R1JvCqSxcA47Q
Kolorowa grafika przedstawia trzy ilustracje: od lewej dwie witające się dłonie, młotek sędziowski, pies ze smyczą w pysku. Tło jest jednolite.

Związki wyrazowe

Zgoda, rząd, przynależność
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Warto wiedzieć!

W każdym wypowiedzeniu wyrazy wiążą się ze sobą znaczeniowo i gramatycznie
i w ten sposób tworzą związki wyrazowe (składniowe). Są to połączenia, w których jedna z części zdania (podrzędna = określająca) określa drugą część zdania (nadrzędną = określaną). Wyraz podrzędny uzupełnia znaczenie wyrazu nadrzędnego, rozwija jego treść, wnosi informacje o jego właściwościach. Tworzenie zdań przebiega zatem według schematu: POJEDYNCZE WYRAZY → ZWIĄZKI SKŁADNIOWE → ZDANIA.

W tej lekcji poznasz rodzaje związków wyrazowych, czyli składniowych i ich właściwości gramatyczne.

Ćwiczenie 1
RYgL0PN93hBHx
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o.
R1IVIOP6qtyGq
Ćwiczenie 2
Przeczytaj poniższe zdanie, a następnie połącz podane wyrazy tak, aby tworzyły związki wyrazowe zawarte w tym zdaniu.

Podstępni Grecy podarowali swoim przeciwnikom konia trojańskiego.
Źródło: opracowanie: ORE, licencja: CC BY 3.0.
RKsa6daZJ07Bu
Związek wyrazów w zdaniu
Źródło: a. nn., domena publiczna.

Związki między wyrazami w wypowiedzeniu ustala się za pomocą pytań.

Jeden wyraz wchodzący w skład wypowiedzenia może tworzyć więcej niż jeden związek wyrazowy, np. w zdaniu: Starzec odsłonił przed młodzieńcem mroczną tajemnicę swojego życia. znajdują się następujące związki wyrazowe:

R1Y1EJDysjgZD
Związki składniowe w zdaniu
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
Zapamiętaj!

Orzeczenie i podmiot tworzą związek główny (najważniejszy) w zdaniu.

Pozostałe wyrazy w zdaniu tworzą związki poboczne.

Zdania rozwinięte, w których występują liczne związki poboczne, zawierają znacznie więcej informacji niż zdania nierozwinięte, np.:

Narcyz zakochał się. (zdanie nierozwinięte, zawiera tylko związek główny);

Piękny Narcyz zakochał się we własnym odbiciu. (zdanie rozwinięte, zawiera związek główny i trzy związki poboczne).

Narcyz – co zrobił? – zakochał się (związek główny)

Narcyz - jaki? - piękny

zakochał się – w czym? – w odbiciu

odbiciu - czyim? - własnym

Wyrazy w związkach pobocznych mogą być nadrzędne i podrzędne. Nadrzędny jest ten wyraz, od którego kierujemy pytanie (jaki Narcyz?), a podrzędny ten, który odpowiada na pytanie (piękny).

ROuRWwgCDe2Qr
Ćwiczenie 3
Zadanie interaktywne polega na przyporządkowaniu podanego słownictwa do odpowiednich kategorii.
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
Ćwiczenie 4

Z podanych zdań wypisz związki główne oraz poboczne. Zadaj pytania o wyrazy podrzędne.

  1. Wielkie płazy wyłażą z wody.

  2. Skrzydlate ptaki wzbijają się nad ziemię.

  3. Artysta ukończył swoje wielkie dzieło.

RAnnjPRx1uP86
Miejsce na notatki
R1AQ9r7hm8qXL
Ćwiczenie 5
Zadanie interaktywne polega na odgadnięciu haseł krzyżówki.
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
R1JnTPFw2NFfv
Ćwiczenie 6
Zadanie interaktywne polega na prawidłowym uzupełnieniu komórek tabeli.

Typy związków wyrazowych

Polecenie 1

Do każdego z wymienionych wyrazów dopisz po trzy określenia.

RKB2pqt8Hr1EQ
Miejsce na odpowiedź ucznia.
Źródło: zpe.gov.pl, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 7

Określ, jakie formy przyjmują przymiotniki w powyższym poleceniu.

Rnyz6m3GPNnPz
Polecenie 2

Do każdego z czasowników dopisz po trzy przykładowe wyrazy tak, aby utworzone zwroty miały sens.

R1MKAgIhQPYl2
Miejsce na odpowiedź ucznia.
Źródło: zpe.gov.pl, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 8

Wymień nazwy przypadków, których użycia wymagają czasowniki z powyższego polecenia.

Rtf2O2fLGrlYn
Polecenie 3

Do każdego z wymienionych czasowników dopisz po trzy wyrazy, które odpowiadają na towarzyszące im pytania.

RPA0OBYaKE2cC
Miejsce na odpowiedź ucznia.
Źródło: zpe.gov.pl, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 9

Zaobserwuj, jakie formy mają dopisane wyrazy w poprzednim poleceniu. Nazwij, jakimi są częściami mowy.

ROdxkSqAZkViG
RarXOPjzVQ9fl
Typy związków wyrazów w zdaniu
Źródło: a. nn., domena publiczna.
RXSe5BNTUfPQk
Ćwiczenie 10
Zadanie interaktywne polega na dobraniu do sformułowań z kolumny lewej ich objaśnień z kolumny prawej.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 11
RziIwolruCM3z1
Zadanie interaktywne polega na przyporządkowaniu podanego słownictwa do odpowiednich kategorii.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Związek zgody

RnXkS9JlqEc4b
Związek zgody
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
RJXipNHRS2zlh
Związek zgody - przykłady
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Związek zgody występuje przy połączeniu:
przydawki i podmiotu - np. moja siostra
dopełnienia i przydawki - np. książkami przygodowymi
Pamiętaj, że gdy zmienia się forma gramatyczna wyrazu określanego, wraz z nią zmienia się też odpowiednio forma wyrazu określającego, np.:

M. ciekawa → dyskusja,
D. ciekawej → dyskusji,
C. ciekawej → dyskusji,
B. ciekawą → dyskusję,
N. ciekawą → dyskusją,
Ms. ciekawej → dyskusji,
W. ciekawa → dyskusjo.

Inaczej mówiąc, wyraz podrzędny dostosowuje w związku zgody zawsze swoją formę fleksyjną do wyrazu nadrzędnego i – co najbardziej wyróżniające dla tego połączenia – odmienia się.

Ważne!

Związek zgody tworzą w zdaniu również podmiot i orzeczenie, będące jednocześnie związkiem głównym, np. mama czyta, pies biega.

Ćwiczenie 12
RqHZWVb7H59Ps
Zadanie interaktywne polega na uzupełnieniu wolnych miejsc odpowiednimi wyrazami.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 13
R15lwUinZ3DrB
Zadanie interaktywne polega na uzupełnieniu wolnych miejsc odpowiednimi wyrazami.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 14

Z powyższego ćwiczenia wybierz trzy frazeologizmy i ułóż z nimi zdania.

R143wxL5hXFxP

Związek rządu

R15ecJlsIeG6m
Związek rządu
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
Ro0eZnl9lixES
Związek rządu - przykłady
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Związek rządu powstaje na przykład między:
- przydawką wyrażoną rzeczownikiem a innym rzeczownikiem.
Różni się od związku zgody tym, że rzeczownik narzuca przydawce określony przypadek, np.:

  • M. klub (kogo?) włóczykijów - jedna forma gramatyczna (przypadka) wyrazu podrzędnego,
    D. klubu (kogo?) włóczykijów,
    C. klubowi (kogo?) włóczykijów,

Podobna sytuacja zachodzi między:
- czasownikiemdopełnieniem.
Można czasownik odmieniać przez czasy, tryby, osoby, ale forma dopełnienie się nie zmieni. Można metaforycznie powiedzieć, że wyraz nadrzędny „rządzi” zawsze wyrazem podrzędnym, np.:

  • pisałem, piszę, będę pisał (kogo? co?) wypracowanie - odmienia się czasownik, a dopełnienie pozostaje w formie biernika;

  • rządził, rządzi, będzie rządził (kim? czym?) firmą - odmienia się czasownik, a dopełnienie pozostaje w formie narzędnika.

R6cEkv1nQvgJs
Ćwiczenie 15
Zadanie interaktywne polega na zaznaczeniu odpowiednich wyrazów.
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
RYuu3xj424xkG
Ćwiczenie 16
Zadanie interaktywne polega na zaznaczeniu odpowiednich wyrazów.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
RJtb7apcoOnUm
Ćwiczenie 17
Zadanie interaktywne polega na uzupełnieniu wolnych miejsc odpowiednimi wyrazami.
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Związek przynależności

R1XKPgeNbB9TY
Związek przynależności
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
RiVwPmpoW2sKB
Związek przynależności - przykłady
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Związek przynależności odznacza się tym, że wyraz podrzędny jest nieodmienny. Wnosi informacje, poszerza znaczenie wyrazu określanego, ale nie jest zależny od niego gramatycznie. Związek ten tworzą okoliczniki i nadrzędne wobec nich czasowniki, np.:

  • wracam (dokąd?) do domu;

  • obudziłem się (kiedy?) rankiem.

Ćwiczenie 18
RAzsUAel842MU1
Zadanie interaktywne polega na uzupełnieniu wolnych miejsc odpowiednimi wyrazami.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
RLC17q98Rbmoz
Ćwiczenie 19
Zadanie interaktywne polega na uzupełnieniu tekstu wyrazami będącymi nazwami typów związków składniowych.
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
Ćwiczenie 20

Z podanych poniżej wyrazów utwórz zdanie. Następnie wypisz z niego związki wyrazowe. Nazwij ich typy.

otrzymał, najlepszy, wczoraj, medal, złoty, sportowiec

RIWQcK5o8SelW
Miejsce na notatki
RwZlEvuHVKpjf
Ćwiczenie 21
Zadanie interaktywne. Tabela z nazwami przypadków + dwie rubryki przeznaczone do odmiany wyrażeń: 1. rubryka: rzeczownik + przydawka wyrażona przez przymiotnik, 2. rubryka: rzeczownik + przydawka wyrażona przez rzeczownik. Wzór: mianownik - biała > chmura / brat < mamy Wyrażenia należy odmienić przez pozostałe przypadki.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o.
Ćwiczenie 22
R14kyg6FPm3rd
Zadanie interaktywne. Na podstawie wykresów z poprzedniego multimedium. Ustal, jaką częścią zdania są wyrazy i opisz poprawnie związki składniowe. Związki składniowe w zdaniu A: pogoda zachęciła – związek główny (podmiot i orzeczenie) piękna → (jaka?) pogoda – związek {uzupełnij} ({uzupełnij}) zachęciła (kiedy?) ← wczoraj – związek {uzupełnij} ({uzupełnij}) zachęciła (kogo?) ← turystów – związek {uzupełnij} ({uzupełnij}) zachęciła (do czego?) ← do spacerów – związek {uzupełnij} ({uzupełnij}) Związki składniowe w zdaniu B: kolega zostanie uczniem – związek główny (podmiot i orzeczenie) kolega (czyj?) ← brata – związek {uzupełnij} ({uzupełnij}) zostanie (kiedy?) ← niebawem – związek {uzupełnij} ({uzupełnij}) uczniem (czego?) ← liceum – związek {uzupełnij} ({uzupełnij})
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 23

Ustal, jaką częścią zdania są wyrazy i opisz poprawnie związki składniowe.

Związki składniowe w zdaniu A:
pogoda zachęciła - związek główny (podmiot i orzeczenie)
piękna - (jaka?) pogoda - związek ... część zdania ...
zachęciła (kiedy?) - wczoraj - związek ... część zdania ...
zachęciła (kogo?) - turystów - związek ... część zdania ...
zachęciła (do czego?) - do spacerów - związek ... część zdania ...

Związki składniowe w zdaniu B:
kolega zostanie uczniem - związek główny (podmiot i orzeczenie)
kolega (czyj) - brata - związek ... część zdania ...
zostanie (kiedy?) - niebawem - związek ... część zdania ...
uczniem (czego?) - liceum - związek ... część zdania ...

R16pnNjTALx8c
Miejsce na notatkę
Ćwiczenie 23
RazuTh0aeSwpn
Dopisz właściwe pytania do wyrazów podrzędnych oraz wskaż, jakimi częściami zdania zostały wyrażone wyrazy podrzędne.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Sprawdź, czy umiesz!

Ćwiczenie 24
R1OdAq87gzkAX
Przyporządkuj poniższe związki wyrazowe do odpowiednich grup.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 25

W podanym zdaniu znajdź związki składniowe. Zapisz je poniżej we właściwych polach.

Po burzliwych obradach komisji przyznano główną nagrodę dziennikarce z radia lokalnego.

R1O2iFD7v1KZU
Związek zgody (Uzupełnij) Związek rządu (Uzupełnij) Związek przynależności (Uzupełnij).
Ćwiczenie 26

Wypisz i nazwij wszystkie związki składniowe w zdaniu przedstawionym na poniższym wykresie.

R1QFFrywNiOxb
Źródło: a.nn., licencja: CC BY 3.0.
Rju3R1VT5HXWj
(Uzupełnij).
RqhGvPHk2UEFk
Ćwiczenie 27
Połącz nazwy związków wyrazowych z ich objaśnieniami.
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.