Na czterech tronach Europy‑polityka zagraniczna Jagiellonów
Europa Środkowa. Królestwa Jagiellonów w XVI wieku
13 marca 1516 r. na zamku w Budzie zmarł Czech i Węgier, Władysław II Jagiellończyk. Miał 60 lat i od dłuższego czasu cierpiał na wiele dolegliwości. Z jego osobą wiązano wielkie nadzieje: miał stworzyć blok państw jagiellońskich rozciągający się od Morza Bałtyckiego po Morze Czarne i Adriatyk. Nie wykorzystał jednak szansy danej mu od losu. Mówiło się o nim, że był dobrym człowiekiem, ale królem nijakim. Dziesięć lat po jego śmierci imperium, które stworzył, legło w gruzach. Miejsce, które mieli zajmować Jagiellonowie, przejęli Habsburgowie, zdobywając dominację w Europie Środkowo‑Wschodniej.
Władcy europejscy od najdawniejszych czasów prowadzili politykę dynastyczną, której celem było opanowanie jak największej liczby tronów sąsiednich i obsadzenie ich członkami swojej rodziny. Na przełomie XV i XVI w. prym w tym względzie wiedli Habsburgowie. Dzięki małżeństwom z przedstawicielami innych państw udało im się opanować duże obszary Europy Środkowo‑Wschodniej. Przez pewien czas największymi ich rywalami byli Jagiellonowie. Jako pierwszy politykę dynastyczną zaczął prowadzić Władysław Jagiełło, który za cenę wydania szlachcie przywilejów dążył do zapewnienia korony swoim synom: Władysławowi i Kazimierzowi. Największe sukcesy Jagiellonowie odnieśli za panowania młodszego syna Jagiełły, Kazimierza Jagiellończyka: opanowali, poza polskim i litewskim, trony Czech i Węgier.
W 1457 r. po śmierci Władysława Habsburga Pogrobowca w obu państwach, w których panował, zostali wybrani królowie narodowi: w Czechach Jerzy z Podiebradów, a na Węgrzech Maciej Korwin. Kazimierz IV Jagiellończyk (król polski ożeniony z siostrą zmarłego władcy, Elżbietą RakuszankąElżbietą Rakuszanką) zgłosił swoje pretensje do obu tronów. Trwająca właśnie wojna Rzeczypospolitej z Krzyżakami i pogłębiające się trudności w polityce wewnętrznej uniemożliwiły mu jednak bardziej aktywne działania. W 1471 r., po śmierci Jerzego z Podiebradów, na mocy wcześniej podpisanych z nim porozumień sukcesyjnych na tronie czeskim zasiadł najstarszy syn Kazimierza Jagiellończyka i Elżbiety Rakuszanki – Władysław.
W 1490 r., niemal 20 lat po opanowaniu pierwszego tronu, Władysław został wybrany również na tron węgierski. W ten sposób obszary zajmowane przez dynastię Jagiellonów rozciągały się od Morza Bałtyckiego na północy, ziem ruskich na wschodzie, Morza Czarnego i Adriatyckiego na południu, po środkowy bieg Dunaju na zachodzie (zobacz mapę poniżej).
Gdy nastraszy syn Kazimierza - Władysław zasiadał na tronie czeskim (od 1471 r.) i węgierskim (od 1490 r.), na tron Polski w 1492 r. wstąpił drugi w kolejności syn, czyli Jan Olbracht, zaś wielkim księciem litewskim został Aleksander. Po śmierci Jana Olbrachta w 1501 r. na tron polski został powołany Aleksander i tym sposobem została reaktywowana unia z Litwą. Panowanie jego trwało tylko pięć lat i w 1506 r. na tronie litewskim zasiadł Zygmunt Stary, a rok później na tronie polskim.
Państwa opanowane przez członków rodu jagiellońskiego różniły się pod względem gospodarczo‑społecznym i kulturowym; miały inne cele w polityce zagranicznej i brakowało im spoistości. Co gorsza, bracia: Władysław, Jan Olbracht, Aleksander i Zygmunt nie współdziałali ze sobą w obliczu trudności. Każdy z nich dbał głównie o interes własnego państwa, a nie o całość schedy jagiellońskiej.
W 1506 r. wielkim księciem litewskim i królem polskim został najmłodszy z braci, Zygmunt, któremu potomni nadali przydomek Stary. Sytuacja państwa polsko‑litewskiego była bardzo trudna. Wielki mistrz krzyżacki, Albrecht von Hohenzollern, przy wsparciu cesarza niemieckiego Maksymiliana Habsburga odmawiał złożenia królowi polskiemu hołdu lennego i wyraźnie dążył do rewizji traktatu krakowskiego z 1466 r. W cieniu konfliktu z Krzyżakami rozgorzała na nowo wojna z Moskwą, również wspierana przez Maksymiliana. W 1514 r. wojska moskiewskie zdobyły Smoleńsk, ważną twierdzę na wschodnich rubieżach Litwy. W polskiej polityce zagranicznej postanowiono dokonać zmiany orientacji i zawrzeć porozumienie z Habsburgami.
W 1515 r. doszło w Wiedniu do zjazdu trzech monarchów: cesarza niemieckiego Maksymiliana Habsburga, króla Czech i Węgier Władysława Jagiellończyka oraz króla polskiego Zygmunta. Podpisano wtedy traktat zwany wiedeńskim. Najważniejszym jego postanowieniem była zgoda na podwójne małżeństwo: Ludwik, syn Władysława, miał poślubić wnuczkę Maksymiliana Marię, a Anna, córka Władysława, miała wyjść za mąż za jednego z wnuków cesarza (ostatecznie został nim Ferdynand). W wypadku zakończenia linii Jagiellonów tron Czech i Węgier miał przejść na Habsburgów. I odwrotnie - w wypadku zakończenia linii Habsburgów, ich ziemie dziedziczne przypaść Jagiellonom czesko‑węgierskim.
Rok po podpisaniu traktatu wiedeńskiego (w 1516 r.) zmarł Władysław, a władzę przejął jego małoletni syn Ludwik. Młodocianemu władcy przyszło się zmierzyć z ogromnym niebezpieczeństwem ze strony imperium osmańskiego. W 1526 r. doszło do bitwy pod Mohaczem, w wyniku której wojska węgierskie pod dowództwem 20‑letniego Ludwika Jagiellończyka zostały rozgromione przez armię Sulejmana Wspaniałego, a sam monarcha stracił życie.
Data bitwy pod Mohaczem uznawana jest za symboliczny koniec potęgi dynastii Jagiellonów w Europie Środkowo‑Wschodniej i kres ich polityki dynastycznej. Na Węgrzech doszło do wybuchu wojny domowej między Ferdynandem Habsburgiem, który na mocy wcześniejszych układów i z tytułu swojego małżeństwa z siostrą zmarłego władcy rościł sobie pretensje do tronu, a kandydatem narodowym wybranym przez szlachtę – Janem ZápolyąZápolyą. Dwór krakowski początkowo wspierał tego ostatniego, czego wyrazem było wydanie za niego za mąż Izabeli, najstarszej córki Zygmunta I Starego i Bony. W konsekwencji długotrwałych walk między Habsburgami, stronnictwem Zápolyów a Turkami Węgry zostały podzielone na trzy części, ale nawet to nie położyło kresu militarnej rywalizacji.
Jan Zapolya, 37 król Węgier. Portret pochodzi z XVIII wieku.
Jan Zápolya (1487–1540) – przywódca stronnictwa antyhabsburskiego na Węgrzech. Obwołany królem po śmierci Ludwika Jagiellończyka wbrew postanowieniom wcześniejszego układu z Wiednia. Na mocy porozumień z Ferdynandem z 1533 r. (powtórzonych w 1538) miał on dożywotnio sprawować władzę nad Węgrami, a po jego śmierci tron miał przejść na Habsburgów. Tak się jednak nie stało. Po śmierci Jana w 1540 r. na zgromadzeniu narodowym w Rákos na króla wybrano jego syna z małżeństwa z Izabelą Jagiellonką, Jana Zygmunta, ale go nie koronowano. Prawdopodobnie za wstawiennictwem Roksolany, żony Sulejmana Wspaniałego, sułtan po podziale Węgier w 1541 r. przekazał Janowi Zygmuntowi Siedmiogród. W jego imieniu władzę sprawowała tam do swojej śmierci jego matka Izabela.
W czasach ostatnich dwóch Jagiellonów współpraca z Habsburgami była kontynuowana. Wyrazem tego było pierwsze małżeństwo następcy tronu polskiego i litewskiego Zygmunta Augusta z Elżbietą, najstarszą córką cesarza Ferdynanda. Małżeństwu temu od początku sprzeciwiła się matka pana młodego, pochodząca z Włoch Bona. Ta – w przeciwieństwie do męża – żywiła do Habsburgów jawną nienawiść i starała się po cichu prowadzić politykę antyhabsburską. Politykę ojca kontynuował Zygmunt August, poślubił – po przedwcześnie zmarłej Barbarze Radziwiłłównie – Katarzynę Habsburżankę, siostrę swojej pierwszej żony. Umocniony małżeństwem sojusz z Habsburgami był wymuszony wciąż żywą obawą przed odnowieniem sojuszu cesarza z państwem moskiewskim.
Z obu małżeństw – z Izabelą Zápolyą i Boną Sforzą – Zygmunt I Stary doczekał się sześciu córek i jednego syna.
Zygmunt August był jedynym synem Zygmunta I i tym, na którym spoczęła odpowiedzialność za kontynuację dynastii. Celem polityki dynastycznej Bony było zapewnienie jedynakowi sukcesji do korony polskiej po śmierci męża. W 1529 r. niespełna 10‑letni Zygmunt został mianowany wielkim księciem litewskim, a następnie wybrany na króla polskiego, mimo że jego ojciec jeszcze żył (elekcja vivente rege). W Polsce tron od czasów śmierci Kazimierza Wielkiego miał charakter elekcyjny i wprawdzie przyjęło się, że wybór następuje spośród członków dynastii jagiellońskiej, ale zawsze był to wybór, a nie automatyczne dziedziczenie tronu po śmierci starego władcy. Elekcja 10‑letniego Zygmunta Augusta na tron polski była jedynym w dziejach udanym wyborem następcy za życia poprzednika. Młody Jagiellon został następnie koronowany, co stworzyło niebywałą sytuację, że było dwóch królów naraz. Fakt ten był mocno krytykowany przez szlachtę. Stąd stary król musiał jednak wydać uniwersał, w którym zobowiązał się, że podobna sytuacja już nigdy nie będzie miała miejsca. Uniwersał ten i tak w praktyce okazał się bez znaczenia, ponieważ Zygmunt August nie doczekał się potomka i zmarł jako ostatni przedstawiciel dynastii jagiellońskiej.
Ćwiczenia
Zapoznaj się z ilustracją i wykonaj polecenie.
Mapa do zadania nr 4
Pod rządami dynastii Jagiellonów znalazły się...
- Królestwo Szwecji, Wielkie Księstwo Litewskie, Królestwo Polskie, Królestwo Węgierskie.
- Królestwo Węgierskie, Królestwo Czeskie, Wielkie Księstwo Litewskie, Królestwo Polskie.
- Wielkie Księstwo Litewskie, Królestwo Polskie, Królestwo Węgierskie, Wielkie Księstwo Moskiewskie.
Słownik
(z łac., za życia króla) wybór króla za życia poprzednika
(z gr. dynasteia – władza, od dynamis – siła, władza) polityka mająca na celu uzyskanie jak największych nabytków terytorialnych poprzez zawieranie odpowiednich sojuszy, porozumień i umów dynastycznych oraz małżeństw
(łac. scheda - rozdarty kawałek) odziedziczenie majątku, władzy, wysokiego stanowiska; także: przeszłe tradycje i dobra nadal wywierające silny wpływ; dziedzictwo
zjazd w Wiedniu w 1515 r., w którym uczestniczyli król Czech i Węgier Władysław, król Polski i wielki książę litewski Zygmunt I Stary oraz król niemiecki Maksymilian I Habsburg; efektem tego spotkania było ustalenie podwójnego małżeństwa: syn Władysława poślubił wnuczkę Maksymiliana, a jego wnuk, Ferdynand, ożenił się z wnuczką króla czeskiego i węgierskiego, Anną