Ustrój Rzeczypospolitej w XVI wieku - podsumowanie

Od dziesiątków lat panuje przekonanie, że ustrój polityczny Rzeczypospolitej stanowił wyjątek na skalę europejską. Ewenementem było to, że prawo do udziału w życiu politycznym obejmowało całą szlachtę, stanowiącą, wedle różnych szacunków, od ok. 6 proc. do ok. 8–10 proc. społeczeństwa. Z tej racji, a także z powodu ograniczenia prawa uczestnictwa w życiu politycznym do jednego stanu, ustrój ten określa się mianem demokracji szlacheckiej.

Demokracja szlachecka

W XVI w., kiedy najbardziej rozpowszechnionym w Europie typem ustrojowym była monarchia stanowa, ustrój Rzeczypospolitej nie odbiegał od normy. Odrębności prawne prowincji, zdecentralizowana administracja i odgrywające istotną rolę zgromadzenia stanowe – to cechy charakterystyczne niemal wszystkich ówczesnych państw Starego Świata.

Pierwsza wolna elekcja w 1573 r. oraz umocnienie pozycji sejmu w wyniku zwycięstwa ruchu egzekucyjnego sprawiły, że przeprowadzenie zmian ustrojowych podobnych do zachodnioeuropejskich stało się bardzo trudne. Przywiązanie szlachty do politycznych przywilejów i gwarancji wolności owocowało jej przekonaniem, że wszelkie próby wzmocnienia władzy centralnej stanowią zagrożenie wolności i prowadzą do absolutyzmu. Uniemożliwiło to dostosowanie ustroju do zmieniających się w XVII w. warunków i sparaliżowało próby reform wojskowych. W konsekwencji w Rzeczypospolitej szlachta sprzeciwiała się (do 1717 r.) stałym podatkom na wojsko, co blokowało jego modernizację. Nie wykształciła się też podległa królowi administracja podobna do zachodnioeuropejskiej. W epoce absolutyzmu i centralizacji władzy na Zachodzie w państwie polsko‑litewskim zachodził proces odwrotny: decentralizacja władzy i wzrost znaczenia sejmików, czyli ciał samorządowych.

Rzeczpospolita niewiele mogła zaoferować licznej, w większości ubogiej szlachcie. Środków do życia musiała więc ona szukać na służbie u magnaterii, która posługując się głosami swych klientów na sejmikach i w izbie poselskiej, potrafiła udaremniać zamiary panujących. To uzależnienie pozwalało magnatom kontrolować władzę mimo utrzymania pozorów demokracji szlacheckiej. Królowie nie mogli liczyć na pomoc wojska, gdyż żołnierze poczuwali się bardziej do lojalności względem praw Rzeczypospolitej niż względem monarchy. Ustrój państwa polsko‑litewskiego miał zatem nadal więcej wspólnego z monarchią renesansową niż z absolutyzmem.

R1AQQ8VQmQs8I

Na zdjęciu znajduje się wnętrze sali. Posiada ona liczne zdobione kolumny, a na ziemi ustawione są liczne drewniane ławki. Sufit pokryty jest malowidłami.

R14tUycxo9GIi

Na zdjęciu widoczne jest wnętrze sali. Na jej ścianach powieszone są obrazy, a przy ścianach stoją ozdobne krzesła i biurka. Z sufitu zwisają szklane żyrandole.

Zgodnie z wydanym przez Kazimierza Jagiellończyka w 1454 r. przywilejem nieszawskim zmiany w prawie ziemskim, zwoływanie pospolitego ruszenia oraz nakładanie podatków król musiał konsultować z sejmikami ziemskimi – zgromadzeniami szlachty poszczególnych ziem. Z powodu dużej ich liczby władca porozumiewał się zwykle ze zjazdami prowincjonalnymi, w których uczestniczyli możnowładcy oraz przedstawiciele sejmików. W 1468 r. Kazimierz IV Jagiellończyk zwołał w Piotrkowie sejm walny, który poprzedziły spotkania króla z sejmikami prowincjonalnymi –małopolskim i wielkopolskim, a posłowie po raz pierwszy wybrani zostali w ramach sejmików ziemskich. Dziś sejm walny z 1468 r. uważa się za moment utworzenia sejmu dwuizbowego, na który składały się odtąd senat – dawna rada królewska, tworzona przez najwyższych dostojników duchownych i świeckich – oraz izba poselska. W tej ostatniej zasiadali reprezentanci poszczególnych ziem. W 1493 r. na sejmie w Piotrkowie Jan Olbracht, syn Kazimierza Jagiellończyka, zatwierdził dotychczasowe przywileje szlachty.

R1cdh8BGgO2J8

Na zdjęciu znajduje się kamienna tablica ze złotymi napisami upamiętniająca uchwalenie konstytucji Nihil Novi. w jej centrum widoczny jest herb Rzeczpospolitej Obojga Narodów.

Konstytucja nihil novi

Kompetencje przysługujące poszczególnym zgromadzeniom – senatowi, izbie poselskiej i sejmikom ziemskim – ustalono za panowania kolejnego króla. Po bezpotomnej śmierci Jana Olbrachta w 1501 r. z rywalizacji o tron Rzeczypospolitej między jego młodszymi braćmi, Aleksandrem i Zygmuntem, zwycięsko wyszedł ten pierwszy. Ceną za poparcie możnowładztwa miał być opracowany przez senat tzw. przywilej mielnicki, zapewniający wpływ możnych na politykę wewnętrzną i zagraniczną państwa. Nadawał on ramy prawne władzy królewskiej i ograniczał znaczenie posłów ziemskich. Jednak król odmówił jego zaprzysiężenia i we współpracy z wybitnym prawnikiem, kanclerzem koronnym Janem Łaskim, przystąpił do kontrakcji, wykorzystując w tym celu szlachtę. Podczas sejmu w Radomiu w 1505 r. uchwalono konstytucję przekreślającą akt mielnicki. Stanowiła ona, że król nie może ustanawiać „nic nowego” (łac. nihil novinihil novinihil novi), tzn. wprowadzać żadnych zmian w prawie „bez wspólnego zezwolenia senatorów i posłów ziemskich”. W ten sposób ugruntowana została zasada reprezentacji, czyli reguła, że w izbie poselskiej zasiadają przedstawiciele sejmików ziemskich. Sama zaś izba poselska – na razie tylko na piśmie – uzyskała miejsce równoprawne względem senatu i króla, stając się z czasem jednym z trzech stanów sejmujących. Sejm Rzeczpospolitej składał się więc z: króla, senatu (zasiadali w nim najwyżsi dostojnicy państwowi oraz dożywotnio arcybiskupi i biskupi Kościoła katolickiego) i Izby Poselskiej (posłowie ziemscy wybierani na sejmikach ziemskich spośród szlachty danej ziemi).

Pacta conventa i artykuły henrykowskie

W 1573 r., po śmierci Zygmunta II Augusta odbył się pierwszy sejm konwokacyjny, poprzedzający wolną elekcję. Podczas obrad wytypowano kandydatów na tron, ustalono czas i miejsce elekcji, określono też pacta conventapacta conventapacta conventa obowiązujące przyszłego władcę. Podczas sejmu konwokacyjnego szlachta postanowiła też uzyskać od kandydata na króla zapewnienie zachowania „pokoju religijnego”. Akt ten nosi nazwę konfederacji warszawskiej, a jego postanowienia znalazły się w artykułach henrykowskich, spisanych w tym samym roku podczas sejmu elekcyjnego. Nazwa dokumentu pochodzi od Henryka Walezego, pierwszego władcy, który musiał te prawa podpisać, by wstąpić na tron. Artykuły henrykowskie były niezmienne i obowiązywały każdego przyszłego władcę Rzeczpospolitej wybranego w drodze wolnej elekcji. Określały stosunki między królem a sejmem. Narzucały władcy m.in. obowiązek zwoływania sejmu co najmniej raz na dwa lata na okres 6 tygodni, poddawały kontroli sejmu politykę wewnętrzną i zagraniczną, zabraniały królowi podejmowania ważnych decyzji bez zgody senatorów przebywających na dworze, a w przypadku złamania zobowiązań zezwalały szlachcie na wypowiedzenie władcy posłuszeństwa. Artykuły henrykowskie stanowiły istotny element ustroju demokracji szlacheckiej.

Konfederacja warszawska

W 1570 r. zgromadzone na synodzie generalnym w Sandomierzu różne odłamy polskich protestantów zawarły między sobą porozumienie o zachowaniu „pokoju religijnego”. Podkreślić należy niekonstytucyjny charakter tego zgromadzenia, gdyż choć decydującą rolę odgrywała na nim różnowiercza szlachta, nie wynikało ono z polskiego systemu politycznego.

Na zjeździe konwokacyjnym w Warszawie w styczniu 1573 r. szlachta postanowiła uzyskać od kandydata na króla gwarancje zachowania „pokoju religijnego”. Akt ten nosi nazwę konfederacji warszawskiej. Nie podpisało się pod nim wprawdzie wyższe duchowieństwo, ale zgodnie z prawem podczas konfederacji – a taki charakter miała konwokacja – nie obowiązywała zasada jednomyślności, tylko większości głosów. Stąd decyzja o włączeniu postanowień konfederacji do artykułów henrykowskich.

RNyebRxhgJYdL

Na zdjęciu zniszczony zżółknięty stary dokument. Widoczny wyblaknięty tekst. Do dokumentu w dolnej krawędzi przyczepionych kilkadziesiąt pieczęci.

Kolejni nowo wybrani władcy przysięgali zachować pacem inter disidentes in religionis (pokój między rozróżnionymi w wierze).

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zapoznaj się z ilustracjami, a następnie wykonaj polecenie.

Ilustracja A

R1N71RM6PG59X

Ilustracja

Ilustracja B

R1Hefs78S9EpQ

Ilustracja

Ilustracja C

RKaCNVLtSKQZD

Ilustracja

Ilustracja D

R1czvB3877ED2

Ilustracja

R12Wtfdj9mV40

Wymyśl pytanie na kartkówkę związane z tematem materiału.

Wymyśl pytanie na kartkówkę związane z tematem materiału.

Dopasuj powyższe obrazy przedstawiające instytucje związane z funkcjonowaniem demokracji szlacheckiej w Polsce do odpowiadających im haseł oraz definicji.

zgromadzenie szlachty z danej ziemi lub województwa, najczęściej odbywające się w kościele lub na cmentarzu, zgromadzenie, na którym każdy szlachcic miał prawo zagłosować na swego kandydata na tron polski, niemal zawsze (z jednym wyjątkiem) odbywało się w podwarszawskiej wsi Wola, zgromadzenie, w którym brali udział monarcha, senat oraz reprezentanci szlachty całego państwa, najczęściej zbierało się na Zamku Królewskim w Warszawie, zgromadzenie szlachty danego województwa lub ziemi w celu odbycia sądów; w jego skład wchodzili specjalni urzędnicy, przede wszystkim sędzia, podsędek oraz pisarz

Nazwa	Definicja	Ilustracja
	zgromadzenie szlachty z danej ziemi lub województwa, najczęściej odbywające się w kościele lub na cmentarzu
	zgromadzenie, na którym każdy szlachcic miał prawo zagłosować na swego kandydata na tron polski, niemal zawsze (z jednym wyjątkiem) odbywało się w podwarszawskiej wsi Wola
	zgromadzenie, w którym brali udział monarcha, senat oraz reprezentanci szlachty całego państwa, najczęściej zbierało się na Zamku Królewskim w Warszawie
	zgromadzenie szlachty danego województwa lub ziemi w celu odbycia sądów; w jego skład wchodzili specjalni urzędnicy, przede wszystkim sędzia, podsędek oraz pisarz

R1MeIujPwaH73

Ćwiczenie 1

Uzupełnij luki w tekście. Pierwsza 1. absolutyzmu, 2. wolna elekcja, 3. decentralizacja, 4. centralizacji w 1573 r. oraz umocnienie pozycji sejmu w wyniku zwycięstwa ruchu egzekucyjnego sprawiły, że przeprowadzenie zmian ustrojowych podobnych do zachodnioeuropejskich stało się bardzo trudne. Przywiązanie szlachty do politycznych przywilejów i gwarancji wolności owocowało jej przekonaniem, że wszelkie próby wzmocnienia władzy centralnej stanowią zagrożenie wolności i prowadzą do 1. absolutyzmu, 2. wolna elekcja, 3. decentralizacja, 4. centralizacji. Uniemożliwiło to dostosowanie ustroju do zmieniających się w XVII w. warunków i sparaliżowało próby reform wojskowych. W konsekwencji w Rzeczypospolitej szlachta sprzeciwiała się (do 1717 r.) stałym podatkom na wojsko, co blokowało jego modernizację. Nie wykształciła się też podległa królowi administracja podobna do zachodnioeuropejskiej. W epoce absolutyzmu i 1. absolutyzmu, 2. wolna elekcja, 3. decentralizacja, 4. centralizacji władzy na Zachodzie w państwie polsko‑litewskim zachodził proces odwrotny: 1. absolutyzmu, 2. wolna elekcja, 3. decentralizacja, 4. centralizacji władzy i wzrost znaczenia sejmików, czyli ciał samorządowych.

Uzupełnij luki w tekście. Pierwsza 1. absolutyzmu, 2. wolna elekcja, 3. decentralizacja, 4. centralizacji w 1573 r. oraz umocnienie pozycji sejmu w wyniku zwycięstwa ruchu egzekucyjnego sprawiły, że przeprowadzenie zmian ustrojowych podobnych do zachodnioeuropejskich stało się bardzo trudne. Przywiązanie szlachty do politycznych przywilejów i gwarancji wolności owocowało jej przekonaniem, że wszelkie próby wzmocnienia władzy centralnej stanowią zagrożenie wolności i prowadzą do 1. absolutyzmu, 2. wolna elekcja, 3. decentralizacja, 4. centralizacji. Uniemożliwiło to dostosowanie ustroju do zmieniających się w XVII w. warunków i sparaliżowało próby reform wojskowych. W konsekwencji w Rzeczypospolitej szlachta sprzeciwiała się (do 1717 r.) stałym podatkom na wojsko, co blokowało jego modernizację. Nie wykształciła się też podległa królowi administracja podobna do zachodnioeuropejskiej. W epoce absolutyzmu i 1. absolutyzmu, 2. wolna elekcja, 3. decentralizacja, 4. centralizacji władzy na Zachodzie w państwie polsko‑litewskim zachodził proces odwrotny: 1. absolutyzmu, 2. wolna elekcja, 3. decentralizacja, 4. centralizacji władzy i wzrost znaczenia sejmików, czyli ciał samorządowych.

Słownik