Paradoksy kultury szlacheckiej w XVII w. Między ideą przedmurza chrześcijaństwa a otwarciem się na wpływy Wschodu
Kultura sarmacka w Polsce. Orient a wzorzec szlachcica chrześcijanina
Wprowadzenie
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RHKkZMiSBXdkv
Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Sarmacja w ujęciu geografów staropolskich”. Następnie pojawia się dr hab. Filip Wolański z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa, wzorzyste poduszki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił dr hab. Filip Wolański, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego".
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RpCSg1AH2Wdwz
Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Utrwalanie mitu sarmackiego”. Następnie pojawia się dr hab. Filip Wolański z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa, wzorzyste poduszki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił dr hab. Filip Wolański, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego".
Mit sarmacki – powstanie i rozwój
Podobną rolę jak u schyłku średniowiecza we Włoszech odegrały elity mieszczańskie, tak w Polsce odegrała średnia szlachta. Analogie można dostrzec nawet w nagłym wzroście zainteresowania prawem (walka polityczna o tzw. egzekucję praw), a wraz z nim nawiązaniem do antyku i jego kultury. W Italii zaowocowało to rozkwitem renesansu, w Polsce zaś ukształtowała się ideologia określana przez historyków mianem sarmatyzmusarmatyzmu. Trwała ona równolegle do prądów kulturowych płynących z Europy, takich jak wspomniany renesans, ale też barok, a nawet wczesne oświecenie.
Mit sarmacki zrodził się u schyłku średniowiecza. Już Jan Długosz pisał: „tak Rusinów, jak i Polaków nazywano Sarmatami”. Ideę tę rozwijali uczeni, tacy jak np.: Marcin Kromer czy Marcin Bielski. Udowadniali oni, że znanych z tekstów rzymskich Sarmatów utożsamiać należy z mieszkańcami Rzeczypospolitej. Trafiało to na podatny grunt powszechnego wówczas dążenia do szukania pradawnych korzeni.
Sarmackie wzorce osobowe
Trudno jednoznacznie określić ramy chronologiczne trwania „sarmatyzmu”. Badacze najczęściej wskazują okres od XVI do XVIII w., choć niektórzy ograniczają go do czasów królów elekcyjnych.
Ukształtował się wówczas specyficzny ustrój z dominującą w nim rolą szlachty, rozbudowanym życiem politycznym i coraz ściślej sprecyzowanymi wzorcami osobowymi. Przypadające na ten okres intensywne oddziaływanie kontrreformacji katolickiej spowodowało swoistą symbiozę wzorców religijnych i wzorców kulturowych szlachty. Powstała specyficzna triada wartości szlacheckich: WOLNOŚĆ – WIARA – OJCZYZNA.
Przewaga szlachty w życiu politycznym, społecznym i ekonomicznym spowodowała zawężanie sarmatyzmu właśnie do niej – narodu politycznego. Atrakcyjność tych wzorców oddziaływała jednak również na inne stany, zwłaszcza mieszczaństwo.
Do charakterystycznych cech sarmatyzmu zaliczyć możemy:
republikanizm,
wolność,
kult szlacheckości,
kult starodawności (umiłowanie antyku),
prostotę i surowość (choć w sprzeczności do tego stała pewna orientalizacja gustów),
egalitaryzm wewnątrzstanowy,
katolickość,
odwagę,
rycerskość,
swojskość.
Spośród antycznych postaci szczególnie chętnie wzorowano się na:
Brutusie,
Cyncynacie,
Sarmatyzm nośnikiem przywar Polaków
W XVIII w. zaczęto szukać przyczyn odmienności rozwoju Rzeczypospolitej i trudności w zastosowaniu modeli postępu proponowanych przez reformatorów zachodnich. Sarmatyzm znalazł się w ogniu krytyki, w której na plan pierwszy wysuwano cechy uznawane za negatywne. Były nimi przykładowo:
tradycjonalizm prowadzący do konserwatyzmu,
bezkrytyczna, często wręcz dogmatyczna wiara w pewne „prawdy”,
skrajny indywidualizm,
pogarda dla pracy,
rozpolitykowanie, niekiedy wręcz politykierstwo (politykę uznawano za zajęcie godne).
Przeniesienie „ognisk kultury” do dworu szlacheckiego i jej swoista decentralizacja miały wieloraki wpływ na życie społeczne. W typowy dla kultury wiejskiej sposób zaczęły się upowszechniać tendencje ksenofobiczne. Narastała niechęć do obcych wzorów i pielęgnowanie ocierające się o skrajną wręcz nietolerancję wzorców rodzimych.
Sarmatyzm a barok
Barok ze swoją ostentacją, teatralnością i przewagą formy nad treścią stał się szczególnie istotnym elementem sarmatyzmu. Życie polityczne z pozorami demokracji i wagą dyskursu, sporu i przekonywania oponentów zaowocowało rozwojem specyficznych form literackich – mowy, kaznodziejstwa, uroczystych oracji ze wspaniałą oprawą plastyczną, ale też ozdobnikami słownymi (szpikowanie cytatami, najlepiej łacińskimi).
W sztuce wyraźnie wyodrębniają się dwa nurty:
sztuka dworska, która ograniczała się do dworu królewskiego i wąskiego kręgu magnaterii, natomiast słabo oddziaływała na pozostałe warstwy społeczne;
świat dworku szlacheckiego nieprzyjmujący wzorów płynących z dworu królewskiego, ograniczający z dworem kontakt do sztuki kościelnej. Nieodłączną częścią było przywiązanie do tradycji, dworu szlacheckiego, życia w zgodzie z naturą i sąsiadami, odpowiedni, stylizowany na modę wschodnią, strój sarmacki, kult przodków.
Wzorce rozpowszechniające się w kręgach oświeceniowych – dyskursu, salonu towarzyskiego, nauki, eksperymentu naukowego, dążeń do poprawy społeczeństwa z upowszechniającą się krytyką nierówności stanowych i przypisaniem człowieka do określonych ról – wszystko to nie przenika do „świata dworku”. Postrzegane są tam jako podejrzane, bo płynące z centrum.
Znajdź życiorysy rzymskich bohaterów: Brutusa, Cyncynata, Katona Starszego i Młodszego. Jak myślisz, które z elementów ich życiorysów stanowiły dla społeczności szlacheckiej szczególnie dużą wartość?
Sarmatyzm mocno zakorzenił się w kulturze i obyczajowości polskiej, budował świadomość tożsamości narodowej, wykształcił oryginalny styl w dziedzinie sztuki, kultury materialnej, obyczajowości, a także ustroju politycznego. Równocześnie jednak promował ksenofobię i megalomanię, co w późniejszych epokach doprowadziło do jego negatywnego postrzegania oraz wielostronnej krytyki.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1buXATFFtrxd
Nagranie filmowe lekcji dotyczące Sarmatów.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RR1VaaJWx11h5
Film na temat kultury baroku i obecnych w niej wątków dotyczących przemijania i śmierci.
Ustal przyczyny narodzin sarmackiej obrzędowości pogrzebowej.
Ćwiczenia
Źródłem sarmatyzmu było:
- poszukiwanie przez szlachtę swoich korzeni w starożytności.
- pochodzenie Słowian od znanych w starożytności Sarmatów.
- model wykształcenia jezuickiego oparty na antyku.
Które cechy przedstawionych postaci stały się wzorcem osobowym dla szlachty polskiej w czasach sarmatyzmu?
- praca na roli
- spiskowanie przeciwko władcom
- umiłowanie republikanizmu
- skrytobójcze zamachy
- prostota i surowy tryb życia
- patriotyzm
Wskaż na podstawie ilustracji i wiedzy własnej. Elementami stroju szlacheckiego ukształtowanego w okresie sarmatyzmu były:
- żupan
- kontusz
- buława
- szabla
- pas kontuszowy
Napisz, czy pas kontuszowy pochodził z Polski?
Uzupełnij tekst, wybierając właściwe słowa.
Cechą charakterystyczną sarmatyzmu była {kultura centrów miejskich}/{#szlachecka kultura dworkowa}. Sarmaci zajmowali się przede wszystkim {#polityką, obroną kraju, działalnością publiczną}/{handlem i rzemiosłem}. Obyczaje sarmackie {#decydowały}/{nie decydowały} o sposobie ubierania się. Menu sarmackie oparte było na {nowoczesnych}/{#staropolskich} przepisach.
Zaznacz, które zdania są prawdziwe, a które fałszywe.
| prawda | fałsz | |
| Stosunek Sarmatów do Orientu był ambiwalentny - z jednej strony ich fascynował, z drugiej nim pogardzali. | □ | □ |
| Kult szlachectwa był wartością prymarną dla Sarmatów. | □ | □ |
| Sarmatyzm był kulturą obejmującą tylko jeden stan społeczny - szlachtę. | □ | □ |
| Wizja świata w kulturze sarmackiej była oparta na kontraście pomiędzy ,,wspaniałą, dumną przeszłością” a ,,zepsutą teraźniejszością”. | □ | □ |
| Atrakcyjność kultury sarmackiej u narodów ościennych była związana przede wszystkim z jej oryginalnością. | □ | □ |
| Jedną z najbardziej charakterystycznych cech kultury sarmackiej była tolerancja religijna. | □ | □ |
| Zabawa nie mieściła się w ramach ideologii szlacheckiej, była uznawana za zaprzeczenie wartości chrześcijańskich. | □ | □ |
Z czym Sarmata utożsamia polskość?
- Z katolicyzmem.
- Z różnymi wyznaniami religijnymi.
- Z kościołem.
- Z polityką.
Ksenfob to:
- osoba, która ma wrogi stosunek do wszystkiego, co obce.
- osoba wrogo nastawiona do innych.
- człowiek niemający poczucia własnej wartości.
- osoba bojąca się cudzoziemców.
Słownik
formacja kulturowa określająca świadomość, kulturę, obyczaje szlachty polskiej od XVI‑XVIII
główny kierunek w kulturze europejskiej, którego trwanie datuje się od końca XVI wieku do XVIII wieku
Lucjusz Kwinkcjusz Cincinnatus; wódz rzymski, słynny z prostoty i surowości obyczajów, uważany przez starożytnych historyków za wzór starorzymskich cnót obywatelskich jako rolnik i żołnierz. Konsul z 460 p.n.e.
niechęć, wrogość, lęk wobec obcych