Dziedzictwo pozaborowej nędzy. Unifikacja państwa - Od reform Władysława Grabskiego poprzez kryzys do wielkiego programu uprzemysłowienia Eugeniusza Kwiatkowskiego
Gospodarka lat dwudziestych XX wieku. Reformy Władysława Grabskiego.
1920 wprowadzenie marki polskiej w II RP,
1920 rząd polski podjął decyzję o budowie portu w Gdyni,
1922 przyjęcie ustawy o budowie portu w Gdyni,
1923 powołanie "rządu fachowców",
1924 przeprowadzenie reformy walutowej,
1925 początek wojny celnej z Niemcami,
1925 ustawa o reformie rolnej,
1926 Gdynia otrzymuje prawa miejskie.
Próby przełamania kryzysu
Do problemów powojennych, które nękały większość krajów europejskich, Polska musiała dołożyć walkę o ustabilizowanie granic oraz zintegrować ziemie funkcjonujące do tej pory w trzech różnych systemach gospodarczych. Toczące się walki o granice, a zwłaszcza wojna polsko‑bolszewicka, zrujnowały całkowicie budżet. W okresie zmagań o kształt terytorialny wydatki na wojsko przekraczały 50% wszystkich wydatków budżetowych. Niemniej, zarówno parlament, jak i kolejne gabinety rządowe próbowały ustabilizować życie gospodarcze. Sukces był połowiczny. Częściowo tylko udało się doprowadzić do unifikacji systemu skarbowo‑podatkowego. 24 marca 1920 roku, prawie na całym obszarze II Rzeczypospolitej, wprowadzono jednolitą markę polską (z opóźnieniem reforma objęła Górny Śląsk). Ujednolicono także system skarbowy. Niestety, występowały poważne problemy ze ściąganiem podatków. Państwo, chcąc wspomóc przedsiębiorców, udzielało im pomocy finansowej. Stwarzało to szansę rozwoju gospodarki, ale dodatkowo obciążało budżet, zwiększając deficyt. Rząd, pragnąc sprostać wszystkim zobowiązaniom, dodrukowywał pieniądze bez pokrycia. Musiało to doprowadzić do upadku wartości marki polskiej, a w końcu hiperinflacji.
Sytuacja polityczna
Krytykę, niepokoje społeczne i strajki powodowały: brak stabilizacji politycznej, częsta zmiana rządów, brak jednolitego programu finansowego oraz wizji naprawy skarbu. W 1923 roku rząd koalicyjny chadecji i endecji oraz PSL „Piasta” z Wincentym Witosem na czele próbował w sposób radykalny łagodzić napiętą sytuację. Odpowiedzią na strajk kolejarzy była militaryzacja kolei. Natomiast do rozprawienia się z biorącym udział w strajku generalnym w Krakowie wysłano wojsko. Demonstranci postanowili rozbroić wysłane przeciwko nim oddziały, w efekcie doszło do walk, w których zginęło ponad 30 osób. Winą za to co się stało obarczono rządzących, co jeszcze bardziej osłabiło gabinet. W łonie koalicji także doszło do konfliktu, w wyniku którego rząd Witosa stracił większość parlamentarną i zmuszony został do dymisji.
Prezydent zdecydował się na powołanie 19 grudnia 1923 roku ponadpartyjnego rządu, tzw. rządu fachowców. Jego skład miał godzić sejmowe prawicę i lewicę. Rząd ten miał upoważnienie do działań pozaparlamentarnych, mógł między innymi wydawać akty prawne z mocą ustawy. Ministrem spraw wojskowych został związany z Piłsudskim gen. Kazimierz Sosnkowski. Sprawy zagraniczne przejął przedstawiciel endecji Maurycy Zamoyski. Władysław Grabski przejął tekę premiera i ministra skarbu.
Reforma skarbowo‑walutowa
Za najważniejszy cel swoich działań Grabski uznał ustabilizowanie skarbu, a następnie wprowadzenie reformy walutowej.
Grabski rozpoczął reformowanie od wprowadzenia oszczędności budżetowych.
ograniczono zatrudnienie w administracji,
powołano Urząd Nadzwyczajnego Komisarza Oszczędnościowego, który miał „poszukiwać” oszczędności budżetowych i nadzorował m.in. wydatki w ministerstwach,
ograniczono dotacje do kolei, podniesiono ceny biletów,
sprzedano niedochodowe przedsiębiorstwa państwowe,
wyegzekwowano w większości zaległości podatkowe,
ustabilizowano kwestie podatkowe: określono m.in. wielkość podatku od obrotu przedsiębiorstw na 2%,
ujednolicono podatek gruntowy,
wprowadzono podatek majątkowy,
pamiętając o problemach ze ściąganiem podatków (w okresie hiperinflacji czasami kilka dni zwłoki powodowało, że wartość wpłaconych pieniędzy była znacznie niższa), w wydanym rozporządzeniu poinformowano, że za każdy dzień opóźnienia urzędy skarbowe będą doliczały 0,5% sumy dłużnej,
powołano (w miejsce Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej) nową instytucję emisyjną, czyli prywatny Bank Polski, który był odpowiedzialny za emisję pieniądza; instytucja ta była spółką akcyjną niezależną od państwa.
Kiedy doszło do ustabilizowania sytuacji finansowej i poprawił się kurs marki, przystąpiono do wymiany pieniądza.
W 1924 roku wprowadzono nową walutę, którą był złoty, o wartości równej frankowi szwajcarskiemu. Sztywny kurs złotego wobec dolara ustalono na 5,18 zł. Z czasem wartość polskiej waluty względem dolara nieco spadła, jednak do końca istnienia II RP złoty pozostał stabilnym pieniądzem. Wymiany dokonano w relacji 1 800 000 marek polskich za 1 zł.
Wyemitowane banknoty miały mieć zabezpieczenie w złocie, srebrze, dewizach.
Częściowo fundusze na reformę udało się zebrać ze sprzedaży akcji Banku Polskiego. Starano się odwoływać do ambicji i patriotyzmu obywateli: „kupno akcji to wsparcie dla państwa”. Dzięki temu reformę przeprowadzono przede wszystkim „siłami własnymi” państwa. Pożyczki zagraniczne były nieliczne, m.in. włoskiego Banca Commerciale [czyt.: banka komercziale], amerykańskiego Dillon. Inna rzecz, że obawiano się zbyt dużego uzależnienia od państw obcych – pomoc z zewnątrz często była obwarowana chęcią poddania gospodarki polskiej kontroli zewnętrznej.
Początkowo używano obu walut, również ceny towarów podawane były w dwóch walutach. W lipcu 1924 wycofano markę z obiegu.
W drugiej połowie 1944 r. na ziemiach polskich w obiegu znajdowały się głównie marki niemieckie, okupacyjne złote krakowskie i sowieckie ruble. Możliwie szybkie wprowadzenie nowej waluty stanowiło przesłankę porządkowania rynku i stworzenia źródeł dochodów administracji państwowej. 24 sierpnia 1944 r. wydano Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego o emitowaniu biletów skarbowych. Kurs wymienny tych trzech walut określono w stosunku jeden do jednego. Nowa waluta pojawiła się w sierpniu 1944 r. w postaci biletów skarbowych z napisem „Narodowy Bank Polski”. 30 października 1950 roku miała miejsce kolejna reforma walutowa w Polsce. „Nowy złoty” miał mieć wartość 0,222168 grama czystego złota, był równy jednemu rublowi oraz jednej czwartej dolara. Nowe banknoty wydrukowano w Szwajcarii, Czechosłowacji i na Węgrzech nosiły datę 1 lipca 1948 roku. Wymiana z roku 1950 była równocześnie denominacją. Ostatnią reformę walutową przeprowadzono 1 stycznia 1995 roku. Wprowadzono nową jednostkę pieniężną o nazwie „złoty” i symbol PLN, która zastąpiła „starego złotego” (PLZ). Jeden nowy złoty odpowiada 10 000 starych złotych.
Problemy rolnictwa
Jednym z ważniejszych osiągnięć rządu Grabskiego było przeprowadzenie reformy rolnej. Premier i jego ekipa mieli świadomość, że zmiany w polityce rolnej są konieczne. Kraj nie wyszedł jeszcze w tym obszarze z kryzysu wywołanego wojną. Zniszczenia, rekwizycje zwierząt i związany z tym brak siły pociągowej, a także nawozów naturalnych spowodowały ogromny spadek plonów. W czasie wojny na ziemiach polskich zarekwirowano 1,7 mln koni, 2,7 mln sztuk bydła rogatego. Widok kobiet czy mężczyzn ciągnących brony lub pług nie był niczym nadzwyczajnym. „Zaprzęg ludzki” z konieczności zastąpił zwierzęcy. Nastąpiło zubożenie wsi, pojawiły się problemy z zaopatrzeniem miast w żywność. Często brakowało ziarna siewnego, dlatego mimo chęci szybkiej rekonstrukcji rolnictwa, w latach 1918–1919 ogromne powierzchnie użytków rolnych leżały odłogiem. Stanowiło to duży problem, zwłaszcza że Polska była krajem rolniczym. Blisko 70% społeczeństwa żyło na wsi. Polska wieś była przeludniona, rolnictwo miało „niezdrową strukturę”.
Tylko w wypadku ziem byłego zaboru pruskiego można mówić o rozwiniętym rolnictwie i efektywnych, dobrze zorganizowanych i zarządzanych gospodarstwach. Na pozostałych obszarach najczęściej występowało rozdrobnienie zarówno areału (małe gospodarstwa), jak i produkcyjne (brak specjalizacji, produkowano „wszystkiego po trochu”).
Reformy rolne
Nierównomierny podział gruntów budził niezadowolenie społeczne. Wcześniejsze ekipy rządowe i parlament podejmowały próby zreformowania systemu, ale nieskutecznie. Już gabinety Ignacego Daszyńskiego i Jędrzeja Moraczewskiego zapowiadały radykalną reformę rolną. Posłowie zgromadzeni w sejmie I kadencji podjęli rozmowy na jej temat. Także na łamach prasy ukazywały się artykuły o problemie reformy i jej różnych wariantach. Niemniej wśród ugrupowań politycznych nie było jedności w tej kwestii. Partie lewicowe i ludowe chciały jak najszybciej doprowadzić do podziału wielkiej własności i zaspokojenia „głodu ziemi”. Niechętna rozparcelowaniu wielkich majątków, zwłaszcza na wschodzie, była prawica. Uważano, że może to się przyczynić do osłabienia polskości na tych terenach (wielkie gospodarstwa posiadali tutaj przede wszystkim Polacy, natomiast małorolnymi chłopami byli często Ukraińcy oraz Białorusini) i upadku dobrze funkcjonujących dużych gospodarstw.
W lipcu 1919 roku sejm przedstawił podstawowe zasady reformy. Zamierzano rozparcelować grunty państwowe oraz nadwyżki ziemi prywatnej. Parcelacji miały podlegać gospodarstwa powyżej 180 hektarów, a na terenach podmiejskich – powyżej 60 ha, natomiast w zaborze pruskim i na terenach wschodnich – ponad 400‑hektarowe. Właściciele mieli otrzymać za utracone dobra połowę wartości rynkowej ziemi. Ustawę o wykonaniu reformy rolnej uchwalono w 1920 roku, ale nie wprowadzono jej w życie.
W 1925 roku uchwalono kolejną ustawę o reformie rolnej w kształcie zaproponowanym przez rząd Grabskiego. Tym razem znalazła ona realizację. Z perspektywy właścicieli ziemskich była korzystniejsza. Parcelacja miała objąć majątki liczące powyżej 180 hektarów, a w województwach wschodnich powyżej
300 ha, natomiast w majątkach uprzemysłowionych – 700 ha. Roczny limit parcelacji ustalono na 200 tys. ha. Jeśli nie zostałby zrealizowany, państwo miało prawo do parcelacji przymusowej. Właściciele otrzymywali za ziemię cenę rynkową. Odszkodowanie płaciło państwo, natomiast chłopi, którym ją przydzielono, mieli ją spłacać skarbowi państwa przez 40 lat.
Wojna celna z Niemcami
Reforma rolna najprawdopodobniej nie była ostatnim etapem zmian planowanych przez rząd Grabskiego. Niestety, jego działalność została zahamowana .
Do 1925 roku zgodnie z podpisaną konwencją, sygnowaną przez państwa zachodnie, Niemcy miały obowiązek importowania węgla górnośląskiego.
Kiedy umowa wygasła, Niemcy odmówili dalszego przyjmowania surowca, co spowodowało przestój kopalni na Górnym Śląsku. Polacy – w ramach działań odwetowych – ograniczyli handel z Niemcami. Niemcy wstrzymali więc całkowicie wymianę towarową z Polską, mimo że uderzało to również w ich gospodarkę. Liczyli jednak, że w Polsce efekty kryzysu ekonomicznego będą znacznie poważniejsze. Rzeczywiście, gospodarka polska poniosła straty, niemniej wojna celna (tak nazywano ten kryzys w polsko‑niemieckich relacjach gospodarczych) zdeterminowała rząd polski do poszukiwania nowych rynków zbytu dla polskich towarów i nowych partnerów handlowych. W efekcie udało się uniezależnić gospodarczo od Niemiec.
Na pewno pomógł w tym strajk górników angielskich – polski węgiel, zamiast brytyjskiego, wszedł na rynek skandynawski.
Pozytywne efekty wojny celnej były zauważalne w późniejszym okresie, tymczasem nastąpiło pogorszenie sytuacji gospodarczej, co miało wpływ na sytuację rządu Grabskiego.
Okno na świat
Wojna celna miał również wpływ na pogorszenie stosunków z Gdańskiem. W związku z tym przyspieszono budowę portu w Gdyni. W 1924 roku rozpoczął się jej II etap. Decyzja o budowie nowego portu w małej wiosce rybackiej zapadła już w 1920 roku. W 1922 roku sejm podjął uchwałę o rozpoczęciu inwestycji. Pod koniec kwietnia
1923 roku odbyło się uroczyste otwarcie tymczasowego portu wojennego, tymczasowej przystani i schroniska dla rybaków. Inicjatorem i pomysłodawcą przedsięwzięcia był inż. Tadeusz Wenda, on także zadecydował o lokalizacji.
Nie mniejsze zasługi w zdobywaniu funduszy na budowę portu i rozbudowę Gdyni miał Eugeniusz Kwiatkowski. W 1926 roku Gdynia otrzymała status miasta.
Premier i minister skarbu, licząc na to, że dotychczasowe osiągnięcia są wystarczającą rekomendacją do dalszego działania, poprosili parlament o kolejne pełnomocnictwa i oszczędności budżetowe, które pozwoliłyby przetrwać wojnę celną z Niemcami. Niestety, posłów, jak i większość społeczeństwa, zniechęciły pojawiające się trudności gospodarcze i spadek wartości złotego. Grabski, nie widząc poparcia dla swojego programu, pod koniec 1925 roku podał się do dymisji.
Ćwiczenia
Inflacja i hiperinflacja w Polsce w latach 1918–1923 | ||
|---|---|---|
Rok | Wartość nominalna obiegu pieniądza [w mln] | Kurs dolara USA [wartość 1 dolara w markach polskich] |
1919 | 5316 | 110 |
1920 | 49 361 | 590 |
1921 | 229 538 | 2922 |
1923 | 125 317 955 | 637 000 |
Na podstawie danych zawartych w tabeli wskaż poniżej zdanie fałszywe.
- W podanym okresie można mówić zarówno o inflacji, jak i hiperinflacji.
- Widać, że w przedstawionym okresie wartość złotówki do dolara utrzymała się na tym samym poziomie.
- W przedstawionym okresie wartość złotówki w stosunku do dolara spadła ponad 200%.
Jakie elementy (odwołaj się do informacji na banknocie) świadczyły o tym, że zaprezentowana marka polska była walutą tymczasową?
- Zapowiedź wymiany biletu na „przyszłą polską walutę”.
- Brak podpisu premiera.
- Banknot wystawiła Dyrekcja Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej.
Opisz, o czym mogą świadczyć słowa „Państwo polskie przyjmuje odpowiedzialność za wymianę biletu na przyszłą markę polską”, zamieszczone na banknocie marki polskiej.
Dlaczego, twoim zdaniem, rząd Grabskiego został wyposażony w specjalne pełnomocnictwa, pozwalające na podejmowanie pozaparlamentarnych działań?
- Uniezależniało to rząd od rozbitego politycznie, niestabilnego parlamentu i tym samym pozwalało na podejmowanie szybkich decyzji.
- Posłowie zrzucili z siebie odpowiedzialność za prowadzenie polityki gospodarczej.
- Grabski pod takim tylko warunkiem zgodził się kierować gabinetem.
Dlaczego, według Grabskiego, naprawa gospodarki finansowej państwa była najważniejszym celem?
- Ponieważ takie były oczekiwania społeczne.
- Bez ustabilizowanej sytuacji finansowej niemożliwe było reformowanie innych dziedzin.
- Grabski był ekonomistą i dlatego dążył do przeprowadzenia reformy monetarnej.
Jaką ilość górnośląskiego węgla musiały rocznie importować Niemcy?
- 6 mln ton
- 2 mln ton
- 10 mln ton
Uzupełnij tekst.
złoty polski, 180 ha, 1925, Bank Polski, 700 ha, 5,18
Rząd Władysława Grabskiego podjął się w 1924 roku dzieła reformy walutowej. Powołano wówczas nową centralną instytucję emisyjną pod nazwą ........................... Wprowadzona także została nowa moneta pod nazwą .......................... i ustalono jej kurs w stosunku do dolara na ........................... Rząd Grabskiego przygotował również projekt ustawy o reformie rolnej, którą sejm ostatecznie uchwalił w roku ........................... Parcelacji miały podlegać majątki ziemskie o powierzchni większej niż .......................... z wyjątkiem kresów wschodnich i tzw. majątków przemysłowych. Majątki przemysłowe mogły zachować areał gruntów o powierzchni do ...........................
Słownik
zjawisko polegające na utrzymywaniu się bardzo wysokiej stopy inflacji; występuje wówczas, kiedy wzrasta przeciętny poziom cen na produkty i usługi w gospodarce; przyczyn można upatrywać w dużym deficycie finansów państwowych, wywołanych dodrukiem pieniądza oraz całkowitym załamaniem systemu finansowego kraju
endecja - inaczej Narodowa Demokracja, ruch narodowy, obóz narodowy; prawicowe stronnictwo polityczne powstałe w Polsce na przełomie XIX i XX w., istniejące do II wojny światowej; głównym ideologiem i współzałożycielem był Roman Dmowski
rząd fachowców - rząd pozaparlamentarnych fachowców skupiający ekspertów niezwiązanych blisko z poszczególnymi ugrupowaniami politycznymi
reforma walutowa, która polega na zastąpieniu dotychczasowej waluty w danym kraju nową walutą lub na obniżeniu jej nominału
wojna celna - wojna celna spowodowana przez Niemcy w latach 1925‑1934, mająca na celu załamanie gospodarki Polski wprowadzeniem wysokich podwyżek stawek celnych na węgiel
Górnośląska Konwencja Węglowa porozumienie kartelowe górnośląskich kopalń węgla kamiennego działające w latach 1898–1918 i 1925–1930; po pierwszej wojnie światowej Konwencja zrzeszała 14 spółek z branży węglowej oraz Polskie Kopalnie Skarbowe na Górnym Śląsku; Górnośląska Konwencja Węglowa regulowała konkurencję między członkami kartelu poprzez ustalanie kwot kartelowych dla poszczególnych przedsiębiorstw i podział rynków zbytu, co łagodziło skutki konkurencji między uczestnikami kartelu szczególnie podczas wojny celnej z Niemcami