„Bezcenną rzeczą jest honor”. Polska w polityce Hitlera i Stalina. Konsekwencje tajnego paktu Ribbentrop – Mołotow
Hitler i Stalin. Cele polityczne dyktatorów
W poniedziałek 23 sierpnia 1939 r. stało się to, w co nikt nie wierzył. Dwaj dotychczasowi wrogowie – Związek Sowiecki i III Rzesza – podali sobie ręce ponad głowami całej Europy. Przez świat przeszedł wstrząs. Podpisanie układu Ribbentrop–Mołotow zmieniło bowiem układ sił i uczyniło wojnę nieuniknioną. W Berlinie panowały euforyczne nastroje. Adolf Hitler wierzył, że wzniósł się tak wysoko, że nic nie mogło mu już zaszkodzić
. Nastrojom tym towarzyszyło przerażenie innych państw europejskich. Według słów Alberta Speera, nazistowskiego polityka i architekta, pewien dziennikarz brytyjski, usłyszawszy bijące w oddali dzwony, stwierdził, że biją dzwony pogrzebowe imperium brytyjskiego
.*
Droga do wojny
Polityka zagraniczna zajmowała ważne miejsce w ideologii nazistowskiej. Główne jej zarysy Hitler zawarł w Mein Kampf i choć w późniejszych latach niektóre aspekty ulegały mniejszej lub większej modyfikacji, to główne cele pozostały bez zmian. Jednym z głównych haseł była rewizja traktatu wersalskiego, który od początku był postrzegany przez Niemców jako niesprawiedliwy. Kolejnym celem polityki zagranicznej Hitlera było stworzenie tzw. Wielkich Niemiec, co wiązało się z podbojem i włączeniem do Rzeszy Niemieckiej wszystkich ziem zamieszkanych w dużej części przez Niemców. Inne zadanie związane było z planem zdobycia przestrzeni życiowej na wschodzie (tzw. Lebensraum) kosztem ZSRS. Sposobem na osiągnięcie tych celów miała być wojna:
Gdy mówimy dzisiaj o nowych ziemiach, myślimy przede wszystkim o Rosji i podległych jej państwach ościennych. Sam los wydaje się wskazywać nam na to palcem. Od kiedy wydał on Rosję bolszewizmowi, pozbawił naród rosyjski tej inteligencji, która dotychczas prowadziła go za sobą […]. Organizacja rosyjskiego tworu państwowego bowiem nie była wynikiem państwowo‑politycznych uzdolnień Słowiańszczyzny w Rosji, lecz tylko przecudnym przykładem państwowotwórczej działalności elementu germańskiego wśród mniej wartościowej rasy. […] germańskim rdzeniem Rosja żywiła od stuleci swoje górne warstwy. Można je dzisiaj uważać za wyplenione i wygasłe. Na ich miejsce wstąpił Żyd. Tak jak Rosjanin nie może otrząsnąć się własnymi siłami z jarzma żydowskiego, tak niemożnością dla Żyda jest utrzymanie potężnego państwa przez dłuższy czas. Nie przedstawia on elementu organizacji, a tylko fermentu i rozkładu. Olbrzymie państwo na Wschodzie dojrzało do załamania […].
Źródło: Adolf Hitler o głównych celach polityki narodowego socjalizmu, w: Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, PWN, Warszawa 1998, M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, s. 100.
Wskaż trzy powody, dla których Hitler wyznaczył Związek Sowiecki jako główny cel polityki ekspansji.
Na chwilę przed wojną
Na przełomie wiosny i lata 1939 r. wybuch wojny stawał się coraz bardziej realny. Główne uderzenie Niemiec miało iść w kierunku Polski. Jeszcze przed dojściem Hitlera do władzy stała się ona obiektem szczególnie wrogiej propagandy niemieckiej, a pod koniec 1938 r. przywódca Trzeciej Rzeszy zaplanował podjęcie akcji militarnej przeciwko Polsce. Celem początkowo miało być zajęcie Gdańska.
Stwórz hasło propagandowe, które byłoby polską odpowiedzią na nazistowski plakat propagandowy. Postaraj się, żeby nie było ono polską kalką niemieckiego hasła.
Rozwiązanie militarne stało się niemal pewne w marcu 1939 r., kiedy polska strona odrzuciła niemiecką propozycję sojuszu antysowieckiego. Niemcy oczekiwali w zamian zgody na przejęcie Gdańska i stworzenie ułatwień komunikacyjnych na terenie polskiego Pomorza Gdańskiego, zwanego w propagandzie niemieckiej „polskim korytarzem”. Pod koniec maja 1939 r. odbyła się narada w Kancelarii Rzeszy, podczas której Hitler określił cele wojenne Niemiec. Przedmiotem sporu przestał być Gdańsk.
Zagłada Polski wystawia się na pierwszy plan. Celem jest zniszczenie żywej siły, a nie dotarcie do określonej linii. Jeżeli wybuchnie wojna na zachodzie, zagłada Polski także pozostaje zadaniem pierwszoplanowym. […]
Wyrzucić z serca litość. Brutalnie postępować. 80 milionów ludzi musi otrzymać, co im się należy. Ich istnienie musi być zabezpieczone. Silniejszy ma rację. Stosować największą surowość. […] Pierwszym celem jest dotarcie do Wisły i do Narwi. Nasza przewaga techniczna załamie nerwy Polaków. Należy rozbić natychmiast każdą nowo formującą się jednostkę polską, wojna musi być wojną na zniszczenie.
Źródło: Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 58, Wybuch II wojny światowej, oprac. M. Turlejska, Warszawa 1961, s. 53.
Polityka Stalina
Stalin w pierwszym okresie swoich rządów niespecjalnie interesował się polityką zagraniczną, skupiał się przede wszystkim na umacnianiu swojej władzy wewnątrz ZSRS. Temu służyło głoszone przez niego hasło socjalizmu w jednym kraju, które było sprzeczne z marksistowsko‑leninowską koncepcją rozprzestrzeniania rewolucji. Stalin żywił przekonanie o grożącym niebezpieczeństwie ze strony świata kapitalistycznego, planującego jego zdaniem skoncentrowany atak na państwo komunistyczne. Przekonanie to stało się pretekstem do przeprowadzenia forsownych reform społeczno‑ekonomicznych w latach 30. XX w. Miały one pod względem gospodarczym i militarnym przygotować ZSRS do czekającego go starcia. W dodatku przejęcie władzy przez Hitlera w Niemczech i formułowane przez niego cele zdobycia przestrzeni życiowej na wschodzie kosztem Związku Sowieckiego zdawały się potwierdzać obawę co do bezpieczeństwa państwa rządzonego przez Stalina. Zainicjowany w ostatnich latach pokoju program intensywnych zbrojeń oraz rozbudowy armii nie był jednak w stanie zrekompensować strat poniesionych w wyniku fali represji lat 30.
Stalin zmienia swoją politykę
\ W sytuacji narastających napięć politycznych przed Stalinem otwierały się dwie drogi w polityce zagranicznej. Pierwszą był antyniemiecki sojusz z Francją i Wielką Brytanią. W przypadku jego zawarcia szanse Hitlera na odniesienie sukcesu dramatycznie by zmalały nie tylko z uwagi na mniejszą siłę militarną Niemiec w porównaniu z tą, którą dysponowałby blok sowiecko‑brytyjsko‑francuski, ale przede wszystkim ze względu na brak zaplecza surowcowego Niemców, zwłaszcza ropy. Rokowania mające doprowadzić do utworzenia trójstronnego sojuszu wrogiego wobec Hitlera rozpoczęły się wiosną 1939 r. Sowiecki przywódca nie zamierzał jednak – jak sam się wyraził – „wyciągać kasztanów z ognia” dla mocarstw zachodnich. Propozycje Stalina zawierały punkt, że w razie agresji Związek Sowiecki będzie mógł udzielić pomocy państwom graniczącym, położonym między Bałtykiem a Morzem Czarnym. Zgoda na tę propozycję oznaczałaby możliwość wkroczenia wojsk sowieckich na terytorium m.in. Polski, Rumunii czy republik nadbałtyckich: Litwy, Łotwy, Estonii. Tak więc pod pretekstem ochrony tych państw przed agresją niemiecką Stalin rozszerzyłby swoje wpływy na zachód. Nic dziwnego, że propozycje sowieckie wywołały reakcje nieprzychylne wśród negocjatorów, a w państwach zagrożonych interwencją sowiecką – sprzeciw. Ponieważ strony potencjalnego sojuszu odnosiły się do siebie z dużą nieufnością, rokowania Stalina z mocarstwami zachodnimi okazały się bezowocne.
Pakt Ribbentrop - Mołotow w polityce Niemiec i ZSRS
Ciekawe, ile potrwa miesiąc miodowy?.
Rozstrzygnij, czy karykatura zawiera przekonanie o trwałości układu radziecko‑niemieckiego, czy raczej wyraża sceptycyzm. Uzasadnij odpowiedź, odwołując się do elementów graficznych.
Ćwiczenia
Zapoznaj się z poniższymi stwierdzeniami i rozstrzygnij, które z nich jest prawdziwe, a które fałszywe.
| Stwierdzenie | Prawda | Fałsz |
| Państwa zachodnie – Wielka Brytania i Francja – poszukując sojusznika przeciwko Hitlerowi, były gotowe przystać na wszystkie żądania Stalina. | □ | □ |
| Obaj przywódcy, Stalin i Hitler, mieli ekspansjonistyczne cele i dążyli za wszelką cenę do ich realizacji. | □ | □ |
| Główne ostrze hitlerowskiej polityki wojennej skierowane było przeciwko państwom zachodnim. | □ | □ |
| Hitler wierzył, że państwa zachodnie będą kontynuowały politykę łagodzenia sporów (tzw. appeasementu). | □ | □ |
Zeznania Gitli RabinowiczW Siedlcach i okolicy stacjonowało dużo wojska polskiego, wykopano tam rowy i okopy, szykowano się do oporu. Niemcy bombardowali Siedlce bardzo gwałtownie, a kiedy front zbliżał się, ostrzeliwano miasto z ciężkich dział. Porządek bombardowania był następujący: o 8 rano przylatywały samoloty wywiadowcze i strzelała do nich artyleria zenitowa, około 9 przylatywały bombowce i do 11 trwało bombardowanie. To samo powtarzało się po obiedzie. Miasto stało w ogniu. Ludzie pouciekali z domów, ponieważ okazało się, że piwnice stawały się grobami dla nieszczęsnych. Ludzie leżeli plackiem na ulicach, na polu, szukali schronienia pod drzewami, jedni uciekali na wieś, a kiedy wracali w czasie przerwy, nie znajdowali często śladu po swoim domu.
Na podstawie informacji z teksu źródłowego wskaż zdania, które mówią o układzie Ribbentrop-Mołotow.
- Układ ten został podpisany we wrześniu 1939 roku.
- Zawarły go Niemcy (III Rzesza) i Związek Radziecki.
- Ribbentrop i Mołotow byli ambasadorami tych państw.
- Zawarto go w Moskwie.
- Oficjalnie był paktem o nieagresji.
- Zawierał tajny protokół.
- Tajny protokół dotyczył wspólnych działań przeciw Wielkiej Brytanii.
Oceń, na podstawie schematu, umieszczonego powyżej w temacie, której stronie – ZSRS czy Trzeciej Rzeszy – bardziej zależało na podpisaniu układu i która strona wyciągnęła z niego więcej korzyści.
Słownik
porozumienie zawarte między ZSRS i Trzecią Rzeszą 23 sierpnia 1939 r., jego tajny protokół przewidywał m.in. podział ziem polskich
(od łac. totus - całkowity) system rządów politycznych połączony z uzasadniającą jego istnienie ideologią, która głosi całkowite podporządkowanie jednostki i pełną kontrolę przez państwo społeczeństwa
(łac. communis - wspólny) ideologia głosząca powstanie jednej klasy społecznej, likwidację własności prywatnej i wspólny podział dóbr. Miała obalić istniejące ustroje polityczne i wprowadzić utopijny model państwa pozbawionego ucisku i wyzysku innych
Niemiecko‑sowiecki układ zawarty 23 VIII 1939 w Moskwie, podpisany przez ministrów spraw zagranicznych obu państw (Niemiec – J. von Ribbentropa i ZSRS
– W.M. Mołotowa). Składał się z dwóch części. W jawnym traktacie oba państwa zobowiązały się do powstrzymywania się od wzajemnych działań agresywnych, zachowania neutralności, gdyby druga strona „stała się przedmiotem działań wojennych ze strony trzeciego państwa”. Tajny, dodatkowy protokół podejmował kwestię „rozgraniczenia obustronnych stref interesów w Europie Wschodniej”. Strefa wpływów III Rzeszy obejmowała Litwę (z Wileńszczyzną), część Polski na zachodzie od linii rzek: Narew, Wisła, San, większość obszaru Rumunii. Strefa wpływów ZSRS obejmowała państwa bałtyckie (Estonię i Łotwę), pozostałą część Polski i Besarabię.