Między koczowniczym trybem życia a rewolucją neolityczną
Między koczowniczym trybem życia a rewolucją neolityczną
Najdawniejsze dzieje człowieka, aż do czasu wynalezienia pisma około 4000 lat p.n.e., nazywamy prehistorią. To najdłuższy okres w dziejach ludzkości, który obejmuje wiele milionów lat. Dziś człowiek zamieszkuje wszystkie kontynenty z wyjątkiem Antarktydy. Aby odnaleźć jego ojczyznę i ślady najstarszych przodków, należy udać się do Afryki. Tam ok. 2–2,5 mln lat temu pojawiły się pierwsze istoty człowiekowate (hominidy), z których ukształtowały się kolejne gatunki człowieka.
Prehistoria i praczłowiek
Przedrostek 'pre-', pochodzący od łacińskiego 'prae-', znajdujący się w słowie 'prehistoria' mówi nam o 'okresie przedhistorycznym', a więc poprzedzającym pisemne relacje o życiu człowieka. Ponadto 'prehistoria' określa naukę, która czerpie informacje o dziejach ludzkości ze świadectw materialnych - wykopalisk archeologicznych i znajdowanych przedmiotów, używanych przez dawnych ludzi. Przedrostek 'pra-' stosujemy częściej w przypadku określenia 'dawnych ludzi, ludzi z zamierzchłych czasów', inaczej mówiąc - naszych przodków.
Drzewo rodowe człowieka
Około 2,5 mln lat temu we wschodniej Afryce pojawił się Homo habilis, czyli człowiek zręczny. Uznano go za pierwszego twórcę narzędzi kamiennych - prymitywnych toporków o owalnych kształtach - stąd nazwa gatunku. Prawdopodobnie Homo habilis był padlinożercą. Narzędzia, którymi się posługiwał nie nadawały się do polowania na większą zwierzynę - musiał więc żywić się mięsem martwych zwierząt.
Z Homo habilis wykształcił się Homo erectus, czyli człowiek wyprostowany. Pojawił się on w środkowo‑wschodniej Afryce około 2 mln lat temu. Wynalazł oszczep, którym mógł polować na antylopy, bawoły, konie i bizony. Umiał również łowić ryby i inne stworzenia wodne.
Homo erectus potrafił rozniecać ogień. Robił to przez pocieranie o siebie kawałków drewna albo przez uderzanie krzemieniem o skałę zawierającą minerały żelaza.
Jak sądzisz, do czego praludzie mogli wykorzystać umiejętność rozpalania ognia? Napisz swoją odpowiedź.
Prawdopodobnie potomkiem Homo erectus był Homo neanderthalensis
– człowiek neandertalski (neandertalczyk), który pojawił się w Europie około 400 tys. lat temu. Neandertalczyk prowadził jeszcze koczowniczy tryb życia, ale wykazywał już aktywność twórczą, na przykład wyrabiał ozdoby z muszli. Z niewyjaśnionych dotąd powodów neandertalczyk - ostatni, najbliższy przodek współczesnego człowieka - wymarł około 24 tys. lat temu.
Jak żyli pierwsi ludzie?
Praludzie żyli w gromadach na tyle licznych, aby ich członkowie mogli razem bronić się przed drapieżnikami i zdobywać pożywienie. Takie grupy nie mogły być jednak zbyt duże, żeby za szybko nie wyczerpać żywności znajdującej się w najbliższym otoczeniu. Mimo to nasi przodkowie musieli i tak regularnie przemieszczać się w poszukiwaniu zwierzyny i miejsc, w których sezonowo dojrzewały rośliny. Ponieważ często wędrowali, wystarczały im naturalne schronienia. Wykorzystywali jamy powstałe po upadku drzew, groty oraz jaskinie. Kiedy robiło się zimno, wznosili proste schronienia z gałęzi, kijów, kości, skór i liści.
Pierwsi ludzie powoli poznawali reguły rządzące światem zwierząt i roślin. Zdobywali wiedzę poprzez obserwację oraz metodą prób i błędów. Z czasem uczyli się, w jaki sposób i na które zwierzęta polować, a także jakie rośliny zbierać. Wspólne konstruowanie pułapek na zwierzynę czy konieczność przekazywania łowieckich doświadczeń doprowadziły do wykształcenia lepszej komunikacji i współpracy. Mężczyźni zajmowali się polowaniem, kobiety zaś zbierały rośliny i opiekowały się dziećmi.
Przyjrzyj się uważnie powyższej ilustracji. Opisz broń, którą posługiwali się w czasie polowania praludzie. Zwróć uwagę, w jaki sposób dzielono pracę pomiędzy uczestników obławy.
Wyjaśnij, jaką bronią mogli posługiwać się ludzie pierwotni w czasie polowań. Napisz swoją odpowiedź.
Jak sądzisz, jakie korzyści mogło przynieść prehistorycznym łowcom upolowanie takiego mamuta? Napisz swoją odpowiedź.
Przyjrzyj się powyższej ilustracji. Zaznaczono na niej aktywności dawnych ludzi. Aby je poznać najedź kursorem na cyfrę i naciśnij lewym przyciskiem myszy (LPM). Zastanów się, które czynności szczególnie wpływały na rozwój komunikacji między praludźmi.
Zastanów się nad aktywnościami pierwszych ludzi. Które z nich wpływały na rozwój komunikacji między nimi? Napisz swoją odpowiedź i uzasadnij ją.
Warsztat pracy
Wielkim przełomem w historii gatunku ludzkiego było opanowanie umiejętności wytwarzania i doskonalenia narzędzi. Prawdziwą rewolucją technologiczną było na przykład użycie zwykłego kija do wygrzebywania jadalnych korzeni z ziemi. Pierwsi ludzie potrafili wykorzystać najmniejszy fragment zdobyczy. Z poroża jelenia robili proste toporki czy kilofy. Kolejnym krokiem była obróbka kamieni, które kształtowano za pomocą innych, twardszych. Tak powstały ostre jak noże odłupki, a potem dopasowane do dłoni tzw. pięściaki z krzemieni czy kwarcu. Z czasem zaczęto wytwarzać coraz bardziej skomplikowane kamienne narzędzia: topory, młoty, noże i groty. Służyły one do zabijania i oprawiania zwierząt, zbierania roślin, wykopywania korzeni, budowy szałasów i czyszczenia skór.
Wyjaśnij, do czego mogło służyć takie narzędzie.
Człowiek rozumny
Około 200 tys. lat temu – w czasie gdy wciąż żyli neandertalczycy – pojawił się na Ziemi Homo sapiens sapiens, czyli człowiek rozumny: gatunek, którego jesteśmy przedstawicielami.
Wyjaśnij na podstawie powyższej mapy, w jakiej kolejności człowiek rozumny zasiedlał obszary Ziemi.
Lascaux i Altamira
Malarstwo jaskiniowe podziwiamy do dziś m.in. w jaskiniach: Lascaux [czyt. lasko] w południowo‑zachodniej Francji i Altamirze w północnej Hiszpanii. Szacuje się,
że pierwsze rysunki naskalne powstały kilkanaście, a nawet kilkadziesiąt tysięcy lat temu, a same jaskinie były zamieszkiwane przez dawnych ludzi po kilkaset lat.
Prehistoryczne malowidła przedstawiały zazwyczaj wielkie zwierzęta: bizony, antylopy, konie oraz wymarłe już tury i mamuty. W jaskiniach znajdują się także schematyczne rysunki postaci ludzkich. Malarstwo jaskiniowe jest dla naukowców olbrzymim źródłem informacji o życiu dawnych ludzi. Traktowane jest jako dowód
na rozumienie ówczesnej natury, a także jako forma komunikacji międzyludzkiej. Przykładowo badacze zauważyli, że niektóre wizerunki mężczyzn są pozbawione zarostu. Wysunięto wniosek, że nasi przodkowie umieli się już golić. Mogli używać
do tego zaostrzonych muszli.
Współcześnie, ze względu na stan malowideł - zależny od poziomu dwutlenku węgla w powietrzu, pyłu, wilgoci i upływającego czasu - wstęp do grot mają jedynie naukowcy. Mogą oni przebywać i badać sztukę pierwszych ludzi maksymalnie kilka razy w roku. Turyści z kolei podziwiają wiernie odtworzone repliki obu jaskiń w skali 1:1 na terenie obiektów muzealnych, znajdujących się nieopodal prawdziwych grot w Lascaux i Altamirze.
Czego dowiadujemy się o życiu prehistorycznych ludzi z malowideł naskalnych? Przyjrzyj się fotografiom. Poszukaj dodatkowych wiadomości na temat obiektów w Lascaux i Altamirze.
Czego dowiadujemy się o życiu prehistorycznych ludzi z malowideł naskalnych? Zapoznaj się z powyższymi opisami jaskiń w Altamirze i Lascaux. Napisz swoją odpowiedź.
Rewolucja neolityczna
Około 14 tys. lat temu klimat zaczął się ocieplać. Kończyła się epoka lodowcowa: lodowce topniały, podnosił się poziom wód i zwiększały się opady. Powstawały nowe rzeki i jeziora. Uwolnione od lodu wielkie równiny półkuli północnej zarastały bujną roślinnością, drzewami, łąkami, a także dzikim zbożem. Większość wielkich ssaków wymarła, więc w lasach żyła głównie drobna zwierzyna. Człowiek musiał dostosować się do nowych warunków życia. Do tej pory żył on we wspólnotach zbieracko‑łowieckich, które przenosiły się z miejsca na miejsce w poszukiwaniu pożywienia. Około 8 tys. lat p.n.e. na terenie tzw. Żyznego Półksiężyca na Bliskim Wschodzie człowiek zaczął uprawiać rolę, żeby zapewnić sobie stały dostęp do pożywienia. Ludzie zaczęli prowadzić osiadły tryb życia i zamieszkali w osadach złożonych z niewielkich chat. Zamiast polować, zaczęli hodować zwierzęta, początkowo przede wszystkim kozy, owce i świnie, a z czasem drób. Hodowla zapewniała im mięso, mleko, wełnę i skóry. Ludzie opanowali umiejętność wypalania naczyń z gliny oraz tkania materiałów.
Były to tak istotne zmiany, że określamy je dziś mianem rewolucji neolitycznej, czyli przejście człowieka z koczowniczego trybu życia w tryb osiadły. Początek uprawy roli i hodowli zwierząt wyznacza rozpoczęcie młodszej epoki kamienia – neolitu.
Gatunek udomowionego zwierzęcia | Przybliżony czas udomowienia (lata p.n.e.) |
|---|---|
pies | 11 000 |
koza | 8500 |
owca | 8000 |
świnia | 7500 |
krowa | 7000 |
kot | 4000 |
osioł | 4000 |
koń | 4000 |
jedwabnik | 3500 |
wielbląd | 3000 |
kaczka, gęś | 2500 |
renifer | 1000 |
Epoki prehistoryczne
Od pojawienia się człowieka do powstania pierwszych cywilizacji upłynęło ponad 2 mln lat. Ten najdłuższy okres w dziejach ludzkości dzieli się na epoki, których nazwy pochodzą od głównego materiału produkcyjnego, z którego wytwarzano np. narzędzia. Najstarszą jest epoka kamienna, która rozpoczęła się ok. 2,6 mln lat p.n.e. i zakończyła 3500 lat p.n.e. Pod koniec tej epoki ludzie przestali wędrować w ciągłym poszukiwaniu miejsc zasobnych w pożywienie, osiedli na stałe oraz zajęli się rolnictwem i hodowlą.
Po epoce kamienia nastąpiła epoka brązu (ok. 3500–1200 r. p.n.e.). Brąz, czyli stop miedzi z cyną, po raz pierwszy zastosowano na Kaukazie. Stamtąd ok. 3200 r. p.n.e. technologia wytwarzania tego stopu dotarła do Europy Południowej. Z brązu wykonywano narzędzia: motyki, noże, siekiery, sierpy, a także broń (miecze, ostrza do włóczni, groty, części pancerzy) oraz ozdoby.
Ostatnią epoką według tego podziału jest trwająca od ok. 1200 r. p.n.e. do dziś epoka żelaza. Żelazo w produkcji zastosowano po raz pierwszy na Bliskim Wschodzie. W Europie żelazo zaczęto najwcześniej stosować na obszarze późniejszej Grecji. Wyroby żelazne były mniej kruche od wytwarzanych z brązu i szybko je wyparły. Produkcję żelaza w innych regionach świata opanowano później, np. w Indiach ok. 500 r. p.n.e., a w Chinach – ok. 200 r. n.e. Tam początek epoki żelaza nastąpił później.
Ćwiczenia
Z którego kontynentu pochodzi człowiek?
- Azji
- Australii
- Afryki
- Europy
Uzupełnij tekst.
w lasach, człowiekowatych, ok. 6 tys., człowieka, nad ocean, nad jeziorami, człowiekopodobnych, ok. 2–2,6 mln, małpy, ok. 6 mln, ok. 2–2,6 tys., na sawannę
Człowiek wywodzi się z hominidów, czyli istot ....................................... Pojawiły się one a w Afryce ...................................... lat temu i z nich ...................................... lat temu ukształtował się pierwszy gatunek człowieka. Hominidy początkowo żyły tylko ....................................... Cześć z nich przeniosła się ...................................... i tam zaczęła ewoluować w kierunku .......................................
Na podstawie tekstu powyżej opisz swoimi słowami narzędzia używane przez ludzi pierwotnych.
Spośród podanych wyrażeń zaznacz te, które są charakterystyczne dla rewolucji neolitycznej.
- umiejętność rozniecania ognia
- polowanie na mamuty
- prowadzenie osiadłego trybu życia
- życie w koczowniczych grupach
- umiejętność hodowli zwierząt
- umiejętność wytwarzania narzędzi
- umiejętność uprawy zbóż
- przenoszenie się w poszukiwaniu pożywienia
Jak człowiek zaczął funkcjonować na obszarze Żyznego Półksiężyca? Napisz swoją odpowiedź.
Uzupełnij diagram, a następnie ustnie wyjaśnij hasło.
- Jeden z gatunków praludzi, prawdopodobnie posługiwał się mową.
- ……… lodowcowa – jeden z okresów w dziejach Ziemi.
- Umiejętność jego rozniecania była jednym z najważniejszych osiągnięć praludzi.
- Tym słowem określa się ważną zmianę w życiu ludzi, jaką było przejście z koczowniczego do osiadłego trybu życia i początek uprawy roli oraz hodowli.
- Jedno z narzędzi wykonanych przez praludzi. Swoją nazwę wzięło od tego, że łatwo dopasowywało się do dłoni.
- Jeden z wielkich ssaków żyjących w plejstocenie.
| 1 | ||||||||||||||||||
| 2 | ||||||||||||||||||
| 3 | ||||||||||||||||||
| 4 | ||||||||||||||||||
| 5 | ||||||||||||||||||
| 6 |
Słownik
(pradzieje) okres od pojawienia się człowieka do wynalezienia pisma
przejście człowieka z koczowniczego na osiadły tryb życia, związane z produkcją żywności, czyli rolnictwem i hodowlą; w naszym kręgu cywilizacyjnym miała miejsce w latach ok. 10 000 – 4000 p.n.e., czyli w neolicie (gr. néos nowy, lithos kamień), epoce kamienia gładzonego
tereny obejmujące dolinę Nilu, Bliski Wschód (wschodnie wybrzeże Morza Śródziemnego), Środkowy Wschód, dorzecze Tygrysu i Eufratu, na których panowały sprzyjające warunki do rozwoju rolnictwa (żyzna gleba, rzeki); na tym obszarze nastąpiła rewolucja neolityczna