1. Szukamy geograficznych kontrastów w Azji

Ry5V7VEfJYWGi

Dwie fotografie. Na zdjęciu po lewej gęsty las równikowy na Archipelagu Malajskim. Na pierwszym planie zielona roślinność lasu, głównie paprocie. Na zdjęciu po prawej stronie pokryte lodem wybrzeża Oceanu Arktycznego. Na pierwszym planie bardziej zwarta kra lodu, w oddali kra rozproszona. Ponad oceanem zachmurzone niebo.

Położenie geograficzne Azji

Azja to największy kontynent na Ziemi. Jego powierzchnia wynosi 44,5 mln kmIndeks górny 2². Zwarty obszar lądowy leży w całości na półkuli północnej i rozciąga się od równika aż do wysokich, okołobiegunowych szerokości geograficznych północnych. Na półkuli południowej położonych jest wiele azjatyckich wysp, m.in. duża część Archipelagu Malajskiego. Azja leży też prawie w całości na półkuli wschodniej – jedynym obszarem Azji znajdującym się na półkuli zachodniej jest Półwysep Czukocki.

Azja i Europa stanowią zwarty blok lądu i często określa się je wspólną nazwą Eurazja. Granica między tymi kontynentami ma charakter umowny. Europa bywa nazywana wielkim półwyspem leżącym na zachodzie Azji. Na południowy zachód od Azji, za Kanałem Sueskim i Morzem Czerwonym, znajduje się Afryka. Od Ameryki Północnej Azję oddziela Cieśnina Beringa o szerokości ok. 85 km. Położenie geograficzne Azji przedstawia mapa.

Mapy hipsometryczne Azji – galeria map

RRoaQYshROnLr

Mapa przedstawia ukształtowanie powierzchni Azji. W lewym górnym rogu legenda dotycząca wysokości lądów. Ciemnozielonym kolorem oznaczone są lądy leżące poniżej poziomu morza. Jasnozielonym kolorem lądy leżące od 0 do 200 metrów n.p.m. Żółtym kolorem lądy leżące od 201 do 500 metrów n.p.m. Jasnopomarańczowym kolorem lądy leżące od 501 do 1000 metrów n.p.m. Pomarańczowym kolorem lądy leżące od 1001 do 2000 metrów n.p.m. Czerwonym kolorem lądy leżące od 2001 do 5000 metrów n.p.m. Bordowym kolorem lądy leżące powyżej 5000 metrów n.p.m. W lewym dolnym rogu legenda dotycząca znaków użytych na mapie. Szarą linią oznaczone są zasięgi stałej pokrywy lodowej na morzu. Szarymi kropkami oznaczony jest zasięg lodu pływającego. Zielonymi liniami oznaczone są granice państw. Czarnymi kropkami oznaczone są szczyty. Czarnymi trójkątami oznaczone są wulkany. Czerwonymi kwadratami oznaczone są stolice państw. Czerwonymi kropkami oznaczone są miasta niebędące stolicami państw. W obrębie lądów występują obszary w kolorze zielonym, żółtym, pomarańczowym i czerwonym. Morza zaznaczono kolorem niebieskim. Na mapie opisano nazwy wysp, półwyspów, nizin, wyżyn i pasm górskich, mórz, zatok, rzek i jezior. Oznaczono i opisano główne miasta. Trójkątami oznaczono wulkany. Oznaczono czarnymi kropkami i opisano szczyty górskie. W północnej części kontynentu: Ural, Nizina Zachodniosyberyjska, Wyżyna Środkowosyberyjska, Góry Czerskiego. W południowej części: Półwysep Indochiński, Półwysep Indyjski, Dekan. W zachodniej części: Kaukaz. We wschodniej części: Nizina Chińska, Wyspy Japońskie. W centralnej części kontynentu: Himalaje, Tybet, Ałtaj, Tienszan, Wyżyna Mongolska, Kotlina Kaszgarska. Od północnej strony Azję oblewają: Ocean Arktyczny, Morze Karskie, Morze Beringa. Od południowej strony: Ocean Indyjski, Morze Arabskie, Zatoka Bengalska, Morze Południowochińskie. Od zachodu: Morze Czarne. Od wschodu: Ocean Spokojny, Morze Ochockie, Morze Japońskie, Morze Żółte, Morze Wschodniochińskie. Na Oceanie Arktycznym zaznaczono zasięg stałej pokrywy lodowej na morzu i zasięg lodu pływającego. Oznaczono skrajne przylądki Azji: Czeluskin (77 stopni 33 minuty szerokości geograficznej północnej), Dieżniowa (169 stopni 40 minut długości geograficznej zachodniej), Piai (1 stopień 16 minut szerokości geograficznej północnej), Baba (26 stopni 3 minuty długości geograficznej wschodniej). Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co dwadzieścia stopni. W legendzie przedstawiono i opisano znaki użyte na mapie.

R1RrRQHsUGUbB

Ilustracja przedstawia mapę hipsometryczną Azji. W obrębie lądów występują obszary w kolorze zielonym, żółtym, pomarańczowym i czerwonym. Morza zaznaczono kolorem niebieskim. Na mapie opisano nazwy półwyspów, wysp, nizin, wyżyn i pasm górskich, mórz, zatok, rzek i jezior. Oznaczono i opisano główne miasta. Oznaczono czarnymi kropkami i opisano szczyty górskie. Trójkątami oznaczono czynne wulkany i podano ich wysokości. Niebieskim kreskowaniem zaznaczono solniska, szarym kropkowaniem – pustynie, biało‑szarym gradientem lądolód występujący na północy. W północnej części kontynentu: Ural, Nizina Zachodniosyberyjska, Wyżyna Środkowosyberyjska, Góry Czerskiego. W południowej części: Półwysep Indochiński, Półwysep Indyjski, Dekan. W zachodniej części: Kaukaz. We wschodniej części: Nizina Chińska, Wyspy Japońskie. W centralnej części kontynentu: Himalaje, Wyżyna Tybetańska, Kunlun, Ałtaj, Tienszan, Wyżyna Mongolska, Kotlina Kaszgarska. Od północnej strony Azję oblewają: Ocean Arktyczny, Morze Karskie, Morze Beringa. Od południowej strony: Ocean Indyjski, Morze Arabskie, Zatoka Bengalska, Morze Południowochińskie. Od zachodu: Morze Czarne. Od wschodu: Ocean Spokojny, Morze Ochockie, Morze Japońskie, Morze Żółte, Morze Wschodniochińskie. Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami. Podano współrzędne geograficzne skrajnych punktów. Na Oceanie Arktycznym oznaczono zasięg stałej pokrywy lodowej na morzu i zasięg lodu pływającego. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co dziesięć stopni. W legendzie umieszczono i opisano znaki użyte na mapie.

Ukształtowanie powierzchni Azji

• Ukształtowanie powierzchni Azji charakteryzuje się wielkim zróżnicowaniem wysokości i rozległości form terenu.

• W Azji dominują obszary wyżynne i górskie. Zajmują one ¾ powierzchni kontynentu. Azja jest najwyższym z zamieszkałych kontynentów. Średnia wysokość lądu wynosi 990 m n.p.m.

Ukształtowanie powierzchni Azji – galeria zdjęć

R1AZGLC9N9E1A

Na zdjęciu wysoki, stromy, skalisty szczyt całkowicie pozbawiony roślinności. Pokryty śniegiem. Poniżej szczytu płyną białe chmury. Na pierwszym planie żwirowe pagórki. Nad szczytem niebieskie niebo.

Rz6uskf8SQlBx

Na zdjęciu po prawej stronie brzeg morza, po lewej stronie na plaży wykwity soli. W tle góry, ponad którymi znajduje się niebieskie niebo z niewielką ilością chmur.

R1Az2OvY3ePXN

Na zdjęciu rozległe lekko pofałdowane obszary. Skąpa roślinność, zalegający śnieg. Na drugim planie most na filarach. W tle wzniesienia. Nad nimi niebieskie, częściowo zachmurzone niebo .

R1AIxpE4ZlDEU

Na zdjęciu na pierwszym planie rozległe obszary porośnięte trawą. W tle podobny krajobraz. Górną część ilustracji zajmuje niebieskie niebo.

RqcH0QtRcrtEB

Na zdjęciu wysoki, stromy, skalisty szczyt całkowicie pozbawiony roślinności. Pokryty śniegiem. Poniżej szczytu płyną białe chmury. Na pierwszym planie ośnieżone, strome stoki.

Wielkie kontrasty klimatyczne Azji

Czynnikiem decydującym o występowaniu w Azji wszystkich stref klimatycznych jest położenie geograficzne. Lokalnymi czynnikami geograficznymi wpływającymi na zróżnicowanie odmian klimatu w każdej ze stref są:

• znaczna wysokość kontynentu;

• równoleżnikowy przebieg większości wysokich łańcuchów górskich;

• znaczne oddalenie od oceanu obszarów leżących we wnętrzu Azji;

• monsunowa cyrkulacja mas powietrza w Południowej i Południowo‑Wschodniej Azji zmieniająca dwa razy w roku kierunek ich napływu – od października do marca monsun wieje znad lądu w kierunku oceanu, a od kwietnia do września znad oceanu w kierunku lądu.

RjFAtL6mIFB3r

Mapa przedstawia typy klimatu w Azji. W legendzie opisano kolory typów klimatu oraz inne znaki użyte na mapie. Kolor ciemnoniebieski to klimat polarny. Kolor jasnoniebieski to klimat subpolarny. Kolor błękitny to klimat umiarkowany chłodny kontynentalny. Kolor turkusowy to klimat umiarkowany chłodny morski. Kolor jasnozielony to klimat umiarkowany ciepły kontynentalny. Kolor zielony to klimat umiarkowany ciepły przejściowy. Kolor ciemnozielony to klimat umiarkowany ciepły morski. Kolor jasnoróżowy to klimat podzwrotnikowy suchy. Kolor różowy to klimat podzwrotnikowy wilgotny. Kolor jasnożółty to klimat zwrotnikowy suchy. Kolor żółty to klimat zwrotnikowy wilgotny. Kolor jasnopomarańczowy to klimat podrównikowy wilgotny. Kolor pomarańczowy to klimat równikowy wybitnie wilgotny. Czarne kreski na szarym tle to górska odmiana różnych typów klimatu. Niebieskie kreski na białym tle to odmiana monsunowa klimatu. Grube szare kreski to granice stref klimatycznych. Cienkie szare kreski to granice typów klimatu. Różowe strzałki to ciepłe stałe prądy morskie. Niebieskie strzałki to zimne stałe prądy morskie. Kolorami oznaczono typy klimatu, układają się one pasami o przebiegu równoleżnikowym. Wzdłuż równika klimat równikowy wybitnie wilgotny i podrównikowy wilgotny. Na zwrotniku Raka klimat zwrotnikowy suchy i zwrotnikowy wilgotny. Na północ od zwrotnika Raka klimat podzwrotnikowy suchy i podzwrotnikowy wilgotny. Dalej strefa klimatów umiarkowanych (umiarkowany chłodny kontynentalny, umiarkowany chłodny morski u południowych wybrzeży Morza Ochockiego, umiarkowany ciepły morski u wybrzeży Morza Japońskiego, umiarkowany ciepły kontynentalny – centralna od Morza Kaspijskiego do wybrzeża Morza Żółtego, klimat umiarkowany ciepły przejściowy występuje na północnym wybrzeżu Morza Żółtego, na Półwyspie Koreańskim, i w północnej części wyspy Honsju. Na północy klimat polarny i subpolarny. Zakreskowano monsunową odmianę klimatów na wschodnim wybrzeżu Azji. Wzdłuż wybrzeży kontynentu strzałkami przedstawiono prądy morskie. Ciepłe płyną od równika na północ, zimne płyną z północy na południe. Na mapie poprowadzono równik, zwrotnik Raka i koło podbiegunowe i podpisano je. W legendzie umieszczono i opisano kolory użyte na mapie. Obok mapy znajdują się cztery diagramy klimatyczne. Pierwszy diagram dotyczy Wierchojańska leżącego w klimacie subpolarnym. Średnie wartości temperatury wskazywane przez klimatogram Wierchojańska są następujące: dla stycznia minus czterdzieści pięć stopni Celsjusza, dla lutego minus trzydzieści pięć stopni Celsjusza, dla marca minus dwadzieścia pięć stopni Celsjusza, dla kwietnia minus piętnaście stopni Celsjusza, dla maja zero stopni Celsjusza, dla czerwca dwanaście stopni Celsjusza, dla lipca piętnaście stopni Celsjusza, dla sierpnia dwanaście stopni Celsjusza, we wrześniu pięć stopni Celsjusza, w październiku minus pięć stopni Celsjusza, w listopadzie minus trzydzieści stopni Celsjusza, a w grudniu minus czterdzieści pięć stopni Celsjusza. Średnia wielkość opadów przez cały rok nie przekroczyła pięćdziesięciu milimetrów w miesiącu, a największa była w czerwcu i lipcu (kolejno czterdzieści milimetrów i trzydzieści milimetrów). Drugi diagram dotyczy Barnauł leżącego w klimacie umiarkowanym ciepłym kontynentalnym. Średnie wartości temperatury wskazywane przez klimatogram Barnauł są następujące: dla stycznia minus piętnaście stopni Celsjusza, dla lutego minus osiem stopni Celsjusza, dla marca minus pięć stopni Celsjusza, dla kwietnia pięć stopni Celsjusza, dla maja piętnaście stopni Celsjusza, dla czerwca dwadzieścia stopni Celsjusza, dla lipca dwadzieścia stopni Celsjusza, dla sierpnia osiemnaście stopni Celsjusza, we wrześniu dziesięć stopni Celsjusza, w październiku zero stopni Celsjusza, w listopadzie minus pięć stopni Celsjusza, a w grudniu minus piętnaście stopni Celsjusza. Średnia suma opadów nie przekroczyła w całym roku pięćdziesięciu milimetrów, a największa była w czerwcu, lipcu i sierpniu (właśnie około pięćdziesięciu milimetrów). Trzeci diagram dotyczy Kalkuty, miasta leżącego w klimacie zwrotnikowym wilgotno‑monsunowym. Średnie wartości temperatury wskazywane przez klimatogram Kalkuty są następujące: dla stycznia dwadzieścia stopni Celsjusza, dla lutego również dwadzieścia stopni Celsjusza, dla marca dwadzieścia pięć stopni Celsjusza, od kwietnia do października utrzymywała się na poziomie trzydziestu stopni Celsjusza, w listopadzie wynosiła dwadzieścia pięć stopni Celsjusza, a w grudniu dwadzieścia stopni Celsjusza. Średnia wielkość opadów w ciągu roku była mocno zróżnicowana. Najmniejsze opady od stycznia do kwietnia oraz od listopada do grudnia (nieprzekraczające pięćdziesięciu milimetrów). Największe opady od czerwca do sierpnia (przekraczające trzysta milimetrów). Ostatni, czwarty diagram klimatyczny dotyczy Singapuru leżącego w klimacie równikowym wybitnie wilgotnym. Wartości temperatury wskazywane przez klimatogram Singapuru kształtowały się przez cały rok bardzo równomiernie, wskazując w każdym miesiącu średnio od dwudziestu pięciu do dwudziestu ośmiu stopni Celsjusza. Średnia suma opadów prezentowała się równomiernie przez cały rok. Maksymalną średnią wielkość opadów odnotowano w styczniu (trzysta milimetrów), natomiast najniższą w lipcu (sto pięćdziesiąt milimetrów).

Kontrasty klimatyczne Azji – galeria zdjęć

RikqsqwyVPbrO

Na zdjęciu gęsty las równikowy na Archipelagu Malajskim. Na pierwszym planie zielona roślinność lasu, głównie paprocie.

RMCw0PYoFy5bs

Na zdjęciu pokryte lodem wybrzeża Oceanu Arktycznego. Na pierwszym planie bardziej zwarta kra lodu, w oddali kra rozproszona. Ponad oceanem zachmurzone niebo.

R154olnFSSvFN

Ilustracja przedstawiająca powódź wywołaną deszczami monsunowymi w Indiach. W centralnym punkcie widać zalane wodą zabudowania i zieloną roślinność.

R6FPIj2iIJv9d

Na zdjęciu znajduje się pustynia na Półwyspie Arabskim. Na pierwszym planie piaszczysty teren. Uboga roślinność. Górną część zdjęcia zajmuje niebieskie niebo.

RSsI0IDyBFNoo

Na zdjęciu widoczna pustynia. W centralnej części zdjęcia zbiornik wodny otoczony przez piaszczyste tereny. W tle niebo.

R1WAaXNmedSEK

Na zdjęciu w centralnej części widać fundamenty przygotowane pod budowę domu. W tle inne zabudowania. W górnej części zdjęcia niebieskie niebo z kilkoma chmurami.

Kontrasty Azji – sieć wód powierzchniowych

Rzeźba terenu oraz główne cechy klimatu Azji kształtują sieć wód powierzchniowych tego kontynentu.

R1ebYuRwnTvDC

Mapa przedstawia Azję. W legendzie opisano kolory i znaki użyte na mapie. Fioletowe pole oznacza zlewisko Oceanu Arktycznego. Jasnozielone pole oznacza zlewisko Oceanu Atlantyckiego. Pomarańczowe pole oznacza zlewisko Oceanu Indyjskiego. Żółte pole oznacza zlewisko Oceanu Spokojnego. Jasnopomarańczowe pole oznacza obszar bezodpływowy. Czerwona linia oznacza dział wodny zlewisk. Fioletowa linia oznacza granicę oceanów. Gruba szara linia oznacza granicę Azji. 1,1 % to udział powierzchni zlewiska w powierzchni Azji. Kolorami przedstawiono zlewisko Oceanu Arktycznego na północy kontynentu (25,2 procent), obszar bezodpływowy w środkowej części kontynentu (29 procent), zlewisko Oceanu Indyjskiego na południu (26,3 procent), zlewisko Oceanu Spokojnego na wschodzie (18,4 procent). Niewielki obszar (1,1 procent) obejmuje zlewisko Oceanu Atlantyckiego, większa część tego zlewiska położona jest na terenie Europy. Na mapie zaznaczono: dział wodny zlewisk, granice oceanów i umowną granicę Europy i Azji. Na mapie znajduje się układ południków i równoleżników, opisanych co dziesięć stopni.

Obszar Azji obejmuje zlewiska wszystkich czterech oceanów. We wnętrzu lądu znajduje się największy obszar bezodpływowy na Ziemi odcięty od oceanów przez bariery górskie. Rzeki z tego obszaru spływają do Morza (Jeziora) Kaspijskiego i innych mniejszych jezior bezodpływowych, a także zanikają w trakcie swojego biegu, np. w piaskach pustyni.

W poszczególnych regionach Azji zaznacza się duże zróżnicowanie przepływu wody w rzekach związane z nierównomiernym rozmieszczeniem opadów i rocznym przebiegiem temperatury powietrza. Rzeki mające swe dorzecza w zasięgu klimatu monsunowego różnią się zdecydowanie od rzek płynących w pozostałych regionach. Jako przykład może posłużyć najdłuższa rzeka Azji – Jangcy (6 380 km), której źródła znajdują się na Wyżynie Tybetańskiej. Płynie ona ku wschodowi, odprowadzając wody do Oceanu Spokojnego. Jangcy ma wysokie stany wody przez cały rok, ale zdecydowanie najwyższe są one wiosną i latem. Górny odcinek jest wówczas zaopatrywany w wodę z topniejących śniegów i lodowców górskich. Z kolei odcinek środkowy i dolny otrzymuje obfite opady przynoszone przez letni monsun. Podobne zasilanie wodne występuje w wielu innych rzekach Azji Południowo‑Wschodniej.
Rzeki Azji Północnej należą do zlewiska Oceanu Arktycznego. Wielkimi rzekami w tym regionie są: Lena (4 400 km długości), Ob (3 650 km), Jenisej (3 490 km). Ich dorzecza rozciągają się w zasięgu klimatu kontynentalnego chłodnego i polarnego. To powoduje, że przez 6‑7 miesięcy są one zlodzone, a najwyższe stany wód mają wiosną i latem, gdy topnieją śniegi i lody w obszarze źródłowym.

Przeciwieństwem tych rzek jest sieć wodna we wnętrzu Azji na obszarze bezodpływowym. Występują tu rzeki okresowe. Wiele z nich uchodzi do bezodpływowych jezior, bagien lub ginie w piaskach pustynnych.

W Azji występują liczne jeziora. Największym z nich jest Morze Kaspijskie będące pozostałością dawnego morza. Dzisiaj to zbiornik bezodpływowy z wodą słoną. Jedynym dużym jeziorem odpływowym Azji jest Bajkał leżący w dorzeczu Jeniseju. To najgłębsze jezioro na świecie. Jego głębokość wynosi 1 620 m. Leży ono w rowie tektonicznym i jest także największym zbiornikiem wody słodkiej na Ziemi.

Niegdyś wielkim zbiornikiem wodnym było Jezioro Aralskie. Jednak od kilkudziesięciu lat stopniowo wysycha ze względu na położenie w klimacie suchym oraz rabunkową działalność człowieka, który pobiera zbyt dużo wody z rzek zasilających jezioro.
Innym dużym i ciekawym jeziorem bezodpływowym jest Bałchasz – na wschodzie posiada on wodę słoną, a na zachodzie słodką, do czego przyczynia się uchodząca tam duża rzeka Ili.

Wody powierzchniowe Azji – galeria zdjęć

R16EE87HRDPFL

Na zdjęciu szeroka rzeka w dolinie górskiej. Po prawej stronie rzeki strome zbocza częściowo odsłonięte, częściowo pokryte bujną roślinnością. Po lewej stronie rzeki zbocza pokryte bujną roślinnością. Po rzece płyną dwa statki. W tle szczyty za chmurami.

R1XhoAPhrFtHw

Na zdjęciu szeroka rzeka częściowo pokryta lodem, tworząca rozlewisko na skutek roztopów. Na pierwszym planie widać kilka drzew u brzegu rzeki. W oddali widać słupy energetyczne, których podstawa zalana jest wodą. W tle niebieskie niebo.

RRoynFbYOKGWR

Zdjęcie satelitarne delty rzecznej Gangesu i Brahmaputry. Liczne odnogi. Naniesione osady zabarwiają wodę w morzu na jaśniejszy kolor.

R1Bzp75uVhQwa

Na zdjęciu widok z góry na rozległe jezioro (Bajkał). Brzegi wysokie. W dole, nad brzegiem widoczne są zabudowania oraz lasy. W tle kolejne brzegi porośnięte zieloną roślinnością. U góry zdjęcia niebieskie niebo.

R7Ts8UbBoYdHY

Na zdjęciu, w centralnym punkcie, wraki pięciu łodzi na środku piaszczystego terenu porośniętego kępami suchych traw. W tle szare niebo.

Kontrasty Azji – strefy roślinne

Położenie geograficzne Azji oraz typy i odmiany klimatu wpływają na rozmieszczenie bardzo odmiennych stref roślinności na największym lądzie świata. W północnej części kontynentu występują pasy roślinności nawiązujące do stref klimatycznych. Wybrzeża Oceanu Arktycznego zajmuje tundra arktyczna – obszar niskiej, płożącej się roślinności krzewinkowej z nielicznymi gatunkami drzew karłowatych, takich jak brzoza czy wierzba. Na południe od tej strefy rozciąga się tajga – największy zwarty obszar lasów iglastych na świecie. Pas tajgi ciągnie się od gór Ural aż po wybrzeża Oceanu Spokojnego i ma szerokość od 1 000 km do 2 500 km. Lasy tajgi składają się z nielicznych gatunków drzew, takich jak sosna, świerk, modrzew i jodła. Na południe od tajgi rozciągają się kolejne pas roślinne. O typie roślinności na tym obszarze decyduje roczny przebieg opadów i ich wysokość w kolejnych miesiącach. Nad Oceanem Spokojnym w morskim typie klimatu umiarkowanego występują lasy mieszane i liściaste. Natomiast z dala od oceanu w klimacie umiarkowanym lądowym znajdują się stepy o bardzo zróżnicowanych gatunkach traw. W kotlinach Azji Środkowej występują chłodne pustynie i półpustynie; w Azji Południowo‑Zachodniej są to już pustynie gorące. Na półwyspie Azji Mniejszej pojawia się roślinność śródziemnomorska. W szerokościach podzwrotnikowych rosną lasy liściaste, a na obszarach objętych klimatem monsunowym lasy tracące liście w porze suchej, tzw. lasy monsunowe. W Azji Południowo‑Wschodniej na wybrzeżach Półwyspu Indochińskiego, Półwyspu Malajskiego oraz wyspach Archipelagu Malajskiego występują wilgotne lasy równikowe – niezwykle zróżnicowana formacja roślinna reprezentowana przez kilkadziesiąt tysięcy gatunków roślin o całorocznym okresie wegetacji. Obszary górskie i wysoko położone wyżyny mają wyraźnie zaznaczoną piętrowość roślinności.

Strefy roślinne Azji – galeria zdjęć

R5vPDc3JRpBBY

Na zdjęciu na pierwszym planie bujny, wilgotny las równikowy nad brzegiem morza. Całe tło również pokryte drzewami.

RUCVO2zU3DY7Y

Na zdjęciu uboga i niska roślinność, drobne krzewinki, trawy, mchy i porosty. Zachmurzone niebo.

R1RtkiInzSgYj

Na zdjęciu las iglasty przysypany śniegiem, zajmujący zarówno pierwszy plan, jak i tło. Ponad lasem szaroniebieskie niebo.

Rd1IHCOnE8atl

Na zdjęciu rozległe trawiaste obszary. Ponad nimi jasne niebo.

R5vHNHCICqw0l

Na zdjęciu rozległa pustynia. Na pierwszym planie ostańce. W tle także obszary pustynne, ponad którymi góruje jasne niebo.

R1R58QDQVQ6L8

Na zdjęciu las namorzynowy otaczający z dwóch stron ciek wodny. Korzenie drzew wystają ponad powierzchnię gleby. Po prawej stronie ilustracji drewniany pomost.

RmnGOgIC97b8k

Na zdjęciu las bambusowy, zdrewniałe łodygi bambusów. Wiele łodyg ścięto i złożono w lesie. Tło zajęte przez kolejne drzewa bambusowe.

Ludność Azji i jej współczesne rozmieszczenie

Azję zamieszkuje obecnie 4 mld 641 mln ludzi, co stanowi blisko 60% ogółu ludności świata (dane z 2022 roku). Wzrost liczby ludności w Azji przedstawia poniższy wykres.

R1JNKPD97VLpv

Na ilustracji wykres liniowy. Regularny wzrost liczby ludności Azji o stałą (około pół miliona) liczbę osób w poszczególnych dziesięcioleciach od tysiąc dziewięćset sześćdziesiątego roku do dziś. Prognoza przewiduje zmniejszenie przyrostu (do trzystu milionów osób) w następnym dziesięcioleciu. Na osi pionowej liczba ludności podana w milionach od zera do sześciu milionów, oznaczona co jeden milion. Na osi poziomej lata od roku tysiąc dziewięćset sześćdziesiątego do dwa tysiące pięćdziesiątego oznaczone na wykresie co dziesięć lat. Linia wykresu ma kolor fioletowy i na punktach przecięcia z liniami lat oznaczona jest kółkami. Wartości liczbowe liczby ludności na wykresie zapisane są kolorem niebieskim do roku dwa tysiące dwudziestego. Od roku dwa tysiące dwudziestego do dwa tysiące pięćdziesiątego mają one kolor czerwony. Od roku dwa tysiące dwudziestego towarzyszy im dopisek w nawiasie prognoza. W latach od tysiąc dziewięćset sześćdziesiąt do tysiąc dziewięćset siedemdziesiąt przyrost ludności wynosił czterysta czterdzieści pięć milionów. W latach od tysiąc dziewięćset siedemdziesiąt do tysiąc dziewięćset osiemdziesiąt przyrost ludności wynosił czterysta dziewięćdziesiąt cztery miliony. W latach od tysiąc dziewięćset osiemdziesiąt do tysiąc dziewięćset dziewięćdziesiąt przyrost ludności wynosił pięćset czterdzieści jeden milionów. W latach od tysiąc dziewięćset dziewięćdziesiąt do dwa tysiące przyrost ludności wynosił czterysta osiemdziesiąt dziewięć milionów. W latach od dwa tysiące do dwa tysiące dziesięć przyrost ludności wynosił czterysta osiemdziesiąt dziewięć milionów. W latach od dwa tysiące dziesięć do dwa tysiące dwadzieścia przyrost ludności wynosił czterysta dwadzieścia trzy miliony. W latach od dwa tysiące dwadzieścia do dwa tysiące trzydzieści prognozuje się, że przyrost ludności będzie wynosił trzysta piętnaście milionów. W latach od dwa tysiące trzydzieści do dwa tysiące czterdzieści prognozuje się, że przyrost ludności będzie wynosił dwieście dziewięć milionów. W latach od dwa tysiące czterdzieści do dwa tysiące pięćdziesiąt prognozuje się, że przyrost ludności będzie wynosił sto sześć milionów.

Od połowy lat 50. XX wieku utrzymuje się w Azji stały, bardzo wysoki bezwzględny wzrost liczby ludności. W tym czasie w wielu państwach kontynentu nastąpiła poprawa sytuacji zdrowotnej, wprowadzono szczepienia ochronne. Zwiększyła się też wydajność pracy w rolnictwie dzięki wprowadzeniu mechanizacji, nawozów sztucznych, nawodnień oraz uprawy nowych, wysoko wydajnych odmian ryżu i pszenicy. Falę wielkiego wzrostu populacji ludzkiej nazywa się eksplozją demograficzną (ludnościową).

Powyższy wykres pokazuje, że od 1960 roku do 2020 roku w każdym dziesięcioleciu przybywało w Azji od około 400 mln do około 550 mln ludzi. W XX wieku tak wielki wzrost bezwzględnej liczby ludności nie występował na żadnym innym kontynencie. W kolejnych latach prognozuje się również wzrosty, ale o mniejszych wartościach – od około 100 mln do około 300 mln ludzi.

Odmiany ludzkie to antropologiczny podział gatunku ludzkiego na trzy wielkie grupy wyłącznie na podstawie cech morfologicznych (głównie koloru skóry), wprowadzony w 1812 roku przez G. Cuviera. Wyróżnia się białą, żółtą oraz czarną odmianę człowieka.

Mapa poniżej przedstawia współczesne rozmieszczenie odmian ludzkich w Azji. Ludzie odmiany żółtej stanowią 55% ogółu ludności i zamieszkują regiony północno‑wschodniej, wschodniej i południowo‑wschodniej Azji.

Ludzie odmiany białej stanowią 43% ogółu ludności i zamieszkują tereny Azji Południowej i Południowo‑Zachodniej oraz obszary skolonizowane przez Europejczyków, leżące w południowej Syberii. Ludność odmiany czarnej stanowi ok. 1,5% ogółu ludności Azji i zamieszkuje niewielkie obszary na Półwyspie Indyjskim, a także wyspy w Azji Południowo‑Wschodniej. Każda z głównych ras dzieli się na liczne odmiany różniące się cechami fizycznymi.

Slajd 1 z 7

R1Rv5q36OAbL8

Na ilustracji po lewej stronie kula ziemska, punktem zaznaczony jest Afganistan. Obok twarz starego mężczyzny z długą, siwą brodą. Dobrze zbudowany, twarz o wyraźnych rysach. Duży nos, wydatne, krzaczaste brwi. Ciemna, opalona skóra. Na głowie ma turban. Podpis – Pasztun.

RHd5xWWYPeT5b

Na ilustracji po lewej stronie kula ziemska, punktem jest zaznaczony Izrael. Obok twarz mężczyzny z długą siwą brodą. Zdjęcie w czarno‑białej kolorystyce. Mężczyzna na głowie ma turban. Bardzo duży, wydatny nos, wyraźne brwi, małe oczy. Podpis – Jerozolima, Samarytanin.

RMtsOU9b1tLzO

Na ilustracji po lewej stronie kula ziemska, punktem zaznaczony Turkmenistan. Obok twarz starszego mężczyzny z długą siwą brodą. Na głowie ma dużą, okrągłą, grubą czapkę. Zarost nieco dłuższy w okolicy podbródka, po bokach nieco krótszy. Twarz o regularnych rysach, zmarszczki wokół oczu, długie brwi, nos średniej wielkości. Podpis – Turkmen Turkmenistan.

R1NSC4478FN4P

Na ilustracji kula ziemska, punktem zaznaczony Yushu, Tybet, Chiny. Obok twarz kobiety z długimi, ciemnymi, lekko siwymi włosami splecionymi w gruby warkocz. Duży nos, ciemna cera, mało wydatne brwi, szerokie usta, zmarszczki pod oczami. Podpis – Tybetanka.

R1MPE69gCKKm8

Na ilustracji po lewej stronie kula ziemska, zaznaczono trzy punkty w północno‑wschodniej Rosji. Obok twarz mężczyzny z wąsami i brodą. Na głowie ma futrzaną czapkę. Wydatne rysy twarzy. Duży, szeroki nos, małe, lekko skośne, głęboko osadzone ciemne oczy. Krzaczaste brwi, delikatne zmarszczki wokół oczu, brązowo‑pomarańczowa cera. Podpis – Czuksza.

R1WT817KODH1Y

Na ilustracji kula ziemska, zaznaczono punkt w północnej Rosji. Obok twarz mężczyzny z długimi, ciemnymi włosami i krótką, małą, rzadką bródką. Rysy dość delikatne, skóra jasna, duży nos. Oczy małe, ciemne, głęboko osadzone. Na czole głębokie zmarszczki. Podpis – Ewenk.

R88BQDD7F8LQG

Na ilustracji kula ziemska, zaznaczono punkt w Indiach. Obok twarz mężczyzny z bardzo długimi siwymi wąsami i siwymi krótkimi włosami. Ciemna cera, szeroki nos, delikatne rysy twarzy. Podpis – Hindus z Kawardha.

Mapa poniżej przedstawia rozmieszczenie ludności w Azji. Łatwo dostrzeżesz, że na kontynencie tym występują ogromne dysproporcje w rozmieszczeniu ludności i gęstości zaludnienia. Główną przyczyną takiego stanu rzeczy jest wielkie zróżnicowanie cech azjatyckiego środowiska przyrodniczego. Obecnie w Azji znajdują się dwa największe skupiska ludności na świecie. Są to:

• region wschodnioazjatycki obejmujący Chiny Wschodnie, Półwysep Koreański, i Wyspy Japońskie – na tym obszarze żyje 1,6 mld ludzi;

• region południowoazjatycki obejmujący Półwysep Indyjski, ujście Gangesu i Brahmaputry, Nizinę Indusu – na tym obszarze żyje 1,5 mld ludzi.

  R3B0ShCi7pxhB

  Ilustracja przedstawia mapę gęstości zaludnienia w Azji. Kolorami od zielonego przez żółty i pomarańczowy do czerwonego i brunatnego przedstawiono gęstość zaludnienia, co dokładnie opisano w legendzie znajdującej się w lewym górnym rogu. Liczba osób na jeden kilometr kwadratowy oznaczona została następująco: kolor bordowy – powyżej dwustu osób, kolor czerwony – od stu jeden do dwustu osób, kolor pomarańczowy – od pięćdziesięciu jeden do stu osób, kolor żółty – od jedenastu do pięćdziesięciu osób, kolor jasnozielony – równe lub poniżej dziesięciu osób, kolor jasnoszary – obszar niezamieszkany. Na północy i w centrum Azji przeważa kolor jasnozielony (poniżej dziesięciu osób na jeden kilometr kwadratowy. To tereny południowej Turcji, znacznej większości Federacji Rosyjskiej, Jordanii, Egiptu, Kuwejtu, Arabii Saudyjskiej, Bahrajnu, Kataru, Jenemu, Omanu, części Zjednoczonych Emiratów Arabskich, Iranu, Turkmenistanu, Uzbekistanu, Kazachstanu, Mongolii, Laosu, części Indonezji, południowej części Filipin), dalej na południe i wschód przeważa kolor żółty (Turcja, Cypr, niewielka część Federacji Rosyjskiej, Azerbejdżan, część Iraku, Syria, Izrael, Jemen, Afganistan, Tadżykistan, Kirgistan, środkowa część Indii, znaczna część Korei Północnej, część Chin, Mjanmy, Laosu, Tajlandii, Kambodży, Malezji, Indonezji, Filipin) i pomarańczowy (część Federacji Rosyjskiej nad Morzem Kaspijskim, część Armenii, Liban, Izrael, Arabia Saudyjska nad Morzem Czerwonym, Pakistan, znaczna część Indii, Chin, Mjanmy, Tajlandii, Kambodży, część Malezji i Indonezji) do czerwonego i bordowego oznaczające dużą gęstość zaludnienia (obrzeża Indii, szczególnie Nepal, Bangladesz, wschodnia część Chin, Japonia, część Filipin, wyspy nad Morzem Jawajskim). Najgęściej zaludnione są Indie, Chiny, Indonezja. W rejonach górskich białe plamy, obszary niezamieszkane. Na mapie opisano także wody. Od północy są to: Ocean Arktyczny z zaznaczonym biegunem północnym, Morze Karskie, Morze Beringa, Morze Ochockie, Ocean, Spokojny, Morze Japońskie, Morze Żółte, Morze Wschodnio‑Chińskie, Morze Południowo‑Chińskie, Morze Banda, Morze Jawajskie, Zatoka Tajlandzka, Morze Adamańskie, Zatoka Bengalska, Ocean Indyjski, Morze Arabskie, Zatoka Adeńska, Morze Czerwone, Zatoka Perska, Morze Kaspijskie i Morze Czarne. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co dwadzieścia stopni. W legendzie umieszczono i opisano kolory użyte na mapie.

  

W tych dwóch regionach żyje 75% ludności Azji. Ponadto większe skupienia ludności występują w Azji Południowo‑Wschodniej, np. na niektórych wyspach Archipelagu Malajskiego (Jawa, Bali), na Filipinach, w Wietnamie czy Tajlandii – łącznie mieszka tam ok. 500 mln ludzi. Stosunkowo gęsto zaludnione są też niektóre obszary Azji Południowo‑Zachodniej, np. Nizina Mezopotamska czy wybrzeża Morza Śródziemnego.

Slajd 6 z 6

R2XkugNNHlznc

Na zdjęciu zatłoczona ulica miasta – szeroki chodnik pełen przechodniów, dużo samochodów jadących po lewej stronie kadru po jezdni dwukierunkowej, wysokie budynki w tle i po lewej stronie. Po lewej stronie w tle bogato zdobiony budynek.

RoKGgxls7umnl

Na zdjęciu z lotu ptaka zwarta zabudowa w dużym mieście. Przewaga białych budynków z czerwonymi dachami. W tle góry widoczne w zamgleniu, być może smogu.

R1QI4XHGMalYQ

Na zdjęciu mężczyźni w białych strojach, na głowach chusty i czarne krążki. Niektórzy ubrani w garnitury. Jeden mówi do mikrofonu, na stole laptop, w tle operator kamery filmuje.

Rs9dBWfwL9U21

Na zdjęciu ręczny zbiór warzyw. Niewielkie poletka z różnymi gatunkami warzyw, w różnym stadium wzrostu. Kilkanaście osób pracuje. Worki, kosze.

R17WNi9kvovI4

Na zdjęciu rodzina przed jurtą, dzieci bawią się, kobieta gotuje, ktoś zmywa naczynia w misce. Na kijach suszy się pranie. W tle las.

R18JMLKOKwTvf

Na zdjęciu plaża nad morzem. Na brzegu palmy. W tle zabudowania hotelowe.

Struktura wyznaniowa ludności w Azji

Religia jest zjawiskiem społeczno‑kulturowym, a jej istotą są głoszone wartości. Składają się na nią: wierzenia, kult i obrzędy. Niektóre religie mają silnie rozbudowane organizacje. Religie poprzez systemy wartości wpływają na codzienne życie swoich wyznawców. W Azji narodziły się największe monoteistyczne religie świata głoszące wiarę w jedynego Boga: judaizm, chrześcijaństwo i islam. Dwie ostatnie mają dzisiaj zasięg światowy, natomiast wyznawcy judaizmu zamieszkują głównie Izrael, wielu też mieszka w innych państwach świata. Do religii mających swych wyznawców głównie w Azji należą: islam, hinduizm, buddyzm, konfucjanizm, taoizm, szintoizm (shinto). W kilku państwach tego kontynentu występują duże grupy ludności deklarujące bezwyznaniowość. Są to: Chiny (ok. 40%), Korea Północna (ok. 95%), Mongolia (ok. 50%) i Kazachstan (ok. 30%).

Slajd 1 z 2

Rm28xkBCxVUVP

Ilustracja przedstawia mapę religii w Azji. W lewym górnym rogu legenda. W legendzie umieszczono i opisano kolory użyte na mapie. Zastosowano podziałkę liniową od zera do tysiąca kilometrów, co pięćset kilometrów. Kolorami przedstawiono występowanie religii. Chrześcijaństwo ma kolor niebieski (katolicyzm) i szaroniebieski (prawosławie), islam ma kolor fioletowy, hinduizm – pomarańczowy, buddyzm – żółty, konfucjonizm i taoizm – jasnozielony, szintoizm – zielony, judaizm – bordowy, sikhizm – różowy, bezwyznaniowość oznaczono kolorem szarym, a kolorem białym – obszary niezamieszkane. Islam w południowo‑zachodniej Azji (Turcja, Armenia, Azerbejdżan, Syria, Liban, Egipt, Jordania, Irak, Arabia Saudyjska, Bahrajn, Katar, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Jemen, Oman, Iran, Turkmenistan, Uzbekistan, Kirgistan, Tadżykistan, Afganistan, Pakistan, częściowo też Kazachstan na równi z prawosławiem – obszar w pasy szaroniebiesko‑fioletowe), Bangladeszu, Malezji i Indonezji. Hinduizm w Indiach i Nepalu. Buddyzm w południowo‑zachodniej części Chin, częściowo w Mongolii, państwach na Półwyspie Indochińskim (Bhutan, Mjanma, Wietnam, Laos, Tajlandia, Kambodża) oraz częściowo w Japonii na równi z szintoizmem. Prawosławie w Federacji Rosyjskiej, w Gruzji i Kazachstanie. Katolicyzm na Filipinach i częściowo w Korei Południowej na równi z buddyzmem. Część obszarów Federacji Rosyjskiej, Mongolii i Chin zawiera szare pasy, oznaczają one bezwyznaniowość na równi z panującym tam wyznaniem. Konfucjonizm w większości Chin (północno‑wschodnie i częściowo w części północno‑wschodniej na równi z bezwyznaniowością). Judaizm w Izraelu. Szikhizm na granicy Pakistanu i północno‑zachodnich Indii. Na mapie opisano także wody. Od północy są to: Ocean Arktyczny z zaznaczonym biegunem północnym, Morze Karskie, Morze Beringa, Morze Ochockie, Ocean, Spokojny, Morze Japońskie, Morze Żółte, Morze Wschodnio‑Chińskie, Morze Południowo‑Chińskie, Morze Banda, Morze Jawajskie, Zatoka Tajlandzka, Morze Adamańskie, Zatoka Bengalska, Ocean Indyjski, Morze Arabskie, Zatoka Adeńska, Morze Czerwone, Zatoka Perska, Morze Kaspijskie i Morze Czarne. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co dwadzieścia stopni.

R1Pa8fSqmUXng

Na ilustracji diagram kołowy. Struktura wyznaniowa Azji w 2020 roku. Wyznawcy islamu – 26,1%, wyznawcy hinduizmu – 25,7%, osoby bezwyznaniowe – 20%, wyznawcy buddyzmu – 11,3%, wyznawcy chińskich religii ludowych – 8,6%, wyznawcy chrześcijanizmu – 7,2%, wyznawcy pozostałych religii – 1,2%.

Slajd 1 z 7

RsIGk5tbEzn9T

Na zdjęciu bardzo gęsta zabudowa, liczne świątynie, kopuły i wieże. W tle wysokie budynki biurowe. Na pierwszym planie mur. Większość budowli, w tym mur w kolorze jasnym, piaskowo‑beżowym. W niedużej od niego odległości kolorowa budowla utrzymana w kolorystyce niebiesko‑złotej, z licznymi ornamentami i dużą, złotą, błyszczącą w słońcu okrągłą kopułą.

R62B5gPDKQTF5

Na zdjęciu z lotu ptaka ogromny meczet pełen wiernych. Są oni w każdym miejscu, na każdym placu i drodze. Wyglądają jak mrowie ludzi. Pośrodku prostokątna, czarna kamienna budowla (Kaaba). Po bokach minarety. W tle wysokie budynki przypominające biurowce, za nimi ciemne góry.

RETj8IpGxTdVa

Na zdjęciu posąg Buddy w parku. Siedząca po turecku postać z zamkniętymi oczami i złożonymi dłońmi pod brzuchem.

R1e6fD5PSyhck

Na zdjęciu okazała wielokondygnacyjna budowla na wysokiej skale. W skale schody. Dolna część budowli w kolorze białym. Górna część w kolorze bordowym, ze złotymi zdobieniami kopuł na dachu.

R1XYbwVHQe1gC

Na zdjęciu Dalajlama - mężczyzna w okularach, ubrany w żółto‑czerwony strój.

RL6l5MXM71AkN

Na zdjęciu wierni na brzegu rzeki Ganges. Wierni ubrani są w większości w czerwono‑białe stroje. Na pierwszym planie po lewej stronie fragment czerwono‑białej niskiej budowli ozdobionej czerwonymi chorągiewkami, a w pozostałej części kadru zebrane osoby. Na drugim planie rzeka, a na niej molo z setkami stojących osób. Po lewej wysoka wieża z zegarem w kolorze biało‑bordowym. Na trzecim planie rzeka, po prawej most, po lewej wysoka rzeźba najpewniej jakiegoś bóstwa. W tle roślinność i bezchmurne niebo.

R1Pv2nMOWnkGh

Na zdjęciu mężczyźni siedzą na podłodze, w specjalnym palenisku pali się ogień, dookoła leżą kwiaty, liście i dekoracje. Kobiety w kolorowych strojach stoją pod ścianami.

Podsumowanie

• Azja jest największym kontynentem na Ziemi; zajmuje 30% ogólnej powierzchni lądów. Wraz z wysuniętą ku zachodowi Europą tworzy jeden zwarty ląd – Eurazję.

• W ukształtowaniu powierzchni Azji ok. 75% powierzchni zajmują wyżyny i góry; średnia wysokość tego kontynentu wynosi 990 m n.p.m. W Azji znajduje się najwyższy szczyt Ziemi – Mount Everest (Czomolungma, Sagarmatha), 8 850  m n.p.m. – i najniżej położona depresja Morza Martwego – 403 m p.p.m.

• Położenie geograficzne Azji, rozciągającej się od równika do wysokich szerokości geograficznych, przyczyniło się do występowania wszystkich stref klimatycznych, a to znów wraz z innymi cechami środowiska przyrodniczego wpływa na wielkie zróżnicowanie sieci rzek i jezior oraz szaty roślinnej.

• W Azji występuje specyficzna odmiana klimatu astrefowego – klimat zwrotnikowy monsunowy wyróżniający się sezonową zmiennością napływu mas powietrza: latem znad oceanu w kierunku lądu napływają masy wilgotne i ciepłe, zimą ku oceanowi płyną masy suche i chłodne.

• Najstarsze cywilizacje w Azji powstały w IV i III tysiącleciu przed naszą erą na obszarach rozwoju rolnictwa na Nizinie Mezopotamskiej, na Nizinie Indusu i na Nizinie Chińskiej.

• W Azji mieszka obecnie 4,6 mld ludzi, co stanowi około 60% ludności świata (dane z 2021 roku). Najliczniejszą grupę stanowią ludzie rasy żółtej i białej – odpowiednio 55% i 43% ogółu mieszkańców.

• Ludność Azji jest rozmieszczona bardzo nierównomiernie; w dwóch obszarach – Azji Wschodniej i Azji Południowej – mieszka 75% ludności tego kontynentu.

Słownik

Ćwiczenia

Notatnik