Wykres zdania pojedynczego
Warto wiedzieć!
Składnia to dział nauki o języku, który zajmuje się budową zdania oraz funkcją wyrazu w zdaniu. Od pozostałych działów gramatyki różni się tym, że porządkuje wszystkie informacje na temat odmiany wyrazów, ich form gramatycznych i sposobów łączenia w większe całości zwane wypowiedzeniami. Wielbiciele nauk ścisłych często powtarzają, że „matematyka jest królową wszystkich nauk”. Językoznawcy żartobliwie dodają, że „królową gramatyki jest składnia”.
O częściach zdania
Przypomnij sobie najważniejsze wiadomości o częściach zdania. Skonstruuj notatkę wizualnąnotatkę wizualną. Wypisz je, określ co oznaczają, z jakimi częściami zdania się łączą, na jakie pytania odpowiadają. Notatkę możesz zrobić w formie wykresu i uzupełnić rysunkami.
Przypomnij sobie najważniejsze wiadomości o częściach zdania. Napisz notatkę. Wypisz części zdania, określ co oznaczają, jak się łączą w zdaniu, na jakie pytania odpowiadają.
Opis zdania pojedynczego
Podstawowa analiza zdania pojedynczego opiera się na kilku czynnościach, które przedstawiono na poniższej grafice.
Oto wykres zdania: Pierwsza kobieta powstała z żebra Adama.
Analiza zdania pojedynczego - krok po kroku
Aby przeprowadzić dokładną analizę zdania pojedynczego, należy wykonać kilka ważnych kroków. W tym celu zapoznaj się z instrukcją zamieszczoną poniżej.
1. W pierwszej kolejności znajdź orzeczenie (czynność) i podmiot (wykonawcę czynności).
2. Następnie wyodrębnij wyrazy, które wchodzą w skład grupy podmiotu oraz grupy orzeczenia.
3. Ustal relacje między poszczególnymi częściami zdania.
4. Narysuj wykres zdania.
5. Nazwij na wykresie części zdania i części mowy.
6. Na koniec wypisz i nazwij związki składniowe.
Przeczytaj uważnie, w jaki sposób można – krok po kroku – zastosować powyższe wskazówki w praktyce. Za przedmiot analizy posłuży zamieszczone poniżej zdanie.
Turyści z rejonów nadmorskich chętnie wyjeżdżają latem w góry.
KROK 1.
Znajdź orzeczenie. Wiesz już, że jest ono najważniejszą i niezbędną częścią zdania. Odpowiada na pytania: co robi?, co się z nim dzieje?, w jakim jest stanie?. Zwróć uwagę, czy jest to orzeczenie czasownikowe (osobowa forma czasownika, np. idzie) czy orzeczenie imienne (łącznik i orzecznik, np. stał się idolem). Następnie zastanów się kto lub co jest wykonawcą czynności. Zadaj pytanie o podmiot (kto?, co?).
W zdaniu o turystach orzeczeniem jest czasownik wyjeżdżają. Można do niego postawić pytanie: kto? (wyjeżdża)”: turyści – wyjeżdżają. Podmiotem zatem będzie rzeczownik turyści.
KROK 2.
Odszukaj wyrazy, które uzupełniają informacje o orzeczeniu (określają je) oraz o podmiocie (określają go). W ten sposób dokonasz podziału na dwie grupy: podmiotu i orzeczenia.
W każdej grupie poszukaj wyrazów, które tworzą poszczególne części zdania. Pamiętaj, że przyimki są niesamodzielne znaczeniowo, dopóki nie połączą się z rzeczownikiem, przymiotnikiem, zaimkiem lub liczebnikiem. Zwróć zatem uwagę, czy w zdaniu nie występują wyrażenia przyimkowe, np. w omawianym przykładzie jest jedno – w góry.
KROK 3.
Ustal relacje składniowe w każdej grupie. Pamiętaj, że wyraz podrzędny (określający) podporządkowuje się gramatycznie lub znaczeniowo wyrazowi nadrzędnemu (określanemu). Ponadto uzupełnia jego znaczenie i wnosi dodatkowe informacje, np. o cechach czegoś lub okolicznościach czynności. Dla ułatwienia warto zapisywać pytania o wzajemne relacje i przedstawić je graficznie za pomocą strzałek. Grot strzałki powinien wskazywać wyraz nadrzędny.
turyści (skąd?) ← z rejonów
wyjeżdżają (dokąd?) ← w góry
z rejonów (jakich?) ← nadmorskich
wyjeżdżają (kiedy?) ← latem
wyjeżdżają (jak?) ← chętnie
KROK 4.
Kolejny krok to przygotowanie wykresu. Jego najwyższy poziom zarezerwowany jest zawsze dla podmiotu i orzeczenia (niekiedy samego orzeczenia), zaś pomiędzy nimi rysuje się dwie strzałki. Następnie na wykresie umieszcza się pozostałe części zdania i za pomocą strzałek określa się zależności między nimi.
KROK 5.
Nazwij części zdania. Możesz również wskazać, jakie części mowy je wyrażają. Elementy omawianego zdania o turystach można by opisać następująco:
turyści – PODMIOT GRAMATYCZNY (kto?) wyrażony rzeczownikiem
wyjeżdżają – ORZECZENIE CZASOWNIKOWE (co robią?) wyrażone czasownikiem w formie osobowej
z rejonów – PRZYDAWKA (skąd?) wyrażenie przyimkowe, określa podmiot
nadmorskich – PRZYDAWKA (jakich?) wyrażona przymiotnikiem, określa przydawkę (rejony)
w góry – OKOLICZNIK MIEJSCA (dokąd?) wyrażenie przyimkowe, określa orzeczenie
latem – OKOLICZNIK CZASU (kiedy?) wyrażony rzeczownikiem, określa orzeczenie
chętnie – OKOLICZNIK SPOSOBU (jak?) wyrażony przysłówkiem, określa orzeczenie.
KROK 6.
Nazwij związki składniowe, które zostały przedstawione na wykresie. Podmiot i orzeczenie tworzą ze sobą związek główny. W rzeczywistości te części zdania wzajemnie się określają pod względem gramatycznym. Orzeczenie jest zależne od podmiotu, przybiera jego formy liczby i rodzaju. Z kolei przypadek, w którym występuje podmiot, zależny jest od orzeczenia. Taki rodzaj relacji określa się związkiem zgody.
Poza związkiem głównym wyróżnia się w zdaniu także związki poboczne: zgody, rządu i przynależności. Podczas ich określania przydadzą się pytania pomocnicze:
czy wyraz podrzędny się odmienia?
czy przybiera taką samą formę, jak wyraz nadrzędny (stąd nazwa „zgoda”)?.
Warto jednak, w razie wątpliwości, wesprzeć się teorią.
W związku zgody wyraz określający dostosowuje formę do wyrazu określanego.
W związku rządu wyraz określany wymaga użycia wyrazu określającego w konkretnym przypadku.
Z kolei w związku przynależności wyrazy łączy ze sobą tylko znaczenie. Forma wyrazu określającego (wyrażenie przyimkowe lub wyraz nieodmienny) nie jest zależna od wyrazu określanego.
W opisywanym zdaniu zostały już wyznaczone związki składniowe, jednak bez nazywania ich. Czas uzupełnić te informacje.
(kto?) turyści ←→ (co robią?) wyjeżdżają – ZWIĄZEK ZGODY, ZWIĄZEK GŁÓWNY
turyści (skąd?) ← z rejonów – ZWIĄZEK PRZYNALEŻNOŚCI
z rejonów (jakich?) ← nadmorskich – ZWIĄZEK ZGODY
wyjeżdżają (dokąd?) ← w góry – ZWIĄZEK PRZYNALEŻNOŚCI
wyjeżdżają (kiedy?) ← latem – ZWIĄZEK PRZYNALEŻNOŚCI
wyjeżdżają (jak?) ← chętnie – ZWIĄZEK PRZYNALEŻNOŚCI
Analiza zdania pojedynczego zakończona!
Znajdź w poniższym zdaniu podmiot i orzeczenie. Nazwij typ podmiotu oraz orzeczenia.
Wczorajszy konkurs z informatyki, mimo plotek, został dobrze przyjęty przez uczniów.
Wykonaj wykres poniższego zdania i postaw właściwe pytania między wyrazami.
Wczorajszy konkurs z informatyki, mimo plotek, został dobrze przyjęty przez uczniów.
Wypisz związki wyrazowe z podanego zdania i postaw pytania między częściami zdania.
Wczorajszy konkurs z informatyki, mimo plotek, został dobrze przyjęty przez uczniów.
Wykonaj wykres poniższego zdania i postaw właściwe pytania między wyrazami.
Po burzliwych obradach komisji przyznano główną nagrodę dziennikarce z radia lokalnego.
Wypisz związki wyrazowe z podanego zdania i postaw pytania między częściami zdania.
Po burzliwych obradach komisji przyznano główną nagrodę dziennikarce z radia lokalnego.
Sprawdź, czy umiesz!
Dodaj jak najwięcej spójnych pod względem treści i form gramatycznych określeń do podmiotu i orzeczenia. Które z nich określają rzeczownik, a które – czasownik?
Deszcz pada.
Uczeń czyta.
Z podanych zdań wypisz w dwóch kolumnach określenia rzeczownika oraz określenia czasownika.
Kolorowe gazety, pełne zdjęć i informacji na temat gwiazd filmowych, nad ranem pojawiły się w naszym osiedlowym kiosku.
Znana firma informatyczna wkrótce przygotuje dla swych klientów nowoczesne aplikacje komputerowe.
Podane przysłowia dopasuj do odpowiednich wykresów.
Sznur kłamstwa jest krótki. (przysłowie arabskie)
Światło wiedzy silniejsze jest od słońca. (przysłowie karaimskie)
Z próżnego i Salomon niczego nie naleje. (przysłowie żydowskie)
Wykres 1.
Wykres 2.
Wykres 3.
Przedstaw zdania na wykresach.
a) W deszczową niedzielę cała nasza rodzinka wybrała się na długi spacer.
b) Mój brat z niechęcią poszedł do sklepu po zakupy.
c) Interesującym bohaterem tego głośnego wywiadu był znany publiczności pisarz.
d) Od wielu lat nie sprzątano na strychu.
W ten sposób określisz związki składniowe między wyrazami nadrzędnymi i podrzędnymi. Na najwyższym piętrze wykresów pojawia się związek główny, czyli związek podmiotu i orzeczenia. Pod nimi w różnych konfiguracjach układają się pozostałe składniki, czyli przydawki, dopełnienia i okoliczniki.
Poniżej zamieszczono przykład pierwszego zdania przedstawionego na wykresie oraz pozostałe wykresy do uzupełnienia.
W deszczową niedzielę cała nasza rodzinka wybrała się na długi spacer.
Mój brat z niechęcią poszedł do sklepu po zakupy.
Wypisz z podanych zdań podmiot i orzeczenie oraz określające je wyrazy.
a) W deszczową niedzielę cała nasza rodzinka wybrała się na długi spacer.
b) Mój brat z niechęcią poszedł do sklepu po zakupy.
c) Interesującym bohaterem tego głośnego wywiadu był znany publiczności pisarz.
d) Od wielu lat nie sprzątano na strychu.
Słownik
pozwala na szybsze przyswajanie i zapamiętywanie wiedzy, wykorzystuje słowa i grafiki, obrazki, wykresy, schematy