Węch, smak i dotyk

Czy bez zmysłów smaku, węchu i dotyku jedzenie sprawiałoby nam przyjemność? Pewnie stałoby się ono uciążliwą czynnością, przerywaną po zaspokojeniu pierwszego głodu. A ponieważ byłoby nam obojętne, co jemy, pochłanialibyśmy nawet zepsute produkty.

Węch - zmysł odbierający bodźce chemiczne

W powietrzu unosi się mnóstwo cząsteczek związków chemicznych, które dostają się do jamy nosowej. W jej górnej części znajduje się nabłonek węchowynabłonek węchowynabłonek węchowy, którego komórki receptorowe reagują pobudzeniem na obecność różnych związków chemicznych. Zbiory cząsteczek różnego rodzaju i o różnym składzie powodują różne wrażenia zapachowe.

R11ugv3ZIbk5J

Ilustracja przedstawia delikatną sylwetkę twarzy profilem. Wrysowana różowa jama nosowa, pokryta błoną śluzową. Z lewej przy nozdrzu napis: wąchanie. Niebieskie i różowe strzałki i paski oznaczają kierunki przemieszczania się wdychanego powietrza. U góry jamy nosowej turkusowy podłużny nerw węchowy i orzęsiona opuszka węchowa.

Drobiny substancji rozpuszczają się w śluzie wydzielanym przez komórki błony śluzowej jamy nosowej. Przyłączenie cząsteczki do receptora wywołuje impuls nerwowy, który przekazywany jest przez nerw węchowy do ośrodków w korze mózgowej, gdzie powstaje wrażenie węchowe.

R9ZWcrrospran

Ilustracja przedstawia z lewej czerwona różę, z której w błękitnej smudze powietrza unoszą się różowe i żółte cząsteczki olejków eterycznych. Trafiają do jamy nosowej, w której na górze znajduje się beżowa opuszka węchowa. Nerw od niej prowadzi do ośrodka powonienia. Fragment powiększony przedstawia różne komórki węchowe w błonie śluzowej jamy nosowej. Mają receptory, do których przyczepiają się cząsteczki zapachowe olejków. Powstaje wrażenie węchowe.

Zmysł węchu szybko przyzwyczaja (adaptuje) się do zapachów. Dzieje się tak dlatego, że wpadające licznie do jamy nosowej cząsteczki substancji chemicznych czasowo blokują receptory komórek zmysłowych. Przestają one wtedy wysyłać impulsy nerwowe do ośrodkowego układu nerwowego i wrażenia węchowe nie powstają. Aby przywrócić komórkom węchowym zdolność do reagowania na bodźce, należy zmienić otoczenie zapachowe, np. wyjść na świeże powietrze.

Uwaga!

Wiele zwierząt ma znacznie lepszy węch niż ludzie. Dlatego nigdy nie dotykaj znalezionych młodych zwierząt! Nie zostały one opuszczone – ich matki niedługo do nich powrócą. Jeśli jednak zostawisz na młodym swój zapach, zaniepokojona matka może je porzucić.

R1OnRHng8x5DX1

Fotografia przedstawia małego, zwiniętego jelonka daniela, leżącego na zielonej trawie. Ma on rudobrązowe ubarwienie grzbietu z drobnymi, białymi plamami. Spód ciała jest biały. Ma niedużą głowę z pociągłymi uszami i czarne, okrągłe oczy.

Zmysł smaku także odbiera związki chemiczne

Bodźce chemiczne odbierane są nie tylko przez komórki węchowe, ale także przez komórki smakowe. Są one rozmieszczone głównie na górnej powierzchni języka oraz dodatkowo na podniebieniu i w gardle.

Na języku gołym okiem widać drobne uwypuklenia zwane brodawkami smakowymi. Każda z nich zawiera ok. 200 kubków smakowychkubki smakowekubków smakowych. Pojedynczy kubek smakowy to skupisko receptorów smaku, reagujących jedynie na cząsteczki związków chemicznych rozpuszczonych w ślinie jamy ustnej. W każdym kubku smakowym znajdują się komórki odbierające wszystkie typy smaków: słodki, słony, kwaśny, gorzki oraz umami (mięsny), dlatego każdy smak odbierany jest całą powierzchnią języka.

RHvlh0DKCqghl

Ilustracja przedstawia duży różowy język. Na jego powierzchni znajdują się różne kropki. Powiększenie z prawej to pomarańczowo‑różowe słupki, czyli brodawki smakowe na języku. W ich ścianach znajdują się kubki smakowe. W kolejnym powiększeniu w kubku smakowym błękitne komórki smakowe znajdują się pomiędzy różowymi komórkami nabłonka. Od nich odchodzą nerwy smakowe.

Cząsteczki substancji znajdujących się w jamie ustnej rozpuszczają się w ślinie. Tylko wtedy mogą wywołać podrażnienie receptorów smaku  i powstanie impulsów nerwowych. Impulsy te wędrują nerwami czuciowymi do ośrodków w korze mózgowej. Poszczególne impulsy docierające z pojedynczych komórek zmysłowych nakładają się na siebie w ośrodkach kory mózgowej i powodują powstanie wrażenia smakowego.

Narządy smaku oraz powonienia odbierają bodźce chemiczne i odgrywają istotną rolę w ocenie jakości i świeżości pokarmu. Pełnią niezwykle ważną dla organizmu funkcję ochronną, gdyż informują o niebezpiecznych substancjach obecnych w środowisku.

1

Obserwacja 1

Przeprowadź analizę właściwości chleba razowego.

Analiza właściwości chleba razowego.

Problem

Jakie właściwości ma chleb razowy?

Hipoteza

Hipoteza 1

Hipoteza 1

Chleb razowy różnych producentów nie różni się właściwościami.

Hipoteza 2

Hipoteza 2

Bochenki chleba razowego pochodzącego od różnych producentów mają różne właściwości.

Co będzie potrzebne

• twoja osoba,

• 3 kromki chleba razowego pochodzącego od różnych producentów,

• kubeczki z wodą do przepłukiwania ust,

• 3 kredki różnych kolorów,

• karta pracy.

Instrukcja

1. Połóż na karcie pracy kawałki chleba i obok każdego narysuj linię wybraną kredką. Tą kredką narysujesz po badaniu profil właściwości dla danej próbki.

2. Punkt w układzie współrzędnych (zamieszczony w karcie pracy), w którym zbiegają się linie, oznacza, że dana cecha w tej próbce chleba nie występuje, np. chleb nie wykazuje ani odrobiny goryczy. Drugi koniec linii układu współrzędnych oznacza, że dana cecha występuje w próbce w maksymalnym nasileniu.

3. Weź do ust pierwszą próbkę chleba, a do ręki odpowiadającą jej kredkę. Smakuj chleb i oceniaj po kolei jego cechy wymienione w karcie pracy.

4. Oceń każdą z cech chleba i postaw kropkę odpowiadającą jej nasileniu na właściwej linii. Połącz kropki sąsiadujących ze sobą linii, tworząc profil danej próbki.

5. Przepłucz usta wodą, odczekaj chwilę i zbadaj w podobny sposób kolejne próbki chleba. Narysuj w karcie pracy ich profile.

6. Jeśli chcesz porównać własne odczuwanie smaku z odczuciami innych osób, zaproś je do badania właściwości chleba. W tabeli spisz odczyty z ich profili i oblicz średnie wartości oceny każdej z cech. Narysuj profil wynikający z uśrednienia wyników.

R13HCvB5YbCll

Fotografia przedstawia kartę pracy do analizy właściwości chleba razowego. Z lewej u góry trzy kromki różnych chlebów, dwie nadgryzione. Z prawej na karcie rysunki kromek i wybrany dla każdej kolor linii. Pod spodem skala właściwości chleba (wilgotność, aromat, smak). Odpowiednim kolorem wrysowane profile dwóch przebadanych próbek chleba.

R3qm4lofc2JRG

Wyniki: (Uzupełnij). Wnioski: (Uzupełnij).

Wskazówki i klucze odpowiedzi

Pokaż podpowiedź

Wyniki: Czy każda osoba będzie oceniać cechy chleba w identyczny sposób?

Wnioski: Zastanów się, czy na podstawie otrzymanych wyników możesz potwierdzić którąś hipotezę.

Pokaż odpowiedź

Wyniki: Ocena cech chleba w przypadku każdej osoby może się różnić.

Wnioski: Bochenki chleba razowego pochodzącego od różnych producentów mają różne właściwości. Hipoteza 1 jest fałszywa, a hipoteza 2 jest prawdziwa.

Zmysł dotyku

Receptory dotyku znajdują się w skórze i odbierają bodźce mechaniczne odczuwalne jako dotyk, ból, ucisk. Ich rozmieszczenie nie jest równomierne na całej powierzchni skóry. Najbardziej wrażliwe na działanie tego typu bodźców są wargi, opuszki palców, spodnia powierzchnia stóp i dłonie. Impulsy nerwowe powstałe w komórkach receptorowych skóry przekazywane są do ośrodków czucia w korze mózgowej.

R1LD3pp1xdtvF

Ilustracja przedstawia przekrój przez skórę z brązowym włosem. U góry koralowy naskórek. U dołu żółta warstwa tłuszczowa. W skórze właściwej kolorami zaznaczono lokalizacją receptorów czucia. Od lewej turkusowe baloniki symbolizują receptor chłodu. Czerwone krzaczki przedstawiają receptor bólu. Przy cebulce włosa może to być receptor dotyku lub bólu. Fioletowy balonik symbolizuje receptor nacisku, niebieski to receptor dotyku. Różowe rozgałęzienia z kulką to receptory ciepła.

W skórze, na języku oraz w błonach śluzowych jamy ustnej i nosa, oprócz receptorów dotyku, mieszczą się też receptory ciepła i zimna. Są one wrażliwe przede wszystkim na zmiany temperatury otoczenia. Odczucie zimna i ciepła jest względne. Jeśli jedną rękę włożymy do gorącej wody, a drugą do zimnej, a po chwili obie umieścimy w naczyniu z letnią wodą, odczucia biegnące od pierwszej ręki będą miały treść: zimna woda, a od drugiej: gorąca woda.

Doświadczenie 2

Przeprowadź doświadczenie, aby sprawdzić czy możliwie jest odszukanie drogi w labiryncie za pomocą wzroku i dotyku.

Problem badawczy

Czy korzystając wyłącznie ze zmysłu dotyku jesteśmy w stanie równie szybko odnaleźć wyjście z labiryntu, co korzystając ze zmysłu wzroku?

Hipoteza 1

Hipoteza 1

Korzystając ze zmysłu wzroku jesteśmy w stanie szybciej znaleźć wyjście z labiryntu niż korzystając wyłącznie ze zmysłu dotyku.

Hipoteza 2

Hipoteza 2

Korzystając ze zmysłu dotyku jesteśmy w stanie szybciej znaleźć wyjście z labiryntu niż korzystając wyłącznie ze zmysłu wzroku.

Próba kontrolna:

• Osoba szukająca wyjścia z labiryntu za pomocą wzroku (czyli tak, jak zazwyczaj wykonuje się tego typu łamigłówki).

Próba badawcza:

• Ta sama osoba szukająca wyjścia z labiryntu za pomocą dotyku.

Co będzie potrzebne

• 2 osoby,

• 2 kartki papieru A4 z narysowanym tym samym labiryntem; jeden stanowi lustrzane odbicie drugiego; w jednym droga od startu do mety wyklejona jest wąskim wałeczkiem plasteliny,

• stoper.

Instrukcja

1. Uprzedź kolegę/koleżankę, że za chwilę pokażesz im labirynt, na którym mają wzrokiem poszukać drogi wyjścia.

2. Zaprezentuj labirynt badanej osobie i zmierz czas, jaki upłynie do momentu pokazania jej rysunku do zgłoszenia przez nią, że odszukała wyjście z labiryntu.

3. Zawiąż oczy badanej osobie, podaj jej drugi labirynt i poproś, by wodząc palcami po wyklejonym plasteliną labiryncie, odszukała z niego drogę wyjścia.

4. Zmierz czas i porównaj otrzymane wyniki.

RvC8Tdik8TkSY

Grafika przedstawiająca labirynt

R1eglVkk4MOOF

Wyniki: (Uzupełnij). Wnioski: (Uzupełnij).

Wskazówki i klucze odpowiedzibluzewhite

Wskazówki i klucze odpowiedzi

Podpowiedźbluewhite

Podpowiedź

Wyniki: W której próbie osoba szybciej znalazła wyjście z labiryntu?

Wnioski: O czym świadczy szybsze znalezienie wyjścia z labiryntu w jednej z prób?

Odpowiedźbluewhite

Odpowiedź

Wyniki: Osoba badana znacznie szybciej odnalazła prawidłowe wyjście z labiryntu za pomocą zmysłu wzroku niż zmysłu dotyku.

Wnioski: Jeśli odszukanie drogi w labiryncie za pomocą wzroku zajęło mniej czasu niż za pomocą dotyku, to znaczy, że wzrok dostarcza więcej informacji niż dotyk. Hipoteza 1 jest fałszywa, a hipoteza 2 jest prawdziwa.

Doświadczenie 2

Przeprowadź doświadczenie, samodzielnie lub z kolegą, aby sprawdzić czy możliwie jest odszukanie drogi w labiryncie za pomocą słuchu i dotyku.

Problem badawczy

Czy korzystając wyłącznie ze zmysłu dotyku jesteśmy w stanie równie szybko odnaleźć wyjście z labiryntu, co korzystając ze zmysłu słuchu i dotyku?

Hipoteza 1

Hipoteza 1

Korzystając ze zmysłu słuchu jesteśmy w stanie szybciej znaleźć wyjście z labiryntu niż korzystając wyłącznie ze zmysłu dotyku.

Hipoteza 2

Hipoteza 2

Korzystając ze zmysłu dotyku jesteśmy w stanie szybciej znaleźć wyjście z labiryntu niż korzystając wyłącznie ze zmysłu słuchu.

Próba kontrolna:

• Osoba szukająca wyjścia z labiryntu przy pomocy drugiej osoby, która prowadzi za pomocą głosu.

Próba badawcza:

• Ta sama osoba szukająca wyjścia z labiryntu za pomocą dotyku.

Co będzie potrzebne

• 2 osoby,

• 2 kartki papieru A4 z narysowanym tym samym labiryntem; jeden stanowi lustrzane odbicie drugiego; w jednym droga od startu do mety wyklejona jest wąskim wałeczkiem plasteliny,

• stoper.

Instrukcja

1. Zaprezentuj labirynt badanej osobie i zmierz czas, jaki upłynie do momentu przeprowadzenia jej głosem do wyjścia z labiryntu.

2. Druga próba polega na odszukaniu wyjścia przez wodzenie palcami po wyklejonym plasteliną labiryncie.

3. Zmierz czas i porównaj otrzymane wyniki.

RvC8Tdik8TkSY

Grafika przedstawiająca labirynt

R1eglVkk4MOOF

Wyniki: (Uzupełnij). Wnioski: (Uzupełnij).

Wskazówki i klucze odpowiedzibluzewhite

Wskazówki i klucze odpowiedzi

Podpowiedźbluewhite

Podpowiedź

Wyniki: W której próbie osoba szybciej znalazła wyjście z labiryntu?

Wnioski: O czym świadczy szybsze znalezienie wyjścia z labiryntu w jednej z prób?

Odpowiedźbluewhite

Odpowiedź

Wyniki: Osoba badana znacznie szybciej odnalazła prawidłowe wyjście z labiryntu za pomocą zmysłu słuchu i dotyku, niż tylko dotyku.

Wnioski: Jeśli odszukanie drogi w labiryncie za pomocą słuchu i dotyku zajęło mniej czasu niż za pomocą dotyku, to znaczy, że te 2 zmysły razem dostarczają więcej informacji niż sam dotyk. Hipoteza 1 jest prawdziwa, a hipoteza 2 jest fałs.

To ważne!

• Za odbiór bodźców chemicznych odpowiadają receptory węchu i smaku.

• Zmysł węchu stanowią komórki  receptorowe w nabłonku węchowym jamy nosowej.

• Większość receptorów smaku znajduje się na języku, w kubkach smakowych.

• Narządy zmysłów smaku i powonienia współpracują ze sobą w odczuwaniu smaku spożywanych potraw.

• W skórze rozsiane są receptory skórne, które reagują na ból, dotyk, ciepło, zimno, ucisk.

• Rozmieszczenie receptorów w skórze jest nierównomierne i zależy od tego, w której części ciała się znajdują.

Na pożegnanie

Ćwiczenie 7

RJzrcIvPpseIN

Zależność wrażeń smakowych od stężenia substancji. Im większe jest stężenie substancji odpowiadającej za słodkość, tym wrażenia smakowe są przyjemniejsze. Natomiast w przypadku jedzenia kwaśnego, słonego i gorzkiego niewielkie stężenie substancji odpowiadających za te smaki jest przyjemne, natomiast wraz ze wzrostem tych substancji, wrażenia smakowe stają się nieprzyjemne.

RV635gaHDKEGS

Z analizy informacji przedstawionych na schemacie wynika, że: Możliwe odpowiedzi: 1. Kubki smakowe odczuwają najsilniej smak słodki, a najsłabiej gorzki., 2. Im większe stężenie substancji chemicznych w pokarmach, tym większą przyjemność odczuwamy przy ich spożywaniu., 3. Gorzki smak potrawy będzie mniej wyczuwalny, gdy ją posolimy., 4. Przy niskich stężeniach substancji smaki słony, kwaśny i gorzki są odczuwalne jako przyjemne.

R1bmjSA2N2sjC

Ćwiczenie 7

Uzupełnij luki w tekście poprawnymi wyrażeniami.

Uzupełnij luki w tekście poprawnymi wyrażeniami.