Tezeusz w labiryncie

Zygmunt Kubiak Mitologia Greków i Rzymian

W EpidaurosEpidaurosEpidauros zabił syna HefajstosaHefajstosHefajstosa i AntikleiAntiklejaAntiklei, zbója PerifetesaPerifetesPerifetesa, przezywanego Korynetesem („Pałkarzem”), bo tłukł podróżnych maczugą. Tezeusz wyrwał mu ją z rąk, jemu samemu roztrzaskał głowę i odtąd zawsze miał przy sobie ową maczugę. Na Przesmyku Korynckim położył trupem potwornego olbrzyma Sinisa, zwanego PityokamptesemPityokampetesPityokamptesem („Naginaczem Sosen”), który zmuszał wędrowców, by mu pomogli przygiąć sosnę, a on niespodzianie ją puszczał i biedacy wyrzucani byli w górę jak z katapulty; albo przywiązywał nieszczęsnych do dwóch drzew, które potem rozsuwał, by ginęli rozdarci. Tezeusz w taki sam sposób, jak on to innym czynił, uśmiercił okrutnika.

W miejscowości KrommyonKrommyonKrommyon na zachód od Przesmyku jednym ciosem miecza zgładził olbrzymią dziką świnię, która zdążyła zabić mnóstwo ludzi. […] Doszedłszy do skał w pobliżu MegaryMegaraMegary, poskromił łotra Skejrona (od jego imienia owe skały będą zwane Skirońskimi), który zmuszał wędrowców, żeby myli jego nogi, a gdy to czynili, kopnięciem strącał ich z urwiska, w dole zaś rozszarpywał ich olbrzymi żółw. Tezeusz sprawił, że Skejron mył jego nogi i został tak zrzucony, jak to się innym działo. W EleusisEleusisEleusis zgniótł groźnego siłacza KerkyonaKerkyonKerkyona, który zmuszał wędrowców do zapasów. Wreszcie, niedaleko od Eleusis, rozprawił się ze złoczyńcą zwanym Damastesem („Ujarzmicielem”) albo Prokrustesem („Rozciągaczem”). Miał on przy drodze dom z dwoma łóżkami, jednym dużym, drugim małym. Zapraszał wędrowców na nocleg, kładąc dużych ludzi na małym łóżku, a małych na dużym. Aby wszystko pasowało, przycinał wystające członki dużych i rozciągał ciała małych. Tezeusz zmusił Prokrustesa, by się dopasował do jednego ze swoich łóżek.

CART1 Źródło: Zygmunt Kubiak, Mitologia Greków i Rzymian, Kraków 2013, s. 352.

Jan Parandowski Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian

Nieznany nikomu wszedł Tezeusz do Aten. Wypadło mu iść koło budującej się właśnie świątyni Apollina. A był on jeszcze bardzo młodziutki, miał delikatną cerę, białe ręce i długie włosy. Matka dała mu płaszczyk szkarłatnej barwy. Na jego widok mularzemularzmularze, pracujący przy świątyni, zaczęli się śmiać, a jeden z nich powiada: „Hej, bracia, słuchajcie no, od kiedy to nastał zwyczaj, żeby panienki same włóczyły się po ulicach?”. Tezeusz nie rzekł nic, tylko odprzągł od stojącego obok wozu parę wołów, wziął je mocno w obie garście i cisnął w powietrze wyżej, niźli sięgał dach świątyni. Zaraz rozeszła się po mieście wiadomość, że zjawił się jakiś młodzieniec nadludzkiej siły. W Atenach wówczas niedobrze się działo. AjgeusAjgeusAjgeus był już stary i zniedołężniały. Ze wszystkich stron szarpali go nieprzyjaciele. Wielka więc była radość, gdy po mieczu i sandałach poznał w Tezeuszu własnego syna.

Chcąc pozyskać miłość ludu, młody bohater wyprawił się na olbrzymiego byka, który grasował w okolicach MaratonuMaratonMaratonu. Ujarzmił go żywcem i oprowadziwszy po całym mieście, złożył na ofiarę Apollinowi.

CART2 Źródło: Jan Parandowski, Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Poznań 1987, s. 186.

Jan Parandowski Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian

Ale nikt się z tego nie cieszył, bo w Atenach panowała powszechna żałoba. Oto przyjechali z Krety od króla Minosa posłowie z żądaniem dorocznego haraczuharaczharaczu. Straszny to był haracz. Siedem dziewcząt i siedmiu chłopców wybierano losem z rodzin obywatelskich, aby ich zawieźć na żer dla kreteńskiego potwora o byczej głowie, Minotaura. Tezeusz oświadczył, że pojedzie zabić owo krwi chciwe monstrum. Ajgeus dał mu czerwony żagiel, prosząc, aby go rozpiął w razie szczęśliwego powrotu. Jeżeli zaś wszyscy zginą, niech majtkowie pozostawią czarny żagiel, który już z daleka zwiastować będzie nieszczęście.

Kiedy Tezeusz przybył na Kretę i zjawił się na dworze Minosa, oczy wszystkich patrzyły nań złowrogo i podejrzliwie. Tylko córka królewska, Ariadna, patrzyła nań inaczej:

Tam skoro go królewska dziewka oglądała,
Która na wonnym łożu przy matce siedziała…
Nie drzewiej oka z niego chciwego spuściła,
Aż ognia nieobacznym sercem zachwyciła,
Który w niej wszystkich członków zmacał aż do kości
i rozpalił niebogę w okrutnej miłości.

[…] Minotaur żył we wspaniałym gmachu, zwanym labiryntem. Było tam tyle pokoi, przejść, sienisieńsieni, schodów i krużgankówkrużganekkrużganków, że ktokolwiek wszedł, już drogi powrotnej znaleźć nie mógł. Lecz Ariadna dała pięknemu Ateńczykowi kłębekkłębekkłębek nici i pouczyła, co ma robić. Tezeusz przywiązał nić u wejścia do labiryntu i w miarę, jak się zapuszczał w zawrotną głąb gmachu, rozsnuwał kłębek. Wreszcie spotkał Minotaura, zabił go i wyszedł tą samą drogą, nawijając nici na kłębek. Po czym wsiadł na okręt i odpłynął. A z nim Ariadna.

CART2 Źródło: Jan Parandowski, Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Poznań 1987, s. 186.

Jan Parandowski Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian

Kochali się bardzo, coś jednak musiało się po drodze odmienić, gdyż Tezeusz kazał wynieść śpiącą Ariadnę i zostawić ją na wyspie Naksos.

Chłód ranny budzi ją ze snu. Ariadna rozgląda się dokoła i widzi jakieś obce i puste wybrzeże, nad którym świeci pobladły księżyc. Woła Tezeusza i słyszy, jak skały powtarzają za nią to imię. Wbiega na górę i zdaje się jej, że w oddali widać żagiel okrętu. Zaczyna krzyczeć. Krzyczy z całych sił, lecz głos łamie się pod szumem fal. Zdejmuje z ramion szkarłatny szal i powiewa nim długo, aż ręce opadają omdlałe. Płacze. Idzie wybrzeżem i nie spotyka śladu ludzi. Płacze z żalu za ojczyzną, za domem i ze strachu, że w tym pustkowiu rzuci się na nią zwierz dziki. Tezeuszu! Tezeuszu! Ramiona wyciąga ku morzu, jakby go chciała prosić, żeby z drogi jeszcze zawrócił – i pada bez zmysłów na ziemię.

W tej chwili góry napełniają się zgiełkiem i ku dziewczynie zbiega tłum satyrówsatyrsatyrów, menad i bachantekmenady i bachantkimenad i bachantek. Gdy Ariadna otwiera oczy, zbliża się do niej DionizosDionizosDionizos, piękny jak dzień, bierze ją za rękę i mówi: „Piękna pani! Kocham cię i pragnę, żebyś była moją żoną”. Ariadna przymyka powieki, bo zdaje się jej, że śni. Ale już bachantki wzięły ją na ramiona i zaniosły na rydwanrydwanrydwan zaprzężony w tygrysy. Porzucona kochanka Tezeusza została małżonką boga wina i ślub odbył się na tej samej wyspie Naksos, która swym kształtem przypomina liść winnej latorośli.

CART2 Źródło: Jan Parandowski, Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Poznań 1987, s. 186.

Jan Parandowski Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian

Tymczasem Tezeusz wesoło wracał do Aten. Ale zapomniał zmienić na okręcie żagiel czarny na szkarłatny, jak o to prosił Ajgeus. Stary król patrzył z wysokości skały nadmorskiej. Słabe oczy niewiele już mogły dojrzeć na migotliwej powierzchni wody. Pytał więc co chwila otaczających, czy nie widzą okrętu Tezeusza i jaki na nim żagiel. Nagle wszystkich twarze sposępniały: zbliżał się znany statek, o czarnych żaglach. Ajgeus, pewny, że syn zginął, rzucił się z rozpaczy do morza.

W tej chwili właśnie okręt Tezeusza zawinął do portu Faleron. Bohater wysiadł i zabrał się przede wszystkim do ofiar,
które ślubował bogom. Jednocześnie wysłał do miasta heroldaheroldherolda, aby zaniósł ojcu dobrą nowinę. Herold spotkał na gościńcu tłum ludzi opłakujących śmierć króla, wielu jednak powitało go radosnymi okrzykami, jako zwiastuna pomyślnych wieści, i ofiarowało mu wieńce w nagrodę. Herold przyjął wieńce, lecz zamiast ustroić nimi głowę, zawiesił je na lasce i tak wrócił do portu. Ponieważ Tezeusz nie skończył jeszcze ofiary, herold trzymał się z daleka, aby mu nie przeszkadzać. Dopiero gdy wylano libacjęlibacjalibację, zawiadomił go o śmierci ojca. Posłyszawszy to, Tezeusz i wszyscy, którzy z nim byli, skierowali się ku miastu, płacząc i wznosząc okrzyki. Pamięć tego dnia święcono podczas OschoforiówOschoforieOschoforiów, dokładnie odtwarzając dwojaki nastrój uroczystości: żałobny z powodu śmierci Ajgeusa i radosny z powodu szczęśliwego powrotu Tezeusza.

CART2 Źródło: Jan Parandowski, Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Poznań 1987, s. 186.

Jan Parandowski Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian

Po śmierci Ajgeusa dokonał Tezeusz wielkiego dzieła zjednoczenia wszystkich rodów i gmin attyckichAttykaattyckich w jedną całość państwową, ze stolicą w Atenach. Równocześnie zrzekł się władzy królewskiej i utrwalił pierwsze zasady ustroju republikańskiegorepublikańskiustroju republikańskiego. Urządziwszy w ten sposób sprawy krajowe, ruszył nad Morze Czarne, aby idąc śladami HeraklesaHeraklesHeraklesa, spróbować walki z Amazonkami. Skończyło się na tym, że porwał królową Amazonek, Antiope, i wplątał Ateny w długotrwałą wojnę z tym dziarskim plemieniem kobiet.

CART2 Źródło: Jan Parandowski, Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Poznań 1987, s. 186.

Zygmunt Kubiak Mitologia Greków i Rzymian

PejritoosPejritoosPejritoos zaś teraz wyjawił, jaką z olimpijskiego rodu oblubienicę pragnie on dla siebie zdobyć: małżonkę Hadesa, Persefonę, córkę Zeusa i Demeter. Zgroza zatrzęsła Tezeuszem, ale dotrzymując danego słowa, zszedł z przyjacielem w mrok podziemia. […]

Kiedy dwaj herosowie chcieli rozmawiać o swojej sprawie z Hadesem, ten udał, że zaprasza ich na ucztę. Posadził gości
na kamiennym „Krześle Zapomnienia” (ho tes Lethes thronosj0000007UWB1v50_000tp00Dho tes Lethes thronos),
do którego zaraz przyrośli i nie mogli już wstać, zwłaszcza że węże oplotły ich ciała. Dopiero […] gdy Herakles zstąpi
do podziemia po psa CerberaCerberCerbera i Tezeusz głośno wezwie przyjaciela na pomoc, ręka owego mocarza oderwie ateńskiego króla od krzesła, zostawiając jednak spory strzęp jego ciała
na kamieniu. Herakles pragnął wyszarpnąć też Pejritoosa,
lecz wówczas ziemia zatrzęsła się tak strasznie, że musiał tego zaniechać. […] Błąkała się też taka wieść, że obaj śmiałkowie, usiłujący wydrzeć Hadesowi żonę, zostali wówczas już na zawsze uwięzieni w podziemiu. […] Przeważająca jednak w tradycji wersja wyprowadza króla ateńskiego, bez Pejritoosa, z podziemia i otwiera jeszcze przed nim drogę po ziemi oświeconej słońcem, chociaż niedługą i gorzką […]. Wróciwszy z ciemności, [Tezeusz] nie znalazł już dla siebie miejsca w Atenach.

CART1 Źródło: Zygmunt Kubiak, Mitologia Greków i Rzymian, Kraków 2013, s. 352.

Jan Parandowski Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian

Tezeusz, mając już lat pięćdziesiąt, popełnił wielki błąd: porwał ze Sparty Helenę, córkę króla Tyndareosa, wówczas siedmioletnią dziewczynkę. Po co to uczynił – nie wiadomo. Podobno chciał ją sobie wychować na żonę i dlatego umieścił w jednym ze swoich zamków, pod okiem matki staruszki, Ajtry. Synowie króla Tyndareosa zebrali wojsko i stanęli pod Atenami. Tezeusz był z Pejritoosem na jakiejś dalekiej wyprawie. Ateńskie zgromadzenie ludowezgromadzenie ludowezgromadzenie ludowe kazało wydać Helenę, a nieobecnego Tezeusza obłożyło karą wygnania. Jakoż więcej nie wrócił. Resztę dni przeżył na wyspie Skyros, u króla Likomedesa. Pewnego razu przechadzał się po górach, pośliznął się i spadł w przepaść.

Po wojnach perskich wyrocznia delfickawyrocznia delfickawyrocznia delficka nakazała Ateńczykom sprowadzić kości bohatera do ojczyzny. Nie było rzeczą łatwą znaleźć zwłoki od tak dawna zapomniane […]. Lecz wódz ateński Kimon, opanowawszy wyspę, odnalazł grób Tezeusza. W czasie poszukiwań ujrzał orła, który wzleciał na wzgórek i, uderzając raz po raz dziobem w ziemię, darł murawę pazurami, jakby chciał się dostać do wnętrza. Kimon, widząc w tym znak boży, kazał kopać w tym miejscu: jakoż znaleziono tam trumnę, a w niej szkielet mężczyzny wielkiego wzrostu, obok zaś żeleźceżeleźceżeleźce włóczni i miecz. Kimon przeniósł te drogocenne szczątki na okręt i zawiózł do Aten. Ateńczycy, upojeni radością, przyjęli je z procesją i ofiarami, i z takim przepychem, jak gdyby Tezeusz we własnej osobie zawitał do miasta. Działo się to w roku 474 p.n.e.

Pochowano go w środku miasta, a grób bohatera stał się azylemazylazylem dla niewolników i wszystkich, którzy obawiali się jakiejś krzywdy. Był to najpiękniejszy hołd dla Tezeusza, który w ciągu swego żywota był dobroczyńcą uciśnionych. Ateńczycy obchodzili ku jego czci uroczyste święto w ósmym dniu miesiąca PyanopsionPyanopsionPyanopsion (październik), tj. w dniu, w którym on powrócił z Krety po zabiciu Minotaura.

CART2 Źródło: Jan Parandowski, Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Poznań 1987, s. 186.

Lucilla Burn Mity greckie

Tezeusz był uosobieniem ateńskiego herosa. Jego osoba reprezentowała wszystko, co najlepsze i najbardziej charakterystyczne dla samych Ateńczyków. Został obdarowany większością tych nadludzkich cech, które przypisywano Heraklesowi, a jego czyny wyglądały równie imponująco. W porównaniu z Heraklesem był jednak subtelniejszy i bardziej cywilizowany, a jako prawdziwy mąż stanu mógł zaliczyć do swych dokonań nie tylko ufundowanie takich religijnych i społecznych instytucji, jak ateńskie święto Panatenajów [...], ale również polityczne zjednoczenie Attyki (synojkismós) i podwaliny ateńskiej demokracji.

CART4 Źródło: Lucilla Burn, Mity greckie, tłum. Robert Sucharski, Warszawa 1999, s. 33.