Zaoferował zatrudnionym przez siebie robotnikom mieszkania, regularne wypłaty, ochronkę i szkołę dla ich dzieci. Stworzył system opieki zdrowotnej dla matek i dzieci. Popierał ruch związkowy wśród swoich pracowników. Robotnicze osiedle w New Lanark zachowało się po dziś dzień. Przyjrzyj się jego współczesnym fotografiom.
Wyjaśnij jaka idea przyświecała budowie tego osiedla? W jaki sposób znajduje ona odbicie w organizacji przestrzeni i układzie architektonicznym tego miejsca?
Napisz, gdzie znajdowało się nowatorskie osiedle, wybudowane dla robotników przez Roberta Owena.
Czy łączy coś socjalizm utopijny z ruchem powstałym w XX wieku?
Szkice prezentują falanster według pomysłu Fouriera oraz projekt komuny w New Harmony, autorstwa Roberta Owena. Z myślą o propagowanych przez siebie wartościach socjaliści projektowali idealne osiedla i miasta, przeznaczone do zasiedlenia przez idealne wspólnoty, czyli komuny. Te utopijne projekty miały też ambicję kolektywnego kształtowania „nowego człowieka”. Uczniowie Fouriera, skupieni we Francji i Stanach Zjednoczonych, stworzyli blisko trzydzieści falang, nawiązujących do jego pomysłu. W większości wypadków przybrały one charakter sekt, w których pojęcie wspólnoty objęło wszystkie aspekty bytowania, włącznie z życiem rodzinnym i seksualnym. Także Robert Owen, zachęcony sukcesem osiągniętym w Szkocji, postanowił przeprowadzić własny socjalistyczny eksperyment. Wyjechał na pewien czas do Stanów Zjednoczonych i założył tam gminę „Nowa Harmonia”, gdzie dotychczasowe pomysły socjalne połączył z programem nowatorskiego wychowania dzieci. Eksperyment ten okazał się niewydolny ekonomicznie, ale — podobnie jak pomysły Fouriera — stanowił ważny element kształtowania się ideologii socjalizmu. Samego Owena kosztował on jednak cały jego majątek.
Nawrót do idei Fouriera i doświadczeń jego uczniów przyniosły… narodziny ruchu hippisowskiego w latach 60. XX wieku. Jego kolebką było San Francisco w USA, ale szybko przekroczył granice Stanów Zjednoczonych, rozprzestrzeniając się na cały zachodni świat, i nie tylko. Był popularny także w Polsce, gdzie ówczesna młodzież stworzyła jego oryginalną wersję. Ta młodzieżowa subkultura odwoływała się bezpośrednio do założeń socjalizmu utopijnego z I połowy XIX wieku, łącząc je z nowymi trendami: pacyfistycznym i ekologicznym. Podobnie, jak furieryści z początków XIX wieku, niektórzy hippisi tworzyli komuny. Jednak najbardziej widocznym (i słyszalnym) przejawem ogromnej popularności tego ruchu była ówczesna moda i muzyka, przekraczająca granice państw i kontynentów.
Komuniści kontra socjaldemokraci
Działalność Saint‑Simona, Fouriera i Owena pozostaje symbolem wczesnego socjalizmu, który zyskał sobie z czasem miano utopijnego. Etykietkę taką, o pogardliwym wydźwięku, zyskał za sprawą twórców doktryny komunizmu — teorii, która wywarła przełomowy wpływ na myśl socjalistyczną. Jej twórcami byli Karol Marks i Fryderyk Engels. Stała się ona podstawą ideologii zdolnej zawładnąć umysłami szerokich rzesz, gdyż była wszechstronna: łączyła ona w sobie filozoficzne spekulacje na temat sensu dziejów, postulaty polityczne i rozbudowane analizy ekonomiczne. Z tej przyczyny mówiono o jej „naukowym” charakterze, i przeciwstawiano ją „utopijnym” poglądom teoretyków i praktyków wczesnego socjalizmu. W rzeczywistości wizja społeczeństwa komunistycznego była kolejną utopią. Trudno jednak nie dostrzec jej siły rażenia, gdyż wpłynęła na historię świata (zarówno w XIX, jak i XX wieku) i odcisnęła piętno na losach milionów ludzi.
Karol Marks i Fryderyk Engels uważali komunizm za sprawiedliwy system ekonomiczny i przeciwstawiali mu powodujący nierówności kapitalizm. Jako pierwsi głosili hasło uspołecznienia nie tylko dóbr konsumpcyjnych, ale również i produkcyjnych. Twierdzili, że najważniejszym i stałym źródłem konfliktów społecznych jest „odwieczna walka klas” — posiadających z nieposiadającymi. W odniesieniu do współczesnych im realiów uważali, że proletariat to klasa uciskana i wyzyskiwana i właśnie z tej przyczyny powołana do zniesienia wszelkiego ucisku. Do klasy wyzyskującej zaliczali posiadaczy środków produkcji działających na różnych polach gospodarki rozwijającego się kapitalizmu — czyli właścicieli fabryk, hut i kopalń. Dokonując rzekomo nieuchronnego z punktu widzenia historii przewrotu, proletariusze mieli działać nie tylko we własnym interesie, ale też dla dobra całej ludzkości. Rewolucja proletariatu miała nastąpić wtedy, gdy stanie się on świadomy własnych potrzeb i celów. Dlatego twórcy ideologii komunistycznej postulowali wprowadzenie podatków w wysokości uzależnionej od dochodu i bezpłatnej edukacji, a także podjęcie szerokiej akcji uświadamiania klasy robotniczej. Byli przekonani, że rewolucja wybuchnie w uprzemysłowionych krajach Zachodu. W dalszej perspektywie zniesienie własności prywatnej, likwidacja instytucji kapitalistycznego państwa, a nawet… pieniędzy i religii oraz stworzenie w to miejsce społeczeństwa komunistycznego miały rozwiązać wszystkie problemy ludzkości. W ten sposób komunizm miał stać się receptą na biedę, przeludnienie i dziki kapitalizm.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RlnCyQZFnKPhv
Nagranie filmowe lekcji pod tytułem Komunizm — źródła i założenia.
Wyjaśnij, na czym polega walka klas. Do czego, wg komunistów, nieuchronnie prowadzi?
Karol Marks i Fryderyk Engels po dziś dzień — w ikonografii popkultury — najczęściej są przedstawiani wspólnie. Jak sądzisz, z czego to wynika?
Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się — napis widniejący na nagrobku Karola Marksa - znajdującym się na cmentarzu Highgate w Londynie — to ostatnie zdanie Manifestu Komunistycznego, sztandarowego dzieła Marksa i Engelsa z 1848 roku, stanowiącego program klasy robotniczej. Słowa te stały się jednym z głównych haseł ruchu robotniczego w XIX i XX wieku.
Jak brzmiało pierwsze zdanie „Manifestu komunistycznego”?
- Filozofowie rozmaicie tylko interpretowali świat; idzie jednak o to, aby go zmienić.
- Historia wszelkiego społeczeństwa dotychczasowego jest historią walk klasowych.
- Proletariusze nie mają nic do stracenia prócz swych kajdan.
- Robotnicy nie mają ojczyzny.
- Widmo krąży po Europie – widmo komunizmu.
- Kapitał jest pracą umarłą, która jak wampir ożywia się tylko wtedy, gdy wysysa żywą pracę.
- Wyzysk polega nie na odbieraniu proletariuszowi pieniędzy, tylko czasu i przestrzeni.
W II połowie XIX wieku niemiecki polityk i ideolog socjaldemokracji Eduard Bernstein [czyt.: edłard bernsztajn] (1850‑1932) poddał krytyce założenia ekonomiczne i polityczne Karola Marksa i odrzucił jego teorię rewolucji. Stworzył własną koncepcję walki o socjalizm, według której poprzez legalną działalność i reformy można doprowadzić do przekształcenia kapitalizmu. Uważał, że w działalności politycznej należy eksponować postulaty realne, zmierzające do poprawienia sytuacji robotników. Jego teoria była szczególnie popularna wśród niemieckich socjaldemokratów. Wśród zwolenników ideologii komunistycznej poglądy Bernsteina określano mianem rewizjonizmu i starano się go zwalczać.
Anarchiści - wrogowie państwa
Nie tylko Marks i Engels nie podzielali wiary pierwszych socjalistów w pokojowe metody ulepszania kapitalistycznych stosunków społecznych. Zwolennik radykalnych i bezwzględnych metod działania, Auguste Blanqui [czyt.: ojgust bląki], wprowadził do ideologii socjalistycznej pojęcie zawodowego rewolucjonisty. Przewodzący niewyedukowanym masom rewolucjoniści mieli dokonać zbrojnego obalenia władzy państwowej i przeprowadzić rewolucję niejako w imieniu ludu robotniczego. Francuski ekonomista i dziennikarz, Pierre Joseph Proudhon [czyt.:pier żozef prudo], marzył natomiast o zniesieniu państwa – instytucji stosującej przemoc. Nawoływał też do likwidacji dochodów niepochodzących z pracy własnej ludzi. Zasłynął sloganem „Własność to kradzież”. Z uwagą obserwował społeczne realia swojej epoki i dlatego uważał, że najlepszym rozwiązaniem jest organizowanie samorządowych wspólnot, gdyż są bardziej sprawiedliwe i skuteczniejsze od państwa. Jego antypaństwowe poglądy nazwano z czasem anarchizmem. Michaił Bakunin również marzył o rewolucji znoszącej klasy społeczne, państwo i instytucje religijne. Taki przewrót miała przeprowadzić tajna organizacja spiskowa. Uznawał jednak, że podporządkowanie się jednostki społeczeństwu powinno mieć charakter spontaniczny. Odrzucał własność prywatną, zamiast tego podział dóbr materialnych miał następować spontanicznie, zgodnie z wyobrażonym przez niego „instynktem mas”.
Ćwiczenia
Rozstrzygnij, które spośród podanych zdań są prawdziwe, a które fałszywe.
| Zdanie | Prawda | Fałsz |
| Podstawowym założeniem komunizmu było utrzymanie tradycyjnego podziału społecznego na posiadającą środki produkcji elitę oraz pracującą dla niej klasę robotniczą. | □ | □ |
| Jednym z głównych postulatów socjalistów utopijnych była całkowita lub częściowa rezygnacja z własności. | □ | □ |
| Jednemu z twórców XIX-wiecznego socjalizmu utopijnego, Charles’owi Fourier, przypisuje się także wymyślenie pojęcia feminizmu. | □ | □ |
| Fryderyk Engels nie miał nic wspólnego z powstaniem Manifestu Partii Komunistycznej. | □ | □ |
| Ideolodzy komunistyczni przeformowali utopijne założenia o prawach rozwoju społeczeństwa i rewolucji proletariatu w naukową teorię. | □ | □ |
Dopasuj zdania, do odpowiedniej ideologii.
„Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się!”, Nazwa tej ideologii wiąże się z niemożliwością zrealizowania głoszonych postulatów., Projekt eksperymentalnej wspólnoty produkcyjnej Nowa Harmonia nie powiódł się i wspólnota szybko została zamknięta., Jednym z głównych założeń tej ideologii jest stworzenie ponadnarodowej organizacji skupiającej robotników.
| Socjalizm utopijny | |
|---|---|
| Komunizm |
Spośród podanych nazwisk zaznacz te, które związane są z założeniami socjalizmu utopijnego.
- Claude Henri Saint-Simon
- Karl Marks
- Charles Fourier
- Pierre Proudhon
- Friedrich Engels
- Robert Owen
Zapisz gdzie znajduje się wysoki na 5 m pomnik Marksa i Engelsa.
Słownik
zbiór wartości, przekonań, idei i poglądów opisujących i oceniających rzeczywistość. Ideologia jest podstawą działań politycznych, ekonomicznych, etycznych, religijnych i artystycznych. Wyznacza zasady postępowania ruchów społecznych i partii politycznych.
(z gr. ou – nie lub eu – dobrze + topos – miejsce, a więc „miejsce, którego nie ma” lub „dobre miejsce”) wizja idealnego ustroju politycznego, opierającego się na sprawiedliwości, solidarności i równości; termin pochodzi od łacińskiego tytułu eseju Utopia (1516) Thomasa More’a, jednak pierwsze utopie powstały już w starożytności, np. dialog Państwo Platona
(franc. capitaliste, niem. Kapitalist; od słowa „kapitał” z łac. capitale, od caput - głowa; w pierwotnym znaczeniu dotyczyło ruchomej własności) człowiek posiadający kapitał, a więc majątek (w postaci np. pieniędzy, dóbr materialnych, a także środków produkcji itp.); zgodnie z XIX‑wiecznymi ideami socjalizmu i komunizmu kapitalista miał fabrykę lub zakład, w którym pracowali robotnicy, jednak największe zyski z ich pracy miał właśnie właściciel, który powiększał swój kapitał
(z łac. communis – wspólny, powszechny) ideologia oparta na idei społeczeństwa bez wyzysku klasowego oraz własności prywatnej, za to dążącego do wspólnej własności środków produkcji i podziału wszystkich dóbr między jego członków; potocznie mianem komunizmu określa się także ustrój polityczny zaprowadzony w państwach, w których władzę zdobyły dyktatury i partie komunistyczne (m.in. ZSRS, Chiny, Kuba, Korea Północna)
(z łac. proletarius – należący do najuboższej klasy) klasa robotnicza, ludzie pracujący fizycznie, najemni robotnicy; grupa społeczna charakterystyczna dla XIX w., ale proletariat istniał już w starożytnym Rzymie
(z łac. socialis – społeczny) ruch społeczny i ideologia polityczna powstałe XIX w., negujące system kapitalistyczny jako wyzyskujący robotników i ludzi biednych oraz tworzący nierówności społeczne; przedstawiciele socjalizmu dążą do ładu społecznego, który ma się opierać na zasadach wspólnoty, równości i racjonalnego zarządzania gospodarką
pojęcie utworzone przez XIX‑wiecznego francuskiego polityka François Guizota, a rozpowszechnione przez Karla Marksa; ten ostatni zakładał, że wszelkie społeczeństwa opierały się rywalizacji i przeciwieństwie klas uciskających oraz uciskanych (np. właściciele fabryk i innych zakładów produkcyjnych należeli do tej pierwszej, wyzyskując ciężko pracujących przedstawiciel klasy robotniczej, nie posiadającej środków produkcji); według marksistów walka klas jest motorem historii, a zakończy ją rewolucja ludu pracującego i wprowadzenie komunizmu