Agresja sowiecka na Polskę 17 września 1939 roku

W połowie września 1939 r. sytuacja Polski walczącej z atakującą armią niemiecką była krytyczna. Większość terenów zachodniej oraz środkowej Polski już znajdowała się pod kontrolą wroga, na wschód przemieszczali się uchodźcy uciekający przed wojskami hitlerowskimi, panował chaos i rosnące poczucie klęski. Nad ranem 17 września przegrywającą wojnę Polskę dosięgnął kolejny cios. Realizując ustalenia tajnego protokołu do układu Ribbentrop−Mołotow, Armia Czerwona przekroczyła wschodnią granicę Rzeczypospolitej. Propaganda radziecka uzasadniała to rzekomą koniecznością zapewnienia bezpieczeństwa ludności narodowości białoruskiej i ukraińskiej w sytuacji upadku polskiego państwa – mimo że przecież Polacy wciąż walczyli. W rzeczywistości chodziło o zagarnięcie wschodnich obszarów Rzeczypospolitej zgodnie z wcześniejszym projektem niemiecko‑sowieckim. Można zatem mówić o kolejnym rozbiorze Polski.

Cios w plecy

Ambasador RP w Moskwie Wacław Grzybowski został obudzony w środku nocy 17 września 1939 r. i wezwany do Komisariatu Spraw Zagranicznych, gdzie odczytano mu następującą notę dyplomatyczną:

Ambasador noty nie przyjął, ale miało to już wyłącznie znaczenie symboliczne – nad ranem oddziały Korpusu Ochrony Pogranicza (KOP) dostrzegły koło Podwołoczysk na Podolu pierwsze oddziały sowieckie. Sowiecki atak wzdłuż całej długości granicy z Rzeczpospolitą był zaskoczeniem dla dowództwa Wojska Polskiego. ZSRS od początku wojny zapewniał o swej neutralności, w mocy był nadal pakt o nieagresji z 1932 r. (w 1934 r. przedłużony do końca 1945 roku). Polski sztab nie miał zatem gotowego planu działania, a wschodniej granicy broniły głównie jednostki KOP. Oficerowie i żołnierze Wojska Polskiego nie byli pewni, jak zachować się wobec Rosjan – formalnie Rzeczpospolita nie była z ZSRS w stanie wojny.

W czasie agresji sowieckiej prezydent, rząd i wódz naczelny przebywali w Kołomyi (na południe od Lwowa). Podczas obrad zadecydowano o wycofywaniu sprzętu oraz wojska do Rumunii i na Węgry, a także unikaniu walki z Armią Czerwoną. Rozkaz naczelnego wodza, marszałka Edwarda Rydza‑Śmigłego, nie był jednoznaczny: zezwolił tylko na obronę własną przy próbach rozbrojenia, dlatego w wielu sytuacjach oddziały polskie nie podjęły walki. Ponadto zdarzało się, że czerwonoarmiści wmawiali żołnierzom polskim, że przyszli, by walczyć z Niemcami. Z drugiej strony władze ZSRS starały się przedstawiać działania swojej armii jako wyzwalanie uciskanych grup społecznych. Wśród polskich żołnierzy rozrzucano z samolotów takie choćby ulotki:

RSVFxEdTyI2B1

Ilustracja przedstawia ulotkę. Treść ulotki: Do żołnierzy Armii Polskiej. Żołnierze. Znowu, jak i w roku 1914, wasi krwiożerczy‑obszarnicy i kapitaliści rzucili was do otworu ogniowego drugiej wojny imperialistycznej. Jak i wtedy, rzeką leje się krew robotników i włościan. Tysiące ludzi tracą swe życie na łanach rzezi krwawej, pozostawiając unieszczęśliwionych żon, dzieci i matek, które utraciły swych chlebodawców. Co ich czeka? Głód, nędza, spustoszenie. Śmierć podniosła już nad nimi swą łapę kościstą. Winowajcy tej rzezi krwawej są to obszarnicy‑kapitaliści‑mościckie, śmigłe‑rydze, radziwiłowie, sapiedzy, sławoj‑składkowskie‑psy brutalne, które rzuciły naród polski do rzezi krwawej. To oni przez eksploatację niepowstrzymaną, ujarzmienie narodowościowe, wrogość narodowościową doprowadzili naród polski do całkowitego wycieńczenia ekonomicznego i rozgromienia wojskowego. W jarzmie obszarnika i kapitalisty jęczą robotnicy i włościanie Ukrainy Zachodniej i Białorusi Zachodniej. Oni są pozbawieni swych szkół, literatury, sztuki, prasy. Język ukraiński i białoruski są prześladowane. Ekspedycje karne, sądy polowe, terror biały szaleją po całej Ukrainie Zachodniej i Białorusi Zachodniej. Żołnierze. Niezgoda narodowościowa, wrogość między narodami jest korzystną tylko dla polskich obszarników i burżuazji. Ona dla nich jest niezbędną, żeby ukryć eksploatację robotników i włościan Polaków, dlatego żeby robotnik i włościanin polski nie widzieli łez gorzkich, bezprawnego nieludzkiego życia Ukraińca i Białorusina. Żołnierze. Czy można więcej jeszcze cierpieć okropność obszarniczo‑kapitalistycznego jarzma? Czy może spokojnie patrzeć naród wyzwolony Białorusi Sowieckiej na bezprawne ponure życie robotników i włościan Białorusi Zachodniej? Naród Białorusi Sowieckiej i przy pomocy wielkiego narodu rosyjskiego zbudował radosne, bogate i szczęśliwe życie. Przykład jego jako sztandar rewolucyjny pochodnią nieugaszoną oświeca drogę do wyzwolenia ujarzmionego człowieczeństwa od jarzma kapitalistycznego. Robotnicy i włościanie Białorusi Zachodniej wznoszą z tym wielki sztandar walki wyzwoleńczej z radością i nadzieją, zwracając swe wzroki do wielkiego kraju socjalistycznego. Wolny naród białoruski przyciąga swą ręką braterską do robotnika i włościanina na Białorusi Zachodniej i na pomoc im posyła swoją wielką armię wyzwolenia. Żołnierze. Armia Czerwona nie chce ani przywłaszczenie cudzych terytoriów, ani cudzego dobra. Armia Czerwona — armia wyzwolenia przygnębionych od jarzma kapitalistycznego. Ona niesie szczęście, pokój, wolność ujarzmionemu człowieczeństwu. Żołnierze. Obracajcie swą broń przeciwko obszarników i kapitalistów. Nie strzelajcie do swych braci po klasie. Niech z was każdy dopomaga przesunięcie naprzód oddziałów Armii Czerwonej. Walczcie o wyzwolenie od jarzma obszarniczo- kapitalistycznego. Niech żyje przyjaźń narodów polski, Białorusi Zachodniej i Ukrainy Zachodniej. Niech żyje Armia Czerwona – armia wyzwolenia ujarzmionych.

W sytuacji szybko zbliżających się oddziałów sowieckich w nocy z 17 na 18 września prezydent i rząd Rzeczypospolitej opuścili kraj, przekraczając granicę z Rumunią i planując przedostanie się do Francji. Mimo wcześniejszych porozumień dyplomatycznych z władzami rumuńskimi władze polskie zostały internowane, a zatem pozbawione możliwości pełnienia swych funkcji. W tej sytuacji 30 września prezydent Mościcki zrezygnował ze sprawowania urzędu. Nowym prezydentem został Władysław Raczkiewicz, a premierem – generał Władysław Sikorski. Stworzyli oni władze RP na uchodźstwie.

Walka na dwa fronty

Pozostająca w odwrocie armia polska po sowieckim uderzeniu ze wschodu znalazła się w beznadziejnej sytuacji. Jej ilustracją może być druga bitwa pod Tomaszowem Lubelskim, która odbyła się w dniach 22−27 września 1939 roku. Oddziały polskie walczyły tu zarówno z Wehrmachtem, jak i Armią Czerwoną, a Rosjanie i Niemcy współpracowali ze sobą. Do działań przeciwko państwu polskiemu Sowieci przeznaczyli dwa fronty: białoruski - komandarma Michaiła Kowalowa i ukraiński komandarma Siemiona Timoszenki. W sumie Związek Sowiecki skierował przeciwko Rzeczypospolitej blisko 1,5 mln żołnierzy, ponad 6 tys. czołgów i ok. 1800 samolotów.

RFVUyefk3qOFW

Mapa Europy Środkowej przedstawiająca kampanię wrześniową. Na środku jest Polska, po lewej Trzecia Rzesza, a po prawej Związek Socjalistycznych Republik Sowieckich. Od strony Trzeciej Rzeszy dwa fronty: Grupa Armii Południe i Grupa Armii Północ jako zgrupowania wojsk niemieckich 1 września. Główny kierunek natarcia skierowany jest na Polskę do Wisły. Od strony ZSRS dwa fronty: Front Białoruski i Front Ukraiński jako zgrupowania wojsk sowieckich 1 września. Główny kierunek natarcia skierowany na Polskę do Wisły. Oznaczone są zgrupowania wojsk polskich 1 września i główne kierunki odwrotu od zachodniej i północnej granicy z Trzecią Rzeszą. Na mapie zaznaczono umowną granicę niemiecko‑sowiecką z 23 sierpnia 1939 roku, która przebiega wzdłuż Wisły i Sanu.

Czwarty rozbiór Polski

Ukoronowaniem współpracy hitlerowskich Niemiec i ZSRS było podpisanie 28 września 1939 r. układu o granicach i przyjaźni między tymi państwami. Jednocześnie przy tej okazji dokonano korekty linii granicznej ustalonej w tajnym protokole z sierpnia tego roku. Od tej pory granicę między Związkiem Sowieckim a Trzecią Rzeszą wyznaczały rzeki Pisa, Narew, Bóg i San. W wyniku dokonanego rozbioru Polski ZSRS zajął obszar o powierzchni ponad 190 tys. km kw. zamieszkiwany przez ok. 13 mln osób. W zamian za odstąpienie od wcześniej przyjętej linii Wisły ZSRS uzyskał zgodę na włączenie do swojej strefy Litwy. W dniu 10 października 1939 r. Związek Sowiecki przekazał Litwie Wileńszczyznę, zmuszając ją jednocześnie do akceptacji budowy wojskowych baz sowieckich na swoim terytorium. Na takie warunki musiały się też zgodzić Łotwa i Estonia. Litwa, mimo nacisków Niemiec i ZSRS, nie przyłączyła się do agresji na Polskę. Wzięła w niej udział natomiast uzależniona od Niemców Słowacja, której przekazano Spisz i Orawę.

R16fULtCLM8cV

Ilustracja przedstawia szkicową czarno‑białą mapę, na której zaznaczone są granice państw. Polska podzielona została pomiędzy Niemcy i ZSRS. Granica przebiega od Morza Bałtyckiego, na południe w stronę Białegostoku (miasto po stronie sowieckiej), po prawej stronie od Warszawy (miasto po stronie Trzeciej Rzeszy), następnie prowadzi w dół, po prawej od Lublina (miasto na terenie Trzeciej Rzeszy) i dalej na południe. W dolnym, prawym rogu widnieją odręczne podpisy.

RaWdWZzclzW3A

Ilustracja przedstawia mapę Drugiej Rzeczypospolitej. Zaprezentowano na niej rozgraniczenie stref interesów ZSRS i Trzeciej Rzeszy na terytorium Drugiej Rzeczypospolitej 23 sierpnia 1939 roku. Na zachodzie jest strefa interesów Trzeciej Rzeszy, a na wschodzie strefa interesów ZSRS. Pomiędzy nimi jest linia rozgraniczenia. Linia przebiega z północy na południe przez Warszawę. Strefa interesów Trzeciej Rzeszy obejmuje tereny z miastami Gdynia, Bydgoszcz, Toruń, Poznań, Łódź, Warszawa, Radom, Kielce, Częstochowa, Katowice, Kraków. Stefa interesów ZSRS obejmuje tereny z miastami Lublin, Białystok, Wilno, Nowogródek, Brześć nad Bugiem, Łuck, Lwów, Tarnopol, Stanisławów.

RRTX12CDz2m2d

Ilustracja przedstawia mapę Drugiej Rzeczypospolitej. Zaprezentowano na niej rozgraniczenie stref interesów ZSRS i Trzeciej Rzeszy na terytorium Drugiej Rzeczypospolitej 28 września 1939 roku. Na zachodzie oraz w części środkowej jest strefa interesów Trzeciej Rzeszy, a na wschodzie strefa interesów ZSRS. Pomiędzy nimi jest linia rozgraniczenia. Linia przebiega z północy na południe, po środku zakręca w kierunku wschodnim i przebiega przez Brześć nad Bugiem. Strefa interesów Trzeciej Rzeszy obejmuje tereny z miastami Gdynia, Bydgoszcz, Toruń, Poznań, Łódź, Warszawa, Radom, Kielce, Częstochowa, Katowice, Kraków, Lublin. Stefa interesów ZSRS obejmuje tereny z miastami Białystok, Wilno, Nowogródek, Brześć nad Bugiem, Łuck, Lwów, Tarnopol, Stanisławów.

Ćwiczenia

1

Ćwiczenie 1

Przeanalizuj poniższe ilustracje i zapoznaj się z tekstem. Następnie wykonaj polecenie.

Przeanalizuj opisy poniższych ilustracji i zapoznaj się z tekstem. Następnie wykonaj polecenie.

Ilustracja 1

R1UF0A0fwFwFa

Zdjęcie przedstawia Ribbentropa stojącego przed budynkiem lotniska. Ma krótkie, zaczesane na bok włosy, ubrany jest w garnitur z jasnym płaszczem. Towarzyszy mu trzech mężczyzn w garniturach. Na budynku za nim powiewają flagi ZSRS i Trzeciej Rzeszy. Na fasadzie z oknami znajduje się napis Moskwa.

Ilustracja 2

RAlT4qiOSvBar

Czarno‑białe zdjęcie przedstawia dwie grupy żołnierzy, którzy stoją naprzeciwko siebie przed samochodem. Przedstawiciele każdej z grup ściskają sobie ręce. Po lewej są to żołnierze Armii Czerwonej. Mają ciemne mundury z czapkami na głowach. Po prawej są żołnierze niemieccy. Mają jaśniejsze mundury i nieco większe czapki. W tle stoją w szeregu żołnierze.

Fragment opracowania:

Maria Turlejska Polska w latach drugiej wojny światowej

W związku z bankructwem polskiego obszarniczo‑burżuazyjnego państwa i posuwaniem się na wschód wojsk hitlerowskich rząd radziecki przedsięwziął środki ostrożności. 17 września 1939 r. na rozkaz Naczelnego Dowództwa Armia Radziecka przeszła granicę i dokonała wyzwoleńczego marszu na ziemie Ukrainy Zachodniej i Białorusi Zachodniej. Ziemie te uniknęły wówczas hitlerowskiej okupacji, a zarazem zostały wyzwolone spod długoletniego ucisku narodowego i wyzysku społecznego, jakie uprawiała tu burżuazja i obszarnictwo polskie. […]

CART9 Źródło: Maria Turlejska, Polska w latach drugiej wojny światowej, [w:] Historia Polski 1864−1945. Materiały do nauczania w klasie XI, red. Żanna Kormanowa, Warszawa 1952, s. 425–426.

R1BH0s7M1wahW

Rozstrzygnij, czy autorka opracowania historycznego rzetelnie opisała okoliczności wkroczenia Armii Czerwonej do Polski 17 września 1939 roku. W uzasadnieniu odwołaj się do wiedzy faktograficznej oraz materiału ilustracyjnego. (Wybierz: Tak , Nie) Uzasadnienie (Uzupełnij).

Wskazówki i klucze odpowiedzi

Pokaż podpowiedź

Jakie fakty autorka pomija? Co na podstawie fotografii możemy powiedzieć o relacjach niemiecko‑radzieckich w przededniu wybuchu II wojny światowej oraz w pierwszym miesiącu jej trwania?

Pokaż odpowiedź

Nie. Autorka opracowania pominęła fakt współpracy niemiecko‑radzieckiej zawiązanej tuż przed wybuchem II wojny światowej. W tekście nie ma mowy ani o pakcie o nieagresji pomiędzy III Rzeszą i ZSRS z 23 sierpnia 1939 r., ani o tajnym protokole do tego paktu, który określał strefy wpływów po niemieckiej agresji na Polskę. Świadectwem dobrych relacji niemiecko‑radzieckich tuż przed wybuchem wojny może być wizyta ministra spraw zagranicznych III Rzeszy Joachima von Ribbentropa w sierpniu 1939 r. (na budynku terminala powiewa flaga ze swastyką) oraz spotkanie generałów niemieckich i radzieckich w okolicy Lublina miesiąc później (podają sobie dłonie). Sowieci wkroczyli do Polski w wyniku wcześniej przygotowanego wspólnie z Hitlerem planu, a nie po to, aby ziemie leżące na wschodzie II Rzeczpospolitej „uniknęły wówczas hitlerowskiej okupacji, a zarazem zostały wyzwolone spod długoletniego ucisku narodowego i wyzysku społecznego, jakie uprawiała tu burżuazja i obszarnictwo polskie”.

Słownik