Słowa łagodzą, słowa wyostrzają

Warto wiedzieć!

Język umożliwia ludziom nie tylko informowanie o faktach, ale również dzielenie się opiniami czy emocjami. Są osoby, które opisując zdarzenia, ludzi, przedmioty lub zjawiska, wyolbrzymiają swoje relacje. Można  powiedzieć, że posługują się hiperbolami.

Są jednak i tacy, którzy – prezentując swoje stanowisko w jakiejś sprawie – z rozmysłem posługują się słowami lub sformułowaniami zastępczymi. Pragną w ten sposób złagodzić drastyczność, dosadność lub nieprzyzwoitość swojej wypowiedzi. O takich osobach można powiedzieć, że upodobali sobie eufemizmy.

Eufemizmy i hiperbole

Eufemizmy to określenia, którymi zastępuje się drastyczne, niestosowne lub niegrzeczne wyrazy/sformułowania. Używa się ich również zamiast wulgaryzmów i wyrazów nieprzyzwoitych. Eufemizmy stosuje się często w celu złagodzenia treści wypowiedzi, ponieważ zastępują one wyrazy dosadne, nazwy czynów niemoralnych (np. „kraść”, „zabijać”, „kłamać”), wstydliwych części ciała („cztery litery”), czynności fizjologicznych (np. „jechać do Rygi” zamiast „wymiotować”).

Powszechnie używa się eufemizmów zamiast wyrazów „umierać” i „śmierć”. Najpopularniejsze to: „zasnąć na wieki”, „zasnąć w Panu”, „odejść z tego świata”, „utracić życie”, „pożegnać się z tym światem”.

Najważniejszymi przyczynami pojawiania się eufemizmów były zatem następujące czynniki: normy towarzyskie, wrażliwość mówiącego oraz tabu (zakaz językowy - coś, o czym się nie mówi) wynikające z zabobonów, wstydu, uprzejmości itp.

Przykłady eufemizmów można znaleźć w słowniku:

Anna Dąbrowska, Słownik eufemizmów polskich, czyli w rzeczy mocno, w sposobie łagodnie, Warszawa 2013.

Eufemizm to osłabienie znaczenia wyrazu

RcFWozOYkKl0b

Kolorowa ilustracja przedstawia dwa ptaki - duży (stoi bliżej) i mały (w głębi). Są szare, mają dzioby, oczy i nogi. Duży ma otwarty dziób, przed którym jest strzałka w kierunku małego ptaka.

Zupełnie inny charakter ma hiperbola, czyli wyolbrzymienie, przesada w prezentacji cech, znaczeń. Najczęściej służy do wytworzenia odpowiedniego nastroju (np. patosu lub grozy), przyczynia się do nadania uroczystego tonu, a także do wywołania skrajnych uczuć (np. przerażenia).

Hiperbola jest środkiem stylistycznym używanym nie tylko w literaturze, ale również w tekstach, których celem jest przekonanie odbiorców do czegoś (np. w reklamie często można spotkać takie wyrażenia jak: „legendarny smak”, „idealny produkt”, „niepowtarzalny aromat”, „niespotykany smak”, „absolutny hit”, „wyjątkowy produkt”, „niewiarygodnie niskie ceny”).

Ludzie posługują się też wyolbrzymieniem w codziennej komunikacji. Dlatego tak popularne są zwroty: „pożerać kogoś wzrokiem”, „umierać ze strachu”, „konać ze zmęczenia”, „powtarzać komuś coś tysiąc razy”, „czekać na kogoś wieki”, „wylewać morze łez”. W funkcji hiperboli często pojawiają się przymiotniki w stopniu najwyższym (np. „najwspanialszy”, „największy”, „najsmutniejszy”) oraz wyrazy z przedrostkami prze-, hiper-, super-, mega- (np. „przemiły”, „hiperkrytyczny”, „superinteligentny”, „megaszybki”).

Hiperbola to wyolbrzymienie znaczenia wyrazu

R1c6QsdIOpkcT

Ilustracja przedstawia dwa czarne pająki - jednen jest mały, a drugi duży i włochaty. Od małego pająka prowadzi strzałka do dużego.

RsDqLDQTPYpuL

Kolorowa ilustracja przedstawia postać w koronie, czerwonym płaszczu, spodenkach i butach.

Rz9z7GIxhiTIA

Kolorowa ilustracja przedstawia głowę człowieka. Oczy pokrywa warstwa piany (mydlin).

Ćwiczenie 4

Przyjrzyj się dokładnie poniższym przykładom karykatur, a następnie odpowiedz, czy karykatura jest rodzajem hiperboli. Uzasadnij swoje stanowisko.

Rv9ZozUlaUFGL

Czarno‑biała grafika przedstawia niskiego mężczyznę z ogromnych rozmiarów głową, który stoi z założonymi rękoma na stercie książek.

RNCVDyVNrGWPa

Czarno‑biała grafika przedstawia postać o twarzy starszego mężczyzny z długą, siwą brodą oraz o ciele małpy.

RjYB4uKOVBM5d

Grafika przedstawiająca mężczyznę o wielkiej głowie i dużych stopach, ubranego w zniszczony garnitur. W jednej dłoni trzyma melonik, a w drugiej wygiętą laskę. Jego twarz zdobi wąsik.

RWKBphdNcgqJf

Pokaż podpowiedź

Skorzystaj ze słownika języka polskiego lub słownika terminów literackich, aby sprawdzić znaczenie słowa karykatura. Zwróć uwagę, które części ciała znanych osób zostały przedstawione karykaturalnie, zastanów się, dlaczego akurat te.

Pokaż rozwiązanie

Karykatura – przedstawienie kogoś lub czegoś za pomocą rysunku, rzeźby, tekstu literackiego w sposób zdeformowany, wyjaskrawiony, komiczny poprzez wyolbrzymienie pewnych cech.

Karykatura jest rodzajem hiperboli, ponieważ wyolbrzymia pewne cechy portretowanej postaci, co jest źródłem komizmu. Karol Darwin - twórca teorii ewolucji - przedstawiony został jako małpa z ogromną swoją głową, gdyż to on twierdził, że człowiek wywodzi się od małpy. Wiktor Hugo - francuski myśliciel i pisarz - ma wielką głowę na podkreślenie, że tę właśnie część swojego ciała w życiu wykorzystywał najbardziej.

Ćwiczenie 4

Wyjaśnij znaczenie terminu karykatura.  Następnie zastanów się i odpowiedz, czy może być ona formą hiperboli.

R1InuTGYV1kEV

Miejsce na notatki

Pokaż podpowiedź

Możesz skorzystać z dowolnych źródeł wiedzy. Zwróć uwagę na to, jaką funkcję ma pełnić karykatura.

Pokaż rozwiązanie

Karykatura – przedstawienie kogoś lub czegoś za pomocą rysunku, rzeźby, tekstu literackiego w sposób zdeformowany, wyjaskrawiony, komiczny, poprzez wyolbrzymienie pewnych cech. Karykatura jest więc rodzajem hiperboli, ponieważ wyolbrzymia pewne cechy portretowanej postaci.

Sprawdź, czy umiesz!

Polecenie 3

Zatytułuj poniższe zdjęcia. Zastosuj hiperbolę.

R1HUUM22LD3nw

Kolorowe zdjęcie przedstawia kobietę siedzącą na walizce na peronie kolejowym. Jest ubrana w długą, czarną, połyskliwą suknię. Na głowie ma kapelusik i woalkę.

RCzc72NkfdSBm

Kolorowe zdjęcie przedstawia las porastający zbocza gór.

RywLltgkpJpDd

Kolorowe zdjęcie przedstawia zbudowany z żółtego kamienia zamek ze strzelistymi wieżyczkami. Po prawej stornie widać ogród zimowy. Zamek otacza zieleń (trawa, drzewa).

ReLzJPjF9oiFT

Polecenie 3

Wymyśl nazwy do pięknego pałacu, wysokiej góry, groźnego psa. Zastosuj w nich hiperbolę.

RIHMISlqe46QG

Miejsce na notatkę ucznia.

Slajd 1 z 6

R1H7o8XAy6gN4

Na obrazie przedstawiony został I król Polski - Bolesław Chrobry. Mężczyzna w średnim wieku siedzi na tronie. Na głowie ma koronę, spod której wystają bujne włosy; czoło przysłonięte jest grzywką. Król ma lekko podkrążone oczy, bujne wąsy. Ubrany jest w kolczugę i pancerz, okrycie wierzchnie stanowi futro spięte dużą klamrą. Na kolanach króla spoczywa miecz. W prawej dłoni mężczyzna trzyma włócznię.

R1TzrUaHIgWFb

Obraz przedstawia króla w pozycji stojącej. Na głowie mężczyzny spoczywa korona, spod której po bokach wychodzą długie do ramion, lekko falowane włosy. Mężczyzna ma surową minę, ściągnięte brwi, nad ustami widoczne są wąsy. Ubrany jest w pancerz i kolczugę, do pasa przytroczony jest róg, okrycie wierzchnie stanowi peleryna spięta herbem z orłami. W lewej dłoni król trzyma miecz skierowany ostrzem w dół.

RTfv357PasNKL

Obraz przedstawia króla w pozycji stojącej. Na głowie mężczyzny spoczywa wysoka korona, spod której po bokach wychodzą długie, ciemne włosy. Mężczyzna ma wąsy i długą brodę, ciemną oprawę oczu, która przydaje mu groźnego wyglądu. Ubrany jest w żupan, okrycie wierzchnie stanowi peleryna spięta herbami z orłami. Lewa dłoń króla spoczywa na księdze, w prawej trzyma długie berło.

RAgAOHREnjw5k

Obraz przedstawia króla w pozycji stojącej. Na głowie mężczyzny spoczywa wysoka korona, spod której po bokach wychodzą włosy. Mężczyzna ma wąsy i długi zgarbiony nos. Ubrany jest w futro, na piersi widoczny jest herb. Dłonie spoczywają na pasie, do którego przytroczony jest miecz.

RKa7yABr8ODzg

Obraz przedstawia przysadzistego mężczyznę w pozycji stojącej. Na głowie człowiek ma futrzaną czapkę z piórami. Mężczyzna ma wąsy i brodę, ciemną oprawę oczu. Ubrany jest w żupan, z futrzanym kołnierzem. W prawej dłoni trzyma miecz skierowany ostrzem w dół.

R1PfqRFuNoVow

Obraz przedstawia mężczyznę w pozie stojącej bokiem do oglądającego. Człowiek ma na głowie perukę na plecach przewiązaną kokardą. Ma on duży, lekko zgarbiony nos i wydatną brodę. Okrycie wierzchnie - przypominające frak - przepasane jest szarfą z gwiazdą. W prawej dłoni mężczyzna trzyma jakieś papiery. Z lewej strony, tuż nad mężczyzną, stoi zdobione krzesło.