Kolorowe zdjęcie przedstawia znak drogowy STOP na tle pól.
Kolorowe zdjęcie przedstawia znak drogowy STOP na tle pól.
Muszę się wypowiedzieć - o wypowiedzeniu
Okładka - wypowiedzenie i ich rodzaje
Źródło: pixabay.com, domena publiczna.
Warto wiedzieć!
Każdego dnia porozumiewamy się z otoczeniem, tworząc, przekazując i odbierając komunikaty. Wypowiadamy lub zapisujemy je w różnym celu, by oznajmić nasze przemyślenia, zapytać lub poprosić o coś, wyrazić emocje itp. Pojedyncze słowa nie wystarczają, by wyrazić myśli lub przekazać komuś informacje. Wyrazy można łączyć w dłuższe ciągi zwane wypowiedzeniami.
Są różne typy wypowiedzeń: zdania (z osobową formą czasownika) i równoważniki zdań. Jedne są proste, np. ostrzeżenia Uwaga! lub wskazówka na drzwiach Pchać. Inne składają się z wielowyrazowych zdań, np. Wczoraj przeczytałam niesłychanie interesujący artykuł.
Polecenie 1
Przeczytaj fragment komiksu o Tytusie, Romku i Atomku, wypisz wypowiedzenia wyrażające emocje, pytanie i prośbę/rozkaz.
RgZOWSfQNRwWH
RVYP7JD7ke8k9
Zorientowana poziomo strona z komiksu „Tytus, Romek i A'Tomek” zawierająca sześć ilustracji na czarnym tle. Są one takiej samej wysokości, natomiast różnią się szerokością i ułożone zostały po trzy, w dwóch rzędach.
Pierwsza od góry z lewej, szeroka, pozioma ilustracja przedstawia w dolnej części bohaterów komiksu idących od lewej krawędzi komiksu ku jego środkowi. Poruszają się gęsiego, czyli jeden za drugim, za uśmiechniętym starszym panem w czerwonej kurtce ze złotymi epoletami na ramionach i spodniach tej samej barwy, które są wpuszczone w czarne buty z wysokimi cholewami. Jegomość ów ma długi nos, łysinę okoloną z tyłu siwymi, dość długimi, lokowanymi włosami. Przez lewe przedramię przewiesił spiczastą, długą czerwoną czapkę z dzwonkiem na końcu. To Krasnoludek. W lewej dłoni ściska biały worek. Za nim postępuje A’Tomek z aparatem fotograficznym zawieszonym na szyi. To dość gruby chłopak z ciemnorudą nastroszoną czupryną. Ubrany jest na zielono w koszulkę z krótkimi rękawami, szorty i buty ponad kostkę. Idący za nim w podobnych butach szympans w czerwonej koszulce z napisem TYTUS na piersiach. Na końcu Romek. Szczupły z długimi zaczesanymi na bok blond włosami, których grzywka zasłania pół twarzy. Jego obcisły turkusowy golf ma długie rękawy. Wąskie czarne spodnie są wpuszczone w czarne buty z wysokimi cholewami. Przed nimi z prawej strony wyrasta ogromny grzyb o jasnozielonej nodze z ciemniejszą falbanką poniżej bordowych blaszek niebieskiego kapelusza. Na prawo od trzonu grzyba na ziemi ścięte źdźbło trawy grubości sporej gałęzi. W tle las grubych, niczym pnie drzew, żółtych łodyg traw z wyrastającymi z nich liśćmi. Nad głowami bohaterów komiksu dymek z tekstem śpiewanej przez nich piosenki: „Hej ho! Hej ho! Do lasu by się szło!”
Druga, kwadratowa ilustracja przedstawia na pierwszym planie dwa grube źdźbła, a za nimi całą czwórkę wędrującą w takiej samej kolejności przez las traw po ziemi usłanej kamykami i kawałkami roślin. W dymku nad A’Tomkiem: „Dla krasnali to las”. W dymku nad Romkiem: „To nie las, to zwykłe żyto”.
Trzecia, wąska pionowa ilustracja, ostatnia w górnym rzędzie mieści u góry w lewym rogu w żółtej ramce czarny napis „WTEM”, a niżej na całą szerokość obrazka, drugi duży, z czerwonych liter różnej wielkości „TRACH!” Pod nim, unoszą się w powietrzu nad zieloną trawą chłopcy i Tytus. Przygląda się im Krasnoludek, którego głowa z wielkim nosem zwrócona w lewo, ukazana została w dolnym prawym narożniku.
Drugi rząd otwiera najwęższa z ilustracji, przedstawiająca głowę Romka z bardzo szeroko otwartymi ustami, w których widać duży czerwony język i białe zęby. W stronę czytelnika chłopiec krzyczy „TRZĘSIENIE ZIEMI!”, co zapisano żółtymi literami w czarnym dymku nad jego głową.
Piąta ilustracja, szeroka pozioma ukazuje u dołu szarą, gołą ziemię na skraju lasu żyta. Z lewej strony niewielkie postaci bohaterów komiksu, a z prawej ogromne, wielkości domku jednorodzinnego, czerwone jabłko z czarnym okrągłym otworkiem w skórce z lewej strony i ogonkiem sterczącym ku górze. Spod jabłka wystają przygniecione liście zboża. Nad krasnoludkiem na tle łodyg i zielonego liścia biały dymek z napisem: „ECH! TO TYLKO JABŁKO SPADŁO Z DRZEWA, TYTUS SKOCZ PO SIEKIERĘ I PIŁĘ, ZJEMY KAWAŁEK”.
Szósta, ostatnia ilustracja u dołu. Trochę węższa od poprzedniej. Przedstawia podobny obraz z jabłkiem na tle lasu zboża. Tytus zajęty jest wyrąbywaniem kawałków jabłka. Z lewej strony w narożniku zajadają się owocem Romek i na prawo od niego A’Tomek, nad którym dymek zawiera napis „SŁODZIUTKIE”. W prawym narożniku na pierwszym planie w zbliżeniu krasnal, ukazany nieco powyżej pasa lewym półprofilem, z uniesioną prawą dłonią. Nad nim w dymku: „WIDZICIE? JEDNYM JABŁKIEM MOŻNA BEZ CUDÓW NAKARMIĆ TYSIĘCZNĄ RZESZĘ ZMINIATURYZOWANYCH LUDZI”.
Tytus, Romek i A'Tomek. Księga XV. Tytus geologiem
Źródło: Prószyński i S-ka, Henryk Jerzy Chmielewski, Tytus, Romek i A'Tomek. Księga XV. Tytus geologiem, 2009. zpe.gov.pl.
RziORIMytyMyn
Następna strona komiksu „Tytus, Romek i A'Tomek”, przedstawiająca dalszą część przygody z jabłkiem. Podobnie jak poprzednia, zawiera sześć ilustracji różnej wielkości na czarnym tle, po trzy w dwóch rzędach.
Pierwszy obrazek, o kształcie zbliżonym do pionowego prostokąta, w dużej mierze wypełnia na tle lasu łodyg czerwone jabłko, z prawej strony przycięte krawędzią kadru. Z owocu wyłania się groźna, żółta gąsienica ze szczypcami i kępkami szczeciny na odwłoku. U góry po lewej czarny napis: „WTEM”. Pochylony, odwrócony tyłem do jabłka A’Tomek krzyczy: w pionowym dymku nad nim: „UWAGA”! Poniżej, w narożniku, Romek tyłem odskakujący od jabłka, przed którym stoi zwrócony ku czytelnikowi Tytus i trzyma się obiema dłońmi za twarz. Na lewo od niego na ziemi porzucona piłka i siekiera, której trzonek opiera się o jabłko.
Drugi obrazek, zbliżony kształtem do kwadratu, ukazuje szerszy kadr. Jabłko widać na nim w całości z prawej strony w górze kompozycji. Tytus z prawej strony, skradając się na ugiętych nogach, wyciągniętą ręką sięga po siekierę opartą o jabłko, z którego gąsienica wysunęła się jeszcze bardziej. Stojący z lewej strony w oddaleniu od owocu Romek krzyczy do Tytusa: w postrzępionym ostro dymku nad nim duży napis „UCIEKAJ!”. Poniżej w narożniku na pierwszym planie Krasnal i na prawo od niego A’Tomek, przyglądają się wydarzeniom z bezpiecznej odległości.
Trzeci obrazek, ostatni w pierwszym rzędzie, węższy, przedstawia nad fragmentem jabłka z widoczną na pierwszym planie gąsienicę w zbliżeniu wyłaniającą się zza górnego narożnika obrazka. Jej szczęki w kształcie szczypiec skierowane są na Tytusa, który widoczny w prawym narożniku u dołu usiłuje trafić w robaka siekierą uniesioną oburącz nad głową. W oddali, częściowo przysłonięty siekierą, Krasnoludek usiłuje strzelać do gąsienicy trzymaną w prawej dłoni bronią, na lewo ponad nim dymek z napisem: „TYTUS ODSKOCZ! NIE MOGĘ STRZELAĆ!”. Pod dymkiem przyglądający się walce A’Tomek.
Czwarty obrazek, pierwszy w dolnym rzędzie, wąski, przedstawia z prawej u dołu Tytusa, uderzającego obuchem, czyli niezaostrzoną stroną siekiery w głowę gąsienicy, która w całości wyszła z jabłka. Wygięta w łuk ku Tytusowi, trzyma się tylną partią swoich nóg widocznego w dolnym lewym narożniku fragmentu owocu. Na prawo od niej, nad Tytusem, duży zębaty dymek z różowym, otoczonym czarnym konturem napisem „ŁUP!". Z lewej strony u góry, w oddali za rozgrywającą się na pierwszym planie walką, ledwie widoczna nieduża postać Romka, wychylającego się z ukrycia zza pnia trawy. Nad nim w dymku napis: „ZWYCIĘŻYLIŚMY”.
Piąty obrazek, poziomy, szerszy od poprzedniego, ukazuje zbiorową scenę. U dołu za leżącymi fragmentami roślin stoi Tytus zwróconym w lewo, który oparł prawą dłoń na ustawionej pionowo trzonkiem ku górze siekierze. Nad Tytusem pod górną krawędzią obrazka poziomy dymek z napisem „MOŻESZ JUŻ WYJŚĆ ZZA DREWA TY TCHÓRZU”. Są one skierowane do stojącego za drzewem przy krawędzi obrazka Romka. Na prawo od niego dymek z pytaniem: „JA TCHÓRZ?” Na środku w oddali niewielkie postaci A’Tomka i na lewo od niego Krasnala, przyglądających się leżącej w poprzek obrazka gąsienicy, której ogon kończy się po prawej stronie na tle jabłka. Otwór, jaki pozostał w nim po robaku, przypomina oko, a wycięty siekierą fragment skórki usta, nadając jabłku wygląd upiornej twarzy.
Ostatni szósty, wąski obrazek, przedstawiający u dołu widocznych od piersi w górę Romka z lewej, zwracającego się do Tytusa po prawej. W różowym dymku nad Romkiem napis: „A SŁYSZAŁEŚ O DRUGIM RZUCIE WOJSKA NA FRONCIE? STANĄŁEM W ODWODZIE, GDYBY ZABRAKŁO CI SIŁ, SKOCZYŁBYM Z FLANKI…”. Nad Tytusem niewielki, ciemnoróżowy dymek z zielonym znakiem zapytania.
Tytus, Romek i A’Tomek. Księga XV. Tytus geologiem
Źródło: Prószyński i S-ka, Henryk Jerzy Chmielewski, Tytus, Romek i A’Tomek. Księga XV. Tytus geologiem, 2009, zpe.gov.pl.
RBQdI04NQ6jO2
Ćwiczenie 1
Zadanie interaktywne polegające na uporządkowaniu elementów w logiczną całość.
Zadanie interaktywne polegające na uporządkowaniu elementów w logiczną całość.
Źródło: opracowanie: ORE, licencja: CC BY 3.0.
R1RbTkvIetcWY
Ćwiczenie 2
Zadanie interaktywne polegające na uporządkowaniu elementów w logiczną całość.
Zadanie interaktywne polegające na uporządkowaniu elementów w logiczną całość.
Źródło: opracowanie: ORE, licencja: CC BY 3.0.
R1Vyx7vvPn8em
Ćwiczenie 3
Zadanie interaktywne polegające na uporządkowaniu elementów w logiczną całość.
Zadanie interaktywne polegające na uporządkowaniu elementów w logiczną całość.
Źródło: opracowanie: ORE, licencja: CC BY 3.0.
RKEAafj9whMU0
Ćwiczenie 4
Na podstawie powyższych ćwiczeń uzupełnij wniosek podanymi poniżej słowami.
Na podstawie powyższych ćwiczeń uzupełnij wniosek podanymi poniżej słowami.
Źródło: opracowanie: ORE, licencja: CC BY 3.0.
Ważne!
Dział gramatyki, który zajmuje się budową wypowiedzeń, nazywamy składnią.
Obejrzyj fragment rozmowy z profesorem Jerzym Bralczykiem, językoznawcą, który w jasny sposób tłumaczy różnice między zdaniem a równoważnikiem zdania.
RFV5KJVQU5KUN
Film nosi tytuł: Zdanie czy równoważnik? Z profesorem Jerzym Bralczykiem, językoznawcą, rozmawia Barbara Lekarska‑Cisek, polonistka.
Film nosi tytuł: Zdanie czy równoważnik? Z profesorem Jerzym Bralczykiem, językoznawcą, rozmawia Barbara Lekarska‑Cisek, polonistka.
Film nosi tytuł: Zdanie czy równoważnik? Z profesorem Jerzym Bralczykiem, językoznawcą, rozmawia Barbara Lekarska‑Cisek, polonistka.
Polecenie 2
Na podstawie filmu wypisz przykłady sytuacji, w których użyjemy zdania oraz sytuacji, w których użyjemy równoważnika zdania.
R15roxs1HEEVw
Ważne!
Wypowiedzenia dzielą się na zdania i równoważniki zdań:
Zdanie to wypowiedzenie, które zawiera orzeczenie (czasownik w formie osobowej lub formę nieosobową czasownika zakończoną na -no, -to), np. Turyści przyjechali nad morze. Kto wygrał? Wczoraj wyłączono ogrzewanie. Orzeczenie może również tworzyć konstrukcja złożona z wyrazów typu: trzeba, można, warto oraz bezokolicznika, np. Warto być punktualnym.
Równoważnik zdania to wypowiedzenie, które nie zawiera orzeczenia; równoważnik zdania może zawierać nieosobową formę czasownika: bezokolicznik (forma zakończona na -c, -ć).
Przykłady:
W wypowiedzeniu brak czasownika w formie osobowej: Daleka podróż przed nami. W wypowiedzeniu znajduje się bezokolicznik: Nie deptać trawnika. Cechą charakterystyczną równoważników zdania jest to, że z łatwością można je przekształcić w zdania np.: Nie wychylać się przez okno. →Nie wychylajcie się przez okno. Jedziesz jutro do Warszawy? Nie. → Nie jadę.
RIFTIzEYjIYqx1
Diagram informujący, czym są wypowiedzenia i przedstawiający ich podział. Wypowiedzenia to grupa połączonych ze sobą znaczeniowo i dopasowanych pod względem formy wyrazów, które przekazują zrozumiałą informację. Wypowiedzenia dzielimy na zdania i równoważniki zdań. Zdanie to wypowiedzenie, które zawiera czasownik w formie osobowej. Przykłady zdań: Jacek pójdzie do biblioteki. Pies szczekał całą noc. Równoważnik zdania to wypowiedzenie, które nie zawiera czasownika w formie osobowej. Przykłady równoważników zdań: Za oknem przepiękny śnieg. Dzieci w śmiech.
Źródło: a. nn., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5
Przeczytaj jeszcze raz wypowiedzi bohaterów z fragmentu komiksu Papcia Chmiela. Wypisz tutaj lub w zeszycie:
równoważniki zdań,
zdania.
R12agHYwWMEGG
Pamiętaj, zdania zawierają czasowniki w formie osobowej, a równoważniki nie zawierają czasowników w formie osobowej.
W przywołanym powyżej fragmencie komiksu Papcia Chmiela występują:
Zdania: To tylko jabłko spadło z drzewa. Tytus skocz po siekierę i piłę, zjemy kawałek. Widzicie? Jednym jabłkiem można bez cudu nakarmić tysięczną rzeszę zminiaturyzowanych ludzi. Uciekaj! Tytus, odskocz! Nie mogę strzelać! Zwyciężyliśmy! Możesz już wyjść zza drzewa, ty tchórzu. A słyszałeś o drugim rzucie wojska na froncie? Stanąłem w odwodzie, gdyby zabrakło ci sił, skoczyłbym z flanki...
Równoważniki zdań: To nie las, to zwykłe żyto. Dla krasnali to las. Słodziutkie. Uwaga. Ja tchórz?
Ćwiczenie 6
RXig2Nz8q6RuA
Zadanie interaktywne polega na uzupełnieniu odpowiednich komórek tabeli wyróżnionymi fragmentami zdań.
Zadanie interaktywne polega na uzupełnieniu odpowiednich komórek tabeli wyróżnionymi fragmentami zdań.
Źródło: opracowanie: ORE, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 7
R1dSmVuBGBs4b
Miejsce na odpowiedzi ucznia.
Źródło: opracowanie: ORE, licencja: CC BY 3.0.
Pamiętaj, że możesz zamienić formę nieosobową czasownika na osobową lub dodać czasownik w formie osobowej.
Przykładowe odpowiedzi:
Kiedy odjeżdża pociąg do Tczewa?
Zamknij okna, bo jest przeciag!
Uważajcie, kręcą się tu złodzieje.
Słuchanie głośnej muzyki po 22.00 jest zabronione!
Wyjeżdżamy na wycieczkę do Gniezna o siódmej rano.
Rok szkolny rozpoczyna się o godzinie ósmej.
Ćwiczenie 8
RTFFlge3oxguf
Zdarzają się jednak sytuacje, kiedy użycie całego zdania jest niepotrzebne, wystarczy krótki równoważnik. Przekształć zdania w równoważniki tak, aby były zrozumiałe i zwięzłe.
Źródło: opracowanie: ORE, licencja: CC BY 3.0.
Skróć zdania, usuń osobowe formy czasownika.
Przykładowe równoważniki:
Nie deptać trawników! Nie otwierać okien w czasie szybkiej jazdy pociągu! Uwaga, wysoki stopień! Przewodnicy poszukiwani. Która godzina? Kto tam?
JPOL_E3_E4_Zadaniowo
Ćwiczenie 9
Podane równoważniki zdań przekształć w zdania. Zapisz je tutaj lub w zeszycie.
Spokój! Jasne jak słońce. Mamusiu, herbaty? Ale ulewa! Marsz do domu!
R6Fvx8HEimsm7
Źródło: opracowanie: ORE, licencja: CC BY 3.0.
Zwróć uwagę na to, że zdania muszą zawierać czasownik w formie osobowej.
Zdania:
Uspokój się!
To jest jasne jak słońce.
Mamusiu, napijesz się herbaty?
Zbliża się wielka ulewa!
Maszeruj do domu!
Ćwiczenie 10
RQrRR7qGtI6za
Zadanie interaktywne, osiem wypowiedzeń należy podzielić na zdania i równoważniki zdań.
Zadanie interaktywne, osiem wypowiedzeń należy podzielić na zdania i równoważniki zdań.
Źródło: opracowanie: ORE, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 11
R15U90hFII6Xt
Zadanie interaktywne, od podanych w pierwszej kolumnie czasowników osobowych należy utworzyć formy nieosobowe -no, -to, bezokoliczniki oraz imieslowy.
Zadanie interaktywne, od podanych w pierwszej kolumnie czasowników osobowych należy utworzyć formy nieosobowe -no, -to, bezokoliczniki oraz imieslowy.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 12
Utwórz następujące wypowiedzenia:
zdanie z osobową formą czasownika PRZECZYTAĆ,
zdanie z formą czasownika PISAĆ zakończoną na „-no”,
równoważnik zdania z bezokolicznikiem PISAĆ,
zdanie z osobową formą czasownika MALOWAĆ,
zdanie z formą czasownika MALOWAĆ zakończoną na „-no”,
równoważnik zdania z bezokolicznikiem MALOWAĆ,
R4bh8HCfKDvWP
Źródło: opracowanie: ORE, licencja: CC BY 3.0.
Znajdź właściwe formy czasowników w uzupełnionej tabeli z ćwiczenia 11.
Przykładowe odpowiedzi:
Przeczytaj ten wiersz.
Te listy pisano podczas wojny.
Pisać starannie!
Malujesz ten obraz od godziny.
Ściany malowano kilkukrotnie.
Nie malować farbą olejną!
Polecenie 3
Sfotografuj tablice, tabliczki, teksty z tablic ogłoszeniowych w twojej szkole. Przedstaw te, w których pojawiają się równoważniki zdań.
R12LUz8PnRYnZ
Miejsce na notatkę ucznia.
Polecenie 3
Zapoznaj się z treścią kilku dowolnych ogłoszeń internetowych. Zanotuj te, w których pojawiają się równoważniki zdań.
ReNv2LDTKx4Px
Miejsce na notatkę ucznia.
Sprawdź, czy umiesz!
Ćwiczenie 13
Z podanych wyrazów skonstruuj trzy zdania. Możesz zmienić formę wyrazów.
berek w chłopcy bawić się przerwa na
na pani tabliczki pytać z matematyka mnożenie
droga w dziewczynki przeczytana niedawno książka rozmawiać o powrotna
Rv40LMr5jdhbi
tuYPChJZsV_00000021
Pamiętaj o zachowaniu odpowiedniej formy wyrazów.
Przykładowe zdania:
Na przerwie chłopcy bawili się w berka.
Pani na matematyce odpytała nas z tabliczki mnożenia.
W drodze powrotnej dziewczynki rozmawiały o niedawno przeczytanej książce.
Polecenie 4
RpLo8PAsGFPfX
Szkicownik pozwala na narysowanie projektu tabliczki.
Szkicownik pozwala na narysowanie projektu tabliczki.
Polecenie 4
Zaprojektuj tabliczki, które można by umieścić w przestrzeni publicznej, zawierające następujące typy wypowiedzeń: zdanie, równoważnik zdania i wykrzyknienie.
R13OW9rvyByik
Miejsce na notatkę ucznia.
Polecenie 5
Wymyśl tekst informacyjny do szkolnej gazetki, w którym opiszesz zniszczenie szafek w szkolnej szatni. Użyj nieosobowych form czasownika zakończonych na -no, - to, gdyż nie wiesz, kto dokonał tych zniszczeń.
Możesz zacząć tak:
W szatni szkolnej doszło do przykrego incydentuincydentincydentu ...
R1cgH08SQlkF4
Źródło: opracowanie: ORE, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 14
Ułóż przysłowia z podanych wyrazów i podaj ich znaczenie. Zapisz je poniżej lub w zeszycie.
równoważnik zdania, zawiera m.in. słowa: chmura, duża, deszcz, mały;
zdanie, zawiera m.in. słowa: dym, ogień, bez;
zdanie, zawiera m.in. słowa: dzień, zachód, słońce, nie chwalić;
równoważnik zdania, zawiera m.in. słowa: bezrybie, rak, ryba;
zdanie, zawiera m.in. słowa: późno, szkodzić, przychodzić, sam.
RNfzxLEOGnGuT
(Uzupełnij).
Źródło: opracowanie:ORE, licencja: CC BY 3.0.
Zwróć uwagę na to, że jedne przysłowia mają formę zdania, a inne równoważnika.
Znaczenia przysłów:
Z dużej chmury mały deszcz. Mówimy tak, gdy konsekwencje czegoś (zachowania, uczynku) okazują się mniejsze, niż się na początku spodziewaliśmy.
Nie ma dymu bez ognia. Każda niekorzystna sytuacja, zdarzenie, ma jakiś powód, przyczynę.
Nie chwal dnia przed zachodem słońca. Nie należy zbyt pochopnie wydawać pozytywnych ocen, bo mogą się okazać nieprawdziwe.
Na bezrybiu i rak ryba. Jeżeli nie możemy osiągnąć tego, na czym nam zależy, musimy zadowolić się jego namiastkąnamiastkanamiastką.
Kto późno przychodzi, sam sobie szkodzi. Ten, kto się spóźnia, z własnej winy może ponieść jakieś straty.
Słownik
incydent
incydent
nieprzyjemne, przykre wydarzenie
namiastka
namiastka
coś, co zastępuje jakąś rzecz, ale jej nie dorównuje