RWX59jqxPDPS6
Zielony namiot rozbity na polanie, w oddali widać rozległe błonisty teren i zbocza niezbyt wysokich gór oraz lasy.

Jak składają się zdania?

Namiot
Źródło: LHOON, licencja: CC BY-SA 2.5.

Warto wiedzieć!

Pojedyncze słowa nie wystarczają, by wyrazić myśli lub przekazać komuś informacje. Wyrazy można łączyć w dłuższe ciągi zwane wypowiedzeniami. Są różne typy wypowiedzeń: zdania (z osobową formą czasownika) i równoważniki zdań.

Poniższy wykres przedstawia różne rodzaje wypowiedzeń. Klikając na poszczególne numerki, znajdziesz ich definicje i przykłady.

RUenbCgiQmxMY
Ilustracja interaktywna przedstawia wykres obrazujący rodzaje wypowiedzeń. Na wykresie znajdują się numery w kółkach. Po kliknięciu na kółko pojawiają się informacje. Na samej górze znajduje się napis: Wypowiedzenie. Obok napisu dwa kółka oznaczone numerem jeden i siedem. W punkcie pierwszym informacja: Grupa wyrazów połączonych ze sobą znaczeniowo i dopasowanych pod względem formy, które przekazują zrozumiałą informację. Przykład: Sławek mieszka na wsi. Kupię chleb. Tak! Proszę mi szybko sprzedać bilet do Sanoka, bo bardzo się śpieszę. W punkcie siódmym informacja: Pamiętaj, że każde wypowiedzenie zaczynamy wielką literą i kończymy kropką, wykrzyknikiem, znakiem zapytania lub wielokropkiem. Od napisu Wypowiedzenie prowadzą dwie strzałki skierowane w dół w prawą i lewą stronę. Z lewej strony pod strzałką znajduje się napis: Równoważnik zdania oraz punkt 2, a w nim tekst: Rodzaj wypowiedzenia, który nie zawiera czasownika w formie osobowej. Przykłady: Na wsi. Chleb za 5 zł. Bilet do Sanoka, szybko! Z prawej strony napis: Zdanie i punkt 3, a w nim informacja: Rodzaj wypowiedzenia, które zawiera czasownik (bądź czasowniki) w formie osobowej. Przykłady: Sławek mieszka na wsi. Chciałbym kupić chleb za pięć złotych, ale nie widzę takich na półce. Jacek kupiłby bilet do Sanoka. Od napisu Zdanie wiodą trzy strzałki skierowane w dół. Na końcu strzałki z lewej strony napis Zdanie pojedyncze rozwinięte i punkt 4, a w nim informacje: Zdanie zawiera jedno orzeczenie i podmiot lub tylko orzeczenie. Przykłady: Sławek mieszka. Kupi. Kot śpi. Na końcu środkowej strzałki napis: Zdanie pojedyncze rozwinięte i punkt 5, a w nim informacja: Zdanie zawiera jedno orzeczenie i podmiot oraz określenia do podmiotu i orzeczenia. Przykład: Nasz Sławek mieszka na przepięknej wsi. Rano Marek kupi świeży chleb w piekarni. Na mojej kanapie smacznie śpi kot syjamski. Na końcu prawej strzałki znajduje się napis: Zdanie złożone i punkt 6, w którym są informacje: Zwiera więcej niż jedno orzeczenie. Przykład: Nasz Sławek mieszka na przepięknej wsi, gdyż nie lubi ruchliwego miasta. Rano Marek kupi świeży chleb w piekarni, potem zrobi pyszne śniadanie. Na mojej kanapie smacznie śpi kot syjamski, który cicho mruczy i od czasu do czasu rusza uszkiem.
Wypowiedzenie
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
Polecenie 1

Obejrzyj ilustrację interaktywną, na której znajdziesz przykłady wypowiedzeń.

Rodzaje wypowiedzeń

RwSPGAwSVoYM1
Ilustracja przedstawia zielone wzgórze, na szczycie którego stoi dom. Przez wzgórze prowadzi wydeptana, piaskowa ścieżka. Po lewej stronie zdjęcia wzgórze staje się klifem, który graniczy z morzem. Na ilustracji umieszczono cztery punkty z informacjami. Treść punktów. Punkt nr 1: Zdanie. Na wzgórzu stoi dom. Punkt nr 2: Równoważnik zdania. Dom na wzgórzu. Punkt nr 3: Zdanie pojedyncze. Dom stoi. Punkt nr 4: Zdanie złożone. Na wzgórzu stoi dom, w którym mieści się pensjonat.
Źródło: Learnetic SA Pixabay, licencja: CC BY 4.0.
Ćwiczenie 1
RiwE1uH0Cixjy
Zadanie interaktywne polegające na zaznaczeniu kolorami odpowiednich fragmentów tekstu.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 1

Z podanego tekstu wypisz z wypowiedzeń, należących do dialogów: równoważniki zdań, zdania pojedyncze oraz zdania złożone.

Joachim przyszedł ostatni, niosąc pod pachą zwinięty koc.
– A namiot? – zapytał Euzebiusz.
– No, to jest namiot – wyjaśnił Joachim, pokazując nam koc, który był stary, poplamiony i miał mnóstwo dziur.
 – To nie jest prawdziwy namiot! – powiedział Rufus.
– A co? Myślałeś może, że tata pożyczy mi swój nowy namiot? – zapytał Joachim. – Weźmiemy koc i będziemy udawać.

RhUj98xNtKiri
(Uzupełnij).
Ćwiczenie 2

Przekształć równoważniki zdań, wypisane w poprzednim ćwiczeniu, w zdania pojedyncze. Zapisz je tutaj lub w zeszycie.

RIm74EEqFzfI5
Miejsce na notatki
RZVpWZlwS2F6N1
Ćwiczenie 3
Zadanie interaktywne polegające na uporządkowaniu elementów w logiczną całość.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
RhsfWcUrg1C361
Ćwiczenie 4
Zadanie interaktywne polegające na uporządkowaniu elementów w logiczną całość.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
RKjfClY6I1can1
Ćwiczenie 5
Zadanie interaktywne polegające na uporządkowaniu elementów w logiczną całość.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
R1Ss42Qwb2PCW1
Ćwiczenie 6
Zadanie interaktywne polegające na uporządkowaniu elementów w logiczną całość.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
RMPOPKpZw4v5V1
Ćwiczenie 7
Zadanie interaktywne polegające na uporządkowaniu elementów w logiczną całość.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 2

Zapisz sentencje01sentencje z poprzednich zadań tutaj lub w zeszycie. Zastanów się, jak można je rozumieć. Porozmawiaj o tym w klasie.

R1V2g0fUDogF9
Miejsce na notatki
Ćwiczenie 8

Spośród zapisanych sentencji wybierz tę, która jest równoważnikiem zdania i przekształć na zdanie pojedyncze lub złożone. Zapisz je tutaj lub w zeszycie.

RwXgVfdIpQKNi
Miejsce na notatki
Ćwiczenie 9
RU3YUKXhlb43E1
Zadanie interaktywne polegające na uzupełnianiu luk w tekście.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
R6dK9qHsCBl7A
Ćwiczenie 10
Zadanie interaktywne polega na wybraniu prawidłowych odpowiedzi spośród podanych wariantów.
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
01
R1R8hXkHj9yZK
Układanie zdań przypomina budowanie muru, wszystko musi do siebie pasować.
Źródło: pixabay, grafika komputerowa, domena publiczna.
j0000007VUB2v27_0000000Q

Z czego się składa wypowiedzenie?

Nie każdy wyraz w wypowiedzeniu jest częścią zdania. Jedne mogą występować samodzielnie i przekazywać skończone myśli. Drugie służą do tego, aby uzupełniać ich treść.

Na przykład w zdaniu Piszę do ciebie występują trzy wyrazy: „pisać” (czasownik), „do” (przyimek), „ty” (zaimek). To wypowiedzenie można by skrócić do jeszcze prostszego: Piszę. Nie możemy jednak pozostawić w zdaniu dwóch kolejnych wyrazów: do ciebie. Taka treść byłaby niegramatyczna i niezrozumiała.

Aby wyodrębnić części zdania, należy dzielić wypowiedzenie na mniejsze jednostki. Trzeba także pamiętać, że niektóre słowa tworzą powiązania, których nie możemy naruszyć. Takie właściwości mają między innymi:

  • złożone formy gramatyczne w czasowniku, np. czas przyszły będę czytał składa się z formy czasownika być i formy czasu przeszłego czasownika czytał;

  • związki frazeologiczne – zawsze znaczą coś w całości – np. ciarki komuś przeszły po plecach odczytujemy jako hasło ze słownika frazeologicznego, które oznacza ‘ktoś się wystraszył’.

Wykres przedstawia rodzaje pojedynczych wyrazów i ich dłuższych połączeń, które są składnikami zdania.

R1TvbOiL1bpPq
Wykres: Co jest samodzielną częścią zdania
Źródło: a.nn, licencja: CC BY 3.0.

Wyrazy w zdaniu nigdy nie pojawiają się ciągle w tych samych formach, ale się odmieniają. Zanim powstanie dłuższe zdanie, łączą się w grupy.

hierarchia

W grupie wyrazy układają się w porządku nadrzędno‑podrzędnym. Taki układ nazywamy związkiem składniowym, np. ciekawa gazeta. Wyraz podrzędny określa wyraz nadrzędny.

Wyraz gazeta jest nadrzędny, wyraz ciekawa – podrzędny. O wyraz nadrzędny pytamy: jaka? + gazeta. Odpowiedzią na to pytanie jest treść wyrazu podrzędnego – ciekawa. Wyraz nadrzędny zatem jest wyrazem określanym, a wyraz podrzędny wyrazem określającym. Hierarchię tych wyrazów przedstawiamy za pomocą strzałek: od określającego (podrzędnego) do określanego (nadrzędnego): ciekawa → gazeta

R15Po8o9vdebR
Niesamodzielne części zdania
Źródło: a. nn., licencja: CC BY 3.0.
Zapamiętaj!

Tworzenie zdań – przebiega według schematu:
POJEDYNCZE WYRAZYZWIĄZKI SKŁADNIOWEZDANIA

Ćwiczenie 11

Ustal, które wyrazy w podanych sformułowaniach są nadrzędne, a które podrzędne:

jeść pierogi, gotować obiad, czytać książki, rankiem się budzić, rysować kredkami, czarna kredka.

R1dUi26se3emB
Miejsce na notatkę
R1X9tc3uYeetl
Ćwiczenie 12
Zadanie interaktywne polega na uporządkowaniu wyrazów we właściwej kolejności.
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Sprawdź, czy umiesz!

Ćwiczenie 13
RlGGaTuqA4ez6
Zadanie interaktywne polega na uzupełnieniu odpowiednich komórek tabeli wyróżnionymi fragmentami zdań.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.