Polskie powstania w dokonaniach kultury

Polskie powstania w dokonaniach kultury

Historia Polski od końca XVIII w. toczyła się od powstania do powstania. W XIX w. zrywy narodowe inspirowały twórców literatury i sztuki, stanowiły jeden z głównych tematów dzieł kultury polskiej, a ta z kolei pchała do walki kolejne pokolenia powstańców. Trudno sobie wyobrazić kulturę polską bez odniesień do powstań i ich bohaterów. Insurekcja kościuszkowska, a przede wszystkim sam Tadeusz Kościuszko, bohater narodowy Polski i Stanów Zjednoczonych, do dziś jest przywoływany nie tylko w opracowaniach historycznych, ale też w literaturze, filmie, a nawet popkulturze (upamiętniają go np. graffiti i murale). Olbrzymi XIX‑wieczny obraz Panorama Racławicka, przedstawia w efektowny sposób powstańczą bitwę.

Powstanie listopadowe, które wybuchło w 1830 r., było przez romantyków wyczekiwane, a potem wielokrotnie opisywane. Sugestywny opis walk dał m.in. Adam Mickiewicz w Reducie Ordona. Powstanie styczniowe (1863 r.) natomiast – najbardziej dramatyczny i heroiczny polski zryw – chętnie było przywoływane przez malarzy (słynny obraz Jana Matejki znany pod tytułami Polonia – Rok 1863 oraz Zakuwana Polska), pisarzy (Wierna rzeka Stefana Żeromskiego, Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej), a także filmowców (współczesne ekranizacje wyżej wymienionych powieści). Rewolucja 1905 r., wyraz buntu i gniewu po czterech dekadach pozytywizmu i pracy u podstaw, też była wielokrotnie przypominana.

Powstanie kościuszkowskie

Pierwsze z polskich powstań nieodłącznie związane jest z jego przywódcą Tadeuszem Kościuszką. Pełniona przez niego rola naczelnika była tak znacząca, że został on uwieczniony nawet w nazwie powstania: Insurekcja kościuszkowska.

Kościuszko wielokrotnie był upamiętniany na pomnikach, obrazach, rysunkach, monetach, banknotach, znaczkach, w filmach, literaturze, w nazwach geograficznych i topograficznych – nie tylko w Polsce, ale także w Stanach Zjednoczonych, Australii i na Białorusi.

RRVrV2YpJS9zx

Zdjęcie przedstawia mural na ścianie budynku. Mural prezentuje wizerunek Tadeusza Kościuszki. Jest to mężczyzna o wyrazistych rysach twarzy z zadartym nosem, półdługimi włosami oraz czapką z piórem. Mężczyzna ubrany jest w mundur z zawiązaną apaszką. U szyi wiszą dwa ordery. Obok jest czerwony napis: Niepodległa.

Jeden z pierwszych obrazów poświęconych naczelnikowi, Przysięga Tadeusza Kościuszki na Rynku w Krakowie autorstwa Franciszka Smuglewicza, powstał już w 1797 roku.

Szczególny obraz poświęcony powstaniu kościuszkowskiemu to Panorama Racławicka. Powstała w latach 1893–1894 na zamówienie rady miasta Lwowa z okazji stulecia insurekcji. Kierownictwo projektu powierzono Janowi Styce, który zaprosił do współpracy m.in. Wojciecha Kossaka oraz Ludwiga Bollera. Od 1985 r. ten gigantyczny obraz, mający 14 metrów długości i 15 metrów wysokości, można podziwiać we Wrocławiu.

REsaSK0jTMZkP

Obraz przedstawia scenę złożenia przysięgi, która odbywa się na miejskim placu. Na środku stoi Kościuszko w jasnym surducie z szablą u boku. Prawą rękę ma uniesioną. Przed nim stoi mężczyzna we fraku, który trzyma zapisaną kartkę. Obok stoją mężczyźni w mundurach. Z tyłu stoją na baczność żołnierze w mundurach, trzymają prosto bagnety. Po lewej dwie osoby grają na bębenkach. Tuż obok stoi marmurowy pomnik siedzącej kobiety w długiej sukni. Pod pomnikiem stoi grupa osób, w tym dzieci. W tle jest tłum ludzi, powiewa kilka flag, stoją konne dorożki. Dalej są zabudowania miejskie oraz wysoka wieża z zegarem.

Bitwa pod Racławicami zakończyła się zwycięstwem Polaków nad Rosjanami, co pozwoliło podnieść morale powstańców już w 12 dni po rozpoczęciu powstania. Obrazy ukazują też klęski, np. Jan Bogumił Plersch przedstawił Kościuszkę spadającego z konia, z szablą wzniesioną ku górze, podczas bitwy pod Maciejowicami (10 października 1794 r.). Wśród dziesiątków portretów naczelnika przeważają jednak dzieła dające nadzieję, które były tworzone w drugiej połowie XIX w. „ku pokrzepieniu serc”.

Motywy z powstania kościuszkowskiego pojawiały się też w ważnych utworach literackich. W Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza, na ścianie w szlacheckim dworku w Soplicowie wisi portret Kościuszki. To właśnie jemu przyglądał się Tadeusz po powrocie do domu, zresztą nieprzypadkowo noszący to samo imię co naczelnik powstania.

R1BBx0VbYOucW

Zdjęcie przedstawia pomnik. Na jego szczycie jest orzeł. Niżej są roślinne ornamenty oraz wizerunek Tadeusza Kościuszki. Pod spodem jest napis w języku angielskim oraz nazwisko Kościuszki. Przy pomniku stoją dwa maszty. Na maszcie po lewej powiewa flaga Stanów Zjednoczonych Ameryki, a na maszcie po prawej flaga Polski. Wokół pomnika jest trawnik, w który wbite są trzy małe flagi USA i jedna Polski. Za pomnikiem stoją ławki. Dalej jest rząd domów. W tle jest pochmurne niebo.

Kościuszko – bohater Stanów Zjednoczonych

Mimo upływu ponad dwóch wieków od powstania kościuszkowskiego jego naczelnik jest trwale obecny w kulturze. Cesarz Napoleon nazywał Kościuszkę „bohaterem Północy”, polski dowódca żydowskiego pochodzenia Berek Joselewicz – „posłańcem od Boga”, a słynny francuski historyk Jules Michelet – „ostatnim rycerzem, ale pierwszym Polakiem z nowoczesnym zrozumieniem braterstwa i równości”. Polsko‑amerykański bohater wciąż inspiruje. Jego podobizny widnieją na amerykańskich znaczkach pocztowych, a pomniki stoją m.in. w Chicago, Bostonie, Detroit, Waszyngtonie oraz w West Point w Filadelfii. Amerykanie wciąż z wdzięcznością pamiętają, że Kościuszko, kiedy w uznaniu zasług został awansowany na generała brygady armii amerykańskiej, przeznaczył otrzymane pobory na wykupienie i wykształcenie niewolników.

Powstanie listopadowe

Upadek powstania listopadowego był prawdopodobnie największą klęską militarną Polski w XIX wieku. Klęską tym boleśniejszą, że w odróżnieniu od innych zrywów ten miał całkiem realne szanse powodzenia. Wątki powstańcze pojawiły się przede wszystkim w malarstwie i literaturze.

RP8ERsM9Vk6B1

Obraz przedstawia scenę bitwy. Walczą ze sobą żołnierze na koniach. Ubrani są w ciemnoniebieskie mundury. Na ziemi leżą stratowani żołnierze oraz konie. Po prawej są żołnierze bez koni. Na obrazie wielu żołnierzy trzyma włócznie z proporcami. Nad bitwą unosi kurz oraz dym.

R1HRL327vumdM

Obraz przedstawia scenę potyczki na leśnej piaszczystej drodze. W centrum obrazu po prawej stronie na koniu Emilia Plater, od lewej okrąża ją na koniu czterech kozaków. Emilia strzela z pistoletu nad którym unosi się dym. Jeden z kozaków trafiony, spada z konia. Z prawej strony z oddali jedzie konno trzech polskich żołnierzy.

Już pierwsze chwile powstania zostały udokumentowane. Marcin Zaleski, naoczny świadek wydarzeń z nocy 29 listopada 1830 r., namalował obraz zatytułowany Wzięcie Arsenału, gdy ludność Warszawy wraz z grupą młodych podchorążych zdobyła budynek warszawskiej zbrojowni. Ten sam autor uwiecznił chwilę polskiego triumfu na płótnie Wprowadzenie do Warszawy jeńców i sztandarów zdobytych pod Wawrem i Dębem Wielkim.

Sceny z ważnych bitew powstania listopadowego malował Juliusz Kossak. Szczególne wrażenie sprawia jego Bitwa pod Ostrołęką; wydaje się, jakby było słychać szczęk broni, okrzyki walczących i jęki rannych. Syn artysty, wybitny batalista Wojciech Kossak, na obrazie Emilia Plater walcząca w potyczce pod Szawlami przedstawił polską hrabiankę w randze kapitana Wojska Polskiego, która bierze udział w potyczce z okupantami rosyjskimi na Litwie.

Powstanie listopadowe inspirowało również twórców z innych krajów, przykładem jest niemiecki malarz Dietrich Monten , autor obrazu Finis Poloniae 1831, który przedstawia przekroczenie granicy z Prusami przez rozbite oddziały powstańcze. Scena jest wzruszająca: polski oficer na białym koniu oddaje ostatni pokłon ojczyźnie, obok zrozpaczeni żołnierze bagnetami niszczą sztandar.

R1EWlbGGsNqBa

Obraz przedstawia grupę żołnierzy. Są ubrani w ciemne mundury. Na środku stoi jasny koń, na którym siedzi żołnierz z zabandażowaną lewą ręką. W prawej ręce trzyma kapelusz. Po prawej na ramieniu starszego żołnierza wypłakuje się młodszy mężczyzna okryty peleryną. Po lewej płacze grupa żołnierzy — jeden siedzi, pozostali stoją tyłem. Jedna z osób trzyma poszarpany sztandar. Obok stoi kamienny słup porośnięty bluszczem. W tle jadą na koniach ludzie. Nad przedstawioną na obrazie sceną unoszą się ciemne, burzowe chmury.

Choć powstanie listopadowe przypada na epokę romantyzmu, żaden z wielkich poetów i pisarzy tej doby nie stworzył dzieła bezpośrednio opisującego to wydarzenie. Temat ten był wówczas zbyt bolesny dla artystów. Na dodatek żaden z wieszczów nie wziął udziału w powstaniu, co stało się dla nich źródłem kolejnych frustracji.

Mimo braku bezpośrednich odniesień dramat romantyczny nawiązywał do bolesnych doświadczeń powstania. Można je odnaleźć w Dziadach cz. III Adama Mickiewicza, powstałych w 1832 roku. Choć akcja utworu rozgrywa się prawie 10 lat przed powstaniem listopadowym, to właśnie ono było dla autora inspiracją. Przedstawiony w dramacie obraz społeczeństwa polskiego, a szczególnie niewinna ofiara młodych bohaterów walczących za ojczyznę, jest odpowiednikiem ofiary powstańców. Wyraźnie widoczny jest motyw mesjanizmu – poeta dostrzegł w śmierci młodych spiskowców wyższy sens, tj. przyszłe odrodzenie Polski. Przesłanie utworu niosło otuchę, wskazując, że cierpienie i trud powstańców nie były nadaremne.

RTP4n6IPBDuTS

Zdjęcie przedstawia otwartą książkę. Kartki są stare, pożółkłe. Na prawej stronie znajduje się tekst zatytułowany Do przyjaciół Moskali.

Kolejnym utworem Mickiewicza dotykającym tematyki powstańczej był wiersz Śmierć pułkownika (1836), poświęcony bohaterstwu Emilii Plater, która walczyła i poległa w powstaniu listopadowym na Wileńszczyźnie. To ona, po złożeniu broni przez dowodzącego gen. Dezyderego Chłapowskiego, miała zawołać: Lepiej byłoby umrzeć, niż skończyć takim upokorzeniem.

Inny wiersz Reduta Ordona (1833) Mickiewicz poświęcił obronie Warszawy w 1831 roku. W celu wywołania u odbiorcy większego efektu emocjonalnego poeta posłużył się fikcją literacką: uśmiercił dowódcę opisywanej reduty Juliusza Konstantego Ordona, który ginie na skutek wysadzenia w powietrze niemożliwej do utrzymania pozycji (w rzeczywistości Ordon zmarł w 1887 r. we Florencji). Juliusz Słowacki natomiast odwołał się do zrywu listopadowego m. in. w wierszu Sowiński w okopach Woli, w którym poeta opisuje ostatnie chwile życia jednego z obrońców Warszawy.  

Wprost o powstaniu listopadowym pisali późniejsi twórcy. Jednym z najważniejszych z nich był Stanisław Wyspiański, który poświęcił temu zrywowi dwa dramaty: Noc listopadowa (1904) i Warszawianka (1898). W tym drugim bezpośrednio przywołany został epizod powstańczy: nastrój oczekiwania, przeczucie klęski i śmierci przy jednoczesnym heroizmie bohaterów dramatu.

Konspiracja międzypowstaniowa

Mimo represji nie ustawały próby zawiązania przez Polaków konspiracji, choć miały one charakter rozproszony i szybko zostały ukrócone przez donosy czy nieuwagę uczestników. Najważniejszą organizacją konspiracyjną po klęsce powstania listopadowego było Stowarzyszenie Ludu Polskiego, utworzone w 1835 r. przez Szymona Konarskiego. Organizacja ta miała najrozleglejszą strukturę w całych dziejach rozbiorowych – należały do niej zbory (koła) rozmieszczone we wszystkich zakątkach dawnej Polski. Działały w oparciu o wzorce wypracowane w masonerii oraz węglarstwie. Na czele zboru obejmującego ziemie Litwy, Wołynia, Podola i Ukrainy stanął Szymon Konarski, powstaniec listopadowy, emigrant, członek Młodej Polski. Latem 1835 r. przybył do Krakowa, skąd udał się na Ukrainę. W Berdyczowie dokonał scalenia różnych grup konspiracyjnych w jednolitą organizację. Skupiała ona ok. 3 tys. członków, ale już w 1838 r. została rozbita. Konarskiego aresztowano w 1838 r. i osadzono w więzieniu w Wilnie, gdzie był torturowany, a następnie został rozstrzelany.

1

Ćwiczenie 1

Przyjrzyj się ilustracji, a następnie wykonaj polecenia.

Zapoznaj się z opisem ilustracji, a następnie wykonaj polecenia.

Rx4uFlnDYL5jq

Obraz przedstawia portret mężczyzny. Ma długie włosy oraz długą brodę z wąsami. Ma oczy utkwione w dal. Ubrany jest w jasną koszulę. Ma na rękach kajdany. Siedzi na krześle w ciemnym pomieszczeniu. Światło pada na niego. Za nim znajduje się murowana ściana.

R1YgeJWZ0Tnc2

Wskaż właściwe dokończenie zdania.
Na portrecie Szymon Konarski został przedstawiony w określonej konwencji charakterystycznej dla okresu… Możliwe odpowiedzi: 1. oświecenia., 2. romantyzmu., 3. pozytywizmu., 4. Młodej Polski.

Wskaż właściwe dokończenie zdania.
Na portrecie Szymon Konarski został przedstawiony w określonej konwencji charakterystycznej dla okresu…

• oświecenia.
• romantyzmu.
• pozytywizmu.
• Młodej Polski.

RoOvampBSfQn3

Uzasadnij swój wybór. (Uzupełnij).

Uzasadnij swój wybór.

---

Wskazówki i klucze odpowiedzi

Pokaż podpowiedź

Kto był ulubionym bohaterem polskiego malarstwa romantycznego? Jakie były cechy tego malarstwa? Kim był Szymon Konarski i w jaki sposób został przedstawiony?

Pokaż odpowiedź

Bardzo często bohaterami polskiego malarstwa romantycznego byli bojownicy o wolność, ważne były ideowość i patriotyzm. Szymon Konarski ukazany w niewoli i w kajdanach wpisuje się w romantyczną konwencję.

Powstanie styczniowe

RwCVpwMlF3VXu1

Ilustracja przedstawia grupę żołnierzy w mundurach. Trzymają bagnety i strzelby. Bacznie obserwują okolicę. Jeden z żołnierzy leży na ziemi, trzyma go za nogi kucający mężczyzna. Jeden z żołnierzy trzyma w lewej ręce powiewający na wietrze sztandar, a prawą rękę ma na piersi. Wokół postaci jest las z wysokimi drzewami.

Powstanie styczniowe było motywem często poruszanym w polskiej sztuce i literaturze. Współcześni mu pozytywiści z jednej strony nie uważali walki powstańczej za najlepszy sposób walki o niepodległość, z drugiej – podkreślali bohaterstwo powstańców. Heroizm walczących i ich wewnętrzną siłę eksponowali jednak przede wszystkim twórcy młodopolscy i późniejsi.

Tematyka związana z powstaniem styczniowym obejmuje nie tylko okres samych walk (1863–1864), ale także czasy manifestacji patriotycznych, od pogrzebu generałowej Katarzyny Sowińskiej w 1860 r., aż po lata 1865–1867 – to tzw. czas „drugiej martyrologii”, znaczony najcięższymi represjami i zsyłkami na Syberię. Powstanie styczniowe było najdłuższym zrywem narodowowyzwoleńczym Polaków, który swoim zasięgiem objął Królestwo Polskie, Litwę, Białoruś i część Ukrainy. Te czynniki dodatkowo wzmocniły legendę powstańczą.

RUwJDkkDb14DH

Ilustracja składa się z dwóch obrazów. Pierwszy obraz po lewej przedstawia młodą kobietę, przed którą przyklękuje młody mężczyzna. Kobieta ma upięte włosy, ubrana jest w szeroką, czarną suknię. Dotyka dłońmi głowę mężczyzny, który na nią spogląda. Mężczyzna ubrany jest w mundur wojskowy, trzyma splecione dłonie na kolanie. U boku ma przypiętą szablę. Za kobietą stoi budynek z kolumnami porośniętymi bluszczem. Za mężczyzną stoi koń. Drugi obraz po prawej stronie przedstawia młodą parę kobiety i mężczyzny w ogrodzie. Kobieta stoi, ma przymknięte oczy, ubrana jest w szeroką, białą suknię. Przyklękuje przed nią mężczyzna, całuje jej prawą rękę. Mężczyzna ubrany jest w ciemny mundur. Wokół jest roślinność. W tle jest fragment budynku oraz ciemne, pochmurne niebo.

Jednym z najwybitniejszych malarzy i świadków tamtej epoki był – pozostający jeszcze w tradycji romantycznej – Artur Grottger, autor czterech cykli poświęconych powstaniu. Szczególnie ważny jest dyptyk Pożegnanie powstańca i Powitanie powstańca. Pierwszy z obrazów przedstawia rozstanie żołnierza idącego do walki z ukochaną. Młoda kobieta jest pełna nadziei i jednocześnie obaw – stąd czarny ubiór niczym u wdowy. W symbolicznym geście przypina narzeczonemu do czapki broszkę, co kojarzy się z błogosławieństwem. Młody mężczyzna z szablą u pasa kłania się ukochanej i dumnie, pełen wiary w sukces, spogląda na jej twarz. Tło jest pogodne, widać błękitne niebo z obłokami. Rozczarowanie przynosi obraz drugi. Powstaniec zakrada się w mroku, jakby tylko chciał dać znak życia i – być może – dalej uciekać przed pogonią. Nie jest to już ten sam dumny mężczyzna co wcześniej. Wraca ranny i okaleczony, z kulą u nogi i bez ręki. Witająca go kobieta jest przejęta, lekko odwraca głowę. Biel stroju narzeczonej podkreśla jej wierność. W tle dominuje mrok.

W cyklu dziewięciu czarno‑białych rysunków Polonia Grottger przedstawił sceny bitewne z powstania: heroiczną walkę Polaków o niezależność, ludzkie cierpienie, rozpacz i bunt. Są oskarżeniem niewidocznego wroga, przez co nabierają charakteru uniwersalnego. Rysunek Bitwa ukazuje osaczony w lesie oddział powstańczy, któremu zabrakło amunicji. Mimo to Polacy wyglądają na zdeterminowanych, zachowują wolę walki nawet w obliczu klęski.

Kolejnym malarzem sięgającym po tematykę powstańczą i jednocześnie uczestnikiem powstania był Maksymilian Gierymski, przedstawiciel realizmu i prekursor impresjonizmu. Najbardziej znanym jego obrazem jest Patrol powstańczy. Artysta uwiecznił na nim konny patrol powstańców, którzy rozmawiają z wiejskim włóczęgą. W tle widać daleką przestrzeń, skąd w każdej chwili może nadejść niebezpieczeństwo. Scena obrazuje sytuację bez wyjścia, w jakiej znaleźli się powstańcy – zagubieni, pełni niepewności, szukający swoich i wypytujący o wroga.

R1Ny3PIT0uKEZ

Obraz przedstawia piaszczyste pole, które jest częściowo porośnięte niską roślinnością. Na środku na brązowych koniach są żołnierze w mundurach. Obserwują okolicę. Obok nich stoi mężczyzna w szarym, długim płaszczu. W tle jest pochmurne niebo.

R1XMPHflqszbi

Na obrazie w centrum młoda kobieta w czarnej długiej sukni, z długimi rozpuszczonymi włosami. Klęczy trzymając ręce na kowadle. Przed nią stoi kowal w skórzanym fartuchu i białej koszuli. Scenie przyglądają się skupione wokół postaci, młodzi, starzy, żołnierze w mundurach. W tle wisi afisz, na którym jest zapisany rok 1863.

Obrazy poświęcone powstaniu styczniowemu tworzył też Jan Matejko. W latach 1863–1864, na bazie swoich wspomnień z czasów walk, malował dzieło Polonia – Rok 1863 (znane również jako Zakuwana Polska). W obawie przed represjami Matejko zaprezentował ten antyrosyjski obraz dopiero kilkanaście lat po powstaniu styczniowym, gdy autonomia Galicji już okrzepła i artystom nie groziły represje polityczne. Do tematyki powstańczej, wiele lat po jego upadku, wracał też słynny polski symbolista Jacek Malczewski (m.in. w Scenie z powstania).

Styczniowy zryw zapisał się mocno także w polskiej literaturze. Oceniali je współcześni pisarze‑pozytywiści, częściowo ganiąc pochopne decyzje, jak np. Bolesław Prus w Lalce (1889). W kolejnej epoce, Młodej Polsce, o powstaniu styczniowym pisał najwięcej Stefan Żeromski, m.in. w powieści Wierna rzeka (1912).

Tematem Wiernej rzeki są dzieje rannego powstańca, ukrywającego się i powracającego do zdrowia pod opieką młodej szlachcianki, oraz historia ich tragicznej miłości, która kończy się wyjazdem ozdrowieńca. O powstaniu dowiadujemy się z dialogów prowadzonych przez postaci. Dla niej powstanie to bezsensowny zryw, dla niego ma ono wielkie pozytywne znaczenie, a jego efekty odczują przyszłe pokolenia.

Natomiast powieściopisarka Eliza Orzeszkowa w noweli Gloria victis (1910) ukazała wielkość powstania. Drzewa w lesie, wyrosłym na dawnym polu bitwy, opowiadają dzieje powstańców i wspominają ich heroizm.

Poza licznymi powieściami i opowiadaniami powstańczymi powstało wiele pieśni patriotycznych. Do najważniejszych utworów należą: Jeszcze jeden mazur dzisiaj (utwór wyewoluował współcześnie do wojskowego sygnału Śpij kolego), Jak to na wojence ładnie, Marsz Langiewicza, W krwawym polu.

Ciekawostka

Żuawi śmierci

R1abs267aM2qY1

Ilustracja przedstawia trzech stojących na łące mężczyzn. Ubrani są w czarne mundury z szerokimi spodniami. Są przepasani pasami, przy których trzymają pistolety oraz szable. W górnych częściach munduru mają białe krzyże. Mężczyzna po lewej ma ciemną brodą i jasną chustę na głowie. Mężczyzna po środku ma futrzaną czapkę i cienkie wąsy z małą bródką. Mężczyzna po prawej wygląda podobnie. W tle są niewysokie drzewa oraz wiejska chata po lewej stronie.

Jedną z najbardziej charakterystycznych pieśni powstania styczniowego był Marsz żuawów z 1863 r. autorstwa Włodzimierza Wolskiego. Żuawi śmierci tworzyli elitarny oddział powstania styczniowego. Byli jednolicie ubrani w czarne sukienne spodnie, czarną sukienną kamizelkę z białym krzyżem zapinaną na gładkie metalowe guziki i mundur z czarnego sukna bez kołnierza, do tego mieli czerwony turecki fez na głowie i buty z cholewami. Walczyli według zasady „nie cofnę się przed niczym”, zyskali wielki posłuch, odnosząc sukcesy w walce (m.in. atak na bagnety pod Miechowem z 17 lutego 1863 r.).

Oddział żuawów sformowany został w Ojcowie przez oficera francuskiego Franciszka Rochebrune’a, ochotnika walczącego w powstaniu. Nazwa „żuaw” wywodzi się z języka arabskiego, od słowa zuāwa – określenia Kabylów, grupy Berberów zamieszkujących dzisiejszą Algierię i Tunezję. Nazwa „żuawi śmierci” wynikała ze składanej przysięgi, w której żołnierze tej formacji zapewniali, że nigdy się nie cofną ani nie poddadzą.

Tematyka powstańcza była i jest nadal obecna w polskiej kinematografii m. in. w 1993 r., kiedy premierę miał film Juliusza Machulskiego Szwadron. Opowieść oparto na faktach; postać Dobrowolskiego (granego przez Janusza Gajosa) to Polak zdrajca, który będąc w konspiracji donosi Rosjanom. W filmie ukazane zostały również okrucieństwa kozackie, a także stosunek przedstawicieli innych krajów do polskiego zrywu.

Ćwiczenia

1

Ćwiczenie 2

Przyjrzyj się ilustracji, a następnie wykonaj polecenia.

Zapoznaj się z opisem obrazu, a następnie wykonaj polecenia.

R1bJHiovLFP6c

Obraz przedstawia leżącego na ziemi martwego, młodego mężczyznę. Ubrany jest w biały mundur. Ma ranę na czole, z której wydobywała się krew. W prawej dłoni trzyma rękojeść urwanej szabli. Na mężczyźnie stoi duży, czarny orzeł. Jego szpony spoczywają na tułowiu mężczyzny. Orzeł ma założone złote łańcuchy. W tle po lewej stronie trwa bitwa pośród płomieni i gęstego, ciemnego dymu. Po prawej niebo jest jaśniejsze, są tam postaci na koniach.

R1X3aKokG93y9

Zaznacz powstanie, do którego nawiązuje autor obrazu. Uzasadnij swoją odpowiedź. Możliwe odpowiedzi: 1. powstanie kościuszkowskie, 2. powstanie listopadowe, 3. powstanie krakowskie

Rlfk1LBaUhLs4

1. Uzasadnij swoją odpowiedź. (Uzupełnij) 2. Uzasadnij, dlaczego w tytule artysta odwołał się do postaci Prometeusza. (Uzupełnij).

Wskazówki i klucze odpowiedzi

Pokaż podpowiedź

Uzasadnij odpowiedź.

Co symbolizuje orzeł?

Uzasadnij, dlaczego w tytule obrazu artysta odwołał się do postaci Prometeusza.

Według mitologii bogowie przykuli Prometeusza do skały za to, że zdradził ich sekrety ludziom. Zesłali też orły (według innych wersji sępy), które żywiły się jego wątrobą, a ta za każdym razem odrastała. Do postaci Prometeusza nawiązuje tzw. prometeizm – postawa moralna nakazująca jednostce poświęcenie się dla dobra ogółu.

Pokaż odpowiedź

Uzasadnij odpowiedź.

Orzeł symbolizuje carską Rosję – spośród wymienionych odpowiedzi tylko powstanie listopadowe było skierowane wyłącznie przeciwko Imperium Rosyjskiemu (toczyło się w Królestwie Polskim i częściowo na ziemiach zabranych). Wskazuje na to również data powstania obrazu – autor namalował go pod wpływem wiadomości o klęsce zrywu.

Uzasadnij, dlaczego w tytule obrazu artysta odwołał się do postaci Prometeusza.

Artysta skojarzył los Prometeusza z losem Polski po powstaniu listopadowym, w którym poniosła klęskę. Obraz pochwala działania powstańców, ponieważ poświęcili się w słusznym celu, dla dobra całego narodu, a ich wysiłek nie poszedł na marne, nawet jeśli na rezultaty trzeba będzie poczekać.

1

Ćwiczenie 5

Zapoznaj się z poniższą grafiką i wykonaj polecenie.

R6xYUmYdxlWqV

Ilustracja przedstawia pieczęć z napisem na obwodzie: RZĄD NARODOWY, RÓWNOŚĆ, WOLNOŚĆ, NIEPODLEGŁOŚĆ. Na środku pieczęci jest herb z ozdobną koroną. Herb jest podzielony na trzy części. W górnej części herbu po lewej stronie jest orzeł z wbitym mieczem w lewej nodze. Po prawej stronie herbu w górnej części jest rycerz z mieczem i tarczą. Siedzi na koniu. Na dole herbu jest człowiek ze skrzydłami. W prawej ręce trzyma miecz, a w lewej tarczę.

Rudymdh5ipZ4a

Wyjaśnij wymowę ideową słów „Równość, wolność, niepodległość”. Co oznaczają one w tym kontekście? (Uzupełnij).

Wskazówki i klucze odpowiedzi

Pokaż podpowiedź

Zwróć uwagę na to, czego domagali się powstańcy i w jaki sposób próbowali zachęcić do udziału w walce zbrojnej przedstawicieli różnych grup społecznych.

Pokaż odpowiedź

„Równość, wolność, niepodległość” oznacza, że każdy człowiek, bez względu na pochodzenie, status materialny, poglądy lub wyznanie ma prawo do wolności i życia w niepodległym państwie, gdzie każdy obywatel jest traktowany na równi. Słowa te odnoszą się do „Manifestu” Tymczasowego Rządu Narodowego z 22 stycznia 1863 r., w którym ogłoszono wszystkich „bez różnicy wiary i rodu” równymi obywatelami. Po wyzwoleniu ziem polskich z Imperium Rosyjskiego pełnia praw obywatelskich miała należeć się każdemu, bez względu na wyznanie, pochodzenie lub status materialny.

Ćwiczenie 5

R1Mzcteo2B5JK

Wymyśl pytanie na kartkówkę związane z tematem materiału.

Pokaż podpowiedź

Zwróć uwagę na to, czego domagali się powstańcy i w jaki sposób próbowali zachęcić do udziału w walce zbrojnej przedstawicieli różnych grup społecznych.

Pokaż odpowiedź

„Równość, wolność, niepodległość” oznacza, że każdy człowiek, bez względu na pochodzenie, status materialny, poglądy lub wyznanie ma prawo do wolności i życia w niepodległym państwie, gdzie każdy obywatel jest traktowany na równi. Słowa te odnoszą się do „Manifestu” Tymczasowego Rządu Narodowego z 22 stycznia 1863 r., w którym ogłoszono wszystkich „bez różnicy wiary i rodu” równymi obywatelami. Po wyzwoleniu ziem polskich z Imperium Rosyjskiego pełnia praw obywatelskich miała należeć się każdemu, bez względu na wyznanie, pochodzenie lub status materialny. Zwróć uwagę na to, czego domagali się powstańcy i w jaki sposób próbowali zachęcić do udziału w walce zbrojnej przedstawicieli różnych grup społecznych.

Słownik