Rozbicie dzielnicowe w Polsce
„Testament” Bolesława Krzywoustego i jego skutki
Rozbicie dzielnicowe to proces rozpadu państwa na niezależne księstwa. We wczesnym średniowieczu dotknął on większość monarchii europejskich. We Francji trwał ponad 300 lat, a w Niemczech – ponad 600 lat. Podobne procesy zachodziły w Czechach i na Rusi. Na ziemiach polskich rozbicie dzielnicowe datujemy na lata 1138–1320.
Okres rozbicia dzielnicowego oznaczał dla Polski liczne wojny wewnętrzne i z państwami ościennymi, a także utratę kontroli nad Pomorzem Zachodnim i ziemią lubuską oraz utratę Pomorza Gdańskiego. Jednocześnie czas ten przyniósł intensywny rozwój ekonomiczny i odejście na ziemiach polskich od gospodarki naturalnej. Powstało wiele miast i wsi, ukształtowała się stanowa struktura społeczna – z ludem, mieszczanami, rycerstwem i duchowieństwem.
Polska podzielona – rozbicie dzielnicowe
Mistrz Wincenty w swojej kronice przedstawił wizję, jaką rzekomo miał umierający Bolesław Krzywousty. Dla współczesnych historyków jest to raczej opis tego, czego pragnęły elity polityczne Polski na przełomie XII i XIII wieku.
Magistri Wincentii dicti Kadlubek Chronica PolonorumOstatnie chwile Bolesława Krzywoustego według Mistrza Wincentego zwanego Kadłubkiem
[Krzywousty na łożu śmierci miał odpowiedzieć możnym, którzy pytali go, dlaczego nie nadał dzielnicy najmłodszemu synowi, Kazimierzowi. Pozostałym czterem synom wskazał ich księstwa] „W źrenicy oka widzę cztery strumienie z tej łzy wypływające i nawzajem na siebie uderzające falami; niektóre z tych [strumieni] w najgwałtowniejszym wylewie nagle wysychają. Natomiast ze złotego dzbana wytryska wonne źródło i koryta tych strumieni napełnia aż po wierzch wspaniałymi klejnotami. Niech więc ustaną żale na nieprawidłowość [testamentu], słuszną bowiem jest rzeczą, aby dzielnice małoletnich powierzano opiekunom, nie małoletnim”.
Źródło: Magistri Wincentii dicti Kadlubek Chronica Polonorum, red. M. Plezia, tłum. P. Wiszewski, Kraków 1994, s. 119.
Kronikarz pragnął podkreślić, że
- wszyscy Piastowie będą tak samo długo sprawować władzę.
- ostatni z pięciu synów przejmie dzielnice czterech starszych.
- Polskę czeka powódź.
Bolesław III Krzywousty pod koniec swojego życia (zmarł w 1138 roku) sporządził dokument, w którym zadecydował o podziale Polski między swoich synów. Nie chciał, by doszło do bratobójczej walki o tron, dlatego każdemu z synów przydzielił dzielnicę.
Dla uniknięcia chaosu Bolesław Krzywousty postanowił, by najstarszy z książąt – senior – sprawował władzę nad pozostałymi. W jego władaniu pozostawała też dzielnica senioralna. Niestety, książęta spierali się między sobą, co prowadziło do wojen domowych. Nie potrafili się porozumieć nawet wtedy, gdy Polsce zagrażało niebezpieczeństwo z zewnątrz. Państwo pozostało rozbite na dzielnice przez ponad 200 lat.
Wskaż na mapie przedstawionej poniżej dzielnicę, którą rządził najstarszy z synów Bolesława Krzywoustego.
Napisz, w której dzielnicy znalazły się miasta: Gniezno i Kraków. Jaką funkcję pełniły te miasta w dawnej Polsce?
Na podstawie opisu mapy zamieszczonej poniżej napisz, w jakiej dzielnicy znalazło się miasto Kraków. Jaką funkcję pełniło to miasto w dawnej Polsce?
Polska juniorów
Władysław II, pierwszy senior rodu wyznaczony przez Bolesława III, nie rządził długo. Gdy podjął starania o wzmocnienie swego autorytetu wśród młodszych braci, został pokonany w wojnie domowej. W 1146 roku musiał opuścić Polskę wraz z całą rodziną. Nie oznaczało to, że zwycięzcy synowie Krzywoustego, odrzucili wolę ojca co do zasady następstwa tronu. Nowym seniorem został najstarszy z nich, Bolesław IV Kędzierzawy. Sam kierował polityką zagraniczną Piastów. Nie udało mu się jednak zachować kontroli nad ziemiami wszystkich krewnych. Mieszkowi III Staremu pozostawiał dużo swobody w zarządzie Wielkopolską. Samodzielne rządy na Śląsku wywalczył Bolesław I Wysoki, syn wygnanego Władysława II. Wreszcie do walki o własną dzielnicę przygotowywał się najmłodszy syn Krzywoustego, Kazimierz Sprawiedliwy.
Przez długi czas większość krewnych zachowywała szacunek do seniora – naturalnego przywódcy. Bolesław IV Kędzierzawy mimo wszystko był autorytetem dla braci. Gorzej rzecz się miała z Mieszkiem III Starym, którego w 1176 roku możni Krakowa wygnali ze stolicy. Zastąpił go wówczas dużo młodszy Kazimierz Sprawiedliwy. Pozyskał on sobie specjalnymi przywilejami najwyższych dostojników polskiego Kościoła. Dzięki zręcznej polityce popierania odpowiedniej strony w konfliktach wewnętrznych zyskał sobie szacunek niemal wszystkich Piastów. Zamiast za seniorem – Mieszkiem Starym – książęta woleli podążać za młodszym suwerenem, Kazimierzem. Kazimierz Sprawiedliwy władzę zwierzchnią w Krakowie pełnił w latach 1177- 1194, do swej przedwczesnej śmierci w wyniku otrucia. Po jego śmierci do Krakowa udało powrócić się legalnemu seniorowi, Mieszkowi Staremu.
Wymień ziemie, które znalazły się pod panowaniem Kazimierza Sprawiedliwego.
Upadek zasady senioratu
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1LxQZjh8rD2T
Film dotyczący walk o władzę i upadku senioratu.
Po śmierci Mieszka Starego w 1202 r. w Małopolsce wybuchły walki stronnictw możnowładczych dążących do powołania na tron krakowski swoich kandydatów. Zwyciężyli stronnicy Władysława Laskonogiego, syna Mieszka Starego, rychło jednak inna grupa możnowładców wygnała go do rodzinnej Wielkopolski, na tronie krakowskim zasiadł zaś Leszek Biały, syn Kazimierza Sprawiedliwego. Jego młodszy brat, Konrad, został księciem mazowieckim. Nie oznaczało to jednak końca walk o Kraków.
Leszek Biały, umocniwszy swoją pozycję w Krakowie, zaczął prowadzić ambitną politykę ogólnopolską: współorganizował zbrojne wyprawy polskie na Prusy, przywrócił zwierzchnictwo książąt krakowskich nad Gdańskiem oraz zaczął popierać Laskonogiego przeciw jego bratankowi Władysławowi Odonicowi. W 1217 r. Leszek Biały i Władysław Laskonogi zawarli układ o wzajemnym dziedziczeniu. Książę gdański Świętopełk i Władysław Odonic wobec wzrastającego zagrożenia ze strony Leszka sprzymierzyli się i to z ich inspiracji w 1227 r. w trakcie zjazdu książąt w Gąsawie dokonano mordu na księciu.
Tragedia gąsawska doprowadziła do wybuchu konfliktu między Władysławem Laskonogim a Konradem Mazowieckim o sprawowanie opieki nad małym synem Leszka, Bolesławem, nazwanym później Wstydliwym. Możni krakowscy zdecydowali się na Władysława. Księcia wielkopolskiego poparł także władca Śląska Henryk Brodaty.
Laskonogi musiał jednak szybko wracać z Krakowa do Wielkopolski, aby walczyć z Odonicem. W jego imieniu pieczę nad grodem wawelskim sprawował książę śląski Henryk Brodaty. W 1229 r. Konrad Mazowiecki podstępnie go pojmał i zmusił go do zrzeczenia się Krakowa. Księżna Jadwiga, żona Henryka, wyprosiła u księcia mazowieckiego uwolnienie męża. W 1230 r. Władysław Laskonogi poniósł klęskę w Wielkopolsce i uciekł na Śląsk, gdzie rok później zmarł, przekazując wszystkie swoje prawa Henrykowi Brodatemu. Rozpoczęła się nowa tura wojny domowej. Dwie kampanie księcia Henryka Brodatego w latach 1232–1233 dały mu panowanie nad Krakowem oraz Sandomierzem, który wydzielił Bolesławowi Wstydliwemu, i zachodnią Wielkopolską.
Ćwiczenia
Wyjaśnij, na podstawie wiedzy dotyczącej pochówku Bolesława Kędzierzawego, dlaczego jego grobowiec znajduje się właśnie w klasztorze w Ołbinie.
Zapoznaj się uważnie z poniższymi fragmentami tekstu źródłowego i na ich podstawie wykonaj polecenia znajdujące się poniżej.
Rozbicie dzielnicowe w Polsce (1138 – 1306)Początek rozbicia dzielnicowego utożsamiany jest z momentem wprowadzenia ustawy sukcesyjnej Bolesława Krzywoustego w 1138 r. Miała ona uregulować sprawę następstwa tronu i organizacji władzy w Polsce. Jednak w efekcie doprowadziła do całkowitego rozbicia kraju na kilka samodzielnych dzielnic, które dodatkowo ulegały dalszym podziałom. Proces ten zatrzymał dopiero Władysław Łokietek, dokonując koronacji 20 stycznia 1320 r. Zjawiska rozbicia dzielnicowego miały miejsce bodaj we wszystkich krajach wchodzących w fazę rozwiniętego feudalizmu, jednakże tylko w Polsce trwało ono nieprzerwanie niemalże 200 lat.
Źródło: Rozbicie dzielnicowe w Polsce (1138 – 1306), 2006, dostępny w internecie: https://www.konflikty.pl/historia/sredniowiecze/rozbicie-dzielnicowe-w-polsce-1138-1306/ [dostęp 3.10.2021].
Rozbicie dzielnicowe w Polsce (1138 – 1306)W ciągu XI w. coraz wyraźniej też występowały tendencje odśrodkowe reprezentowane przez wzrastające w siłę możnowładztwo. Są poglądy, że ono właśnie nakłoniło Bolesława Krzywoustego do uregulowania spraw państwa poprzez ustawę sukcesyjną. Bolesław Krzywousty ustanawiając w swoim testamencie zasadę senioratu, chciał – jak należy przypuszczać – uchronić państwo od walk o władzę. Była to próba pogodzenia potrzeby zachowania władzy centralnej z prawami dziedziczenia. Najstarszy z synów – Władysław otrzymał w dziedziczne władanie Śląsk, Bolesław – Mazowsze, Mieszko – Wielkopolskę, Henryk (pozostający jeszcze pod opieką matki) miał przyrzeczoną ziemię sandomierską. Wyznaczona została również tzw. oprawa wdowia, czyli zabezpieczenie dla wdowy po zmarłym księciu – księżnej Salomei. Była to ziemia sieradzko‑łęczycka.
Źródło: Rozbicie dzielnicowe w Polsce (1138 – 1306), 2006, dostępny w internecie: https://www.konflikty.pl/historia/sredniowiecze/rozbicie-dzielnicowe-w-polsce-1138-1306/ [dostęp 3.10.2021].
| Stwierdzenie | Prawda | Fałsz |
| Proces rozbicia dzielnicowego zatrzymał dopiero Bolesław Kędzierzawy. | □ | □ |
| Księżna Salomea była żoną Bolesława Krzywoustego. | □ | □ |
| Henryk otrzymał ziemię sieradzko-łęczycką. | □ | □ |
| Zasada senioratu dawała władzę najstarszemu z synów władcy. | □ | □ |
Słownik
ziemia krakowska połączona pasem centralnym z Pomorzem Gdańskim, którą zgodnie z zasadą senioratu–pryncypatu miał otrzymywać najstarszy książę piastowski. Do ok. 1227 r. jej posiadanie wiązało się z władzą zwierzchnią nad innymi dzielnicami
w dawnej Polsce: członek możnego rodu, mający wpływ na rządy kraju
(z łac. principatus – pierwszeństwo, władza najwyższa, od princeps – pierwszy) zasada sprawowania władzy wprowadzona testamentem Bolesława Krzywoustego; polegała na tym, że najstarszy z książąt dzielnicowych miał sprawować władzę zwierzchnią nad pozostałymi (książę zwierzchni). Do jego przywilejów należało otrzymanie w posiadanie, oprócz swojej dzielnicy, ziemi krakowskiej
(z łac. senioratus od senior – starszy) stosowana w wiekach średnich zasada określająca porządek obejmowania tronu; ustanawiana była często po podziale kraju między synów władcy i określała, że po jego śmierci władzę zwierzchnią ma każdorazowo sprawować najstarszy męski przedstawiciel rodu (senior)
w dawnej Polsce: najwyższy urzędnik królewski lub książęcy sprawujący dowództwo nad wojskiem
władza nad czymś, władza nadrzędna
określała porządek obejmowania tronu, przede wszystkim jeśli dotyczyła podziału kraju między synami władcy
(łac. starszy), we wczesnym średniowieczu (VII–X w.) człowiek możny, przyjmujący prawny obowiązek militarnej i materialnej opieki nad kontrahentem (wasal) i w zamian odbierający od niego przysięgę wierności
młodszy wiekiem członek rodziny
dawna osada obronna lub warowna siedziba księcia; od XIV w. siedziba starosty