Słownik frazeologiczny
Warto wiedzieć!
Zawsze, kiedy mamy jakiekolwiek wątpliwości związane z używaniem słów, pomocne są słowniki. Szczególnie przydatne okazują się słowniki frazeologiczne, które wyjaśniają znaczenie i sposób użycia frazeologizmów.
Warto mieć w domu dwutomowy Słownik frazeologiczny języka polskiego pod redakcją Stanisława Skorupki lub Wielki słownik frazeologiczny PWN z przysłowiami.
Słownik frazeologiczny języka polskiego. Wstęp1. Cel słownika
Słownik ten w intencji autora nie ma być tylko suchym rejestrem utartych wyrażeń i zwrotów, ma on być inwentarzeminwentarzem obrazującym raczej sposoby wyrażania się, a więc zawierającym również i nieco luźniejsze, zwykle przenośne konstrukcje frazeologiczne i składniowe. Ta szeroko rozumiany słownik frazeologiczny powinien pełnić funkcje również stylistyczne i pomagać w formułowaniu myśli i w różnorodnym ujmowaniu ich w szatę językową. Dlatego też obcowanie ze słownikiem frazeologicznym powinno polegać nie na wyszukiwaniu potrzebnych zwrotów pod odpowiednimi hasłami, lecz na czytaniu poszczególnych haseł w całości. Wtedy tylko można zdać sobie sprawę z właściwego użycia wyrazu w jakimś związku frazeologicznym, kiedy się zna wszystkie jego związki, zarówno łączliwełączliwe jak i stałestałe. Zasadniczym celem Słownika jest zebranie i pokazanie możliwie wszystkich związków wyrazowych występujących najczęściej w języku polskim. Przede wszystkim łączliwychłączliwych i stałychstałych. Frazeologię luźnąluźną Słownik podaje tylko przygodnie, najczęściej jako ilustrację składniskładni wyrazu lub przenośnych jego użyć. Słownik powinien oddać usługi wszystkim piszącym i miłośnikom języka, pragnącym poznać całe jego bogactwo, szczególnie frazeologiczne. Powinien być przydatny literatom, dziennikarzom, tłumaczom literatury pięknej, popularnonaukowej, słownikarzom układającym słowniki dwujęzyczne, wreszcie nauczycielom języka do ćwiczeń leksykograficznychleksykograficznych. Te szerokie możliwości zastosowania materiału słownikowego pozwalają autorowi mieć nadzieję, że Słownik spełni swe zadanie i wieloletni trud autora nie pójdzie na marne.
Źródło: Stanisław Skorupka, Słownik frazeologiczny języka polskiego. Wstęp, t. I, Wiedza Powszechna Warszawa 1967, Materiał wykorzystany na podstawie art. 29 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (prawo cytatu).
Na podstawie Wstępu do Słownika frazeologicznego języka polskiego pod redakcją Stanisława Skorupki, umieszczonego powyżej, napisz, jaki cel przyświecał jego twórcy.
Zapoznaj się ze wstępem i objaśnieniami skrótów w twoim słowniku frazeologicznym. Sporządź krótką notatkę na temat budowy artykułu hasłowego i najważniejszych, potrzebnych ci, w korzystaniu ze słownika, skrótów.
Przeanalizuj artykuły hasłowe znajdujące się na stronie słownika frazeologicznego, wypisz skróty i ich wyjaśnienia. Skorzystaj z wykazu skrótów umieszczonych na pierwszych stronach Słownika frazeologicznego języka polskiego pod redakcją S. Skorupki. Zwróć uwagę na hasła rzeczownikowe, przymiotnikowe i czasownikowe.
Przeanalizuj artykuły hasłowe znajdujące się na stronie wybranego przez ciebie słownika frazeologicznego, wypisz skróty i ich wyjaśnienia. Skorzystaj z wykazu skrótów umieszczonych na pierwszych stronach.
Achilles, achillesowy
Pięta Achllesa albo pięta achillesowa <czyjaś słaba strona>: Niech by mię {...}nie obchodziły {...} wszystkie twoje myśli i czyny {...} gdybyś nie godził w to, co, jakby Grek powiedział, jest moją achillesową piętą. Orzesz. Czciciel 54.
Adam, adamowy
1. Jabłko Adama albo adamowe <wystająca część krtani u mężczyzny>. 2. Od Adama i Ewy <od początku>: 3. W adamowym stroju <nago>: W adamowy stroju grzałem się w słonku złotym. Boy Słówka 103.
Artykuł hasłowy ze słownika frazeologicznego
panika
1. Nagła, okropna, olbrzymia, straszna, straszliwa p.
2. p. wojenna. 3. p. p r z e d c z y m: przed kryzysem ekonomicznym. 4. p. ogarnia (kogo, co), powstaje, robi się, wzrasta. 5. p. udziela się komu. 6. Budzić, robić, siać, szerzyć, wywoływać, wzniecać panikę. 7. Ulegać panice, poddawać się: popadać, wpadać w panikę. 8. Cofać się, pierzchać, uciekać w panice.
Ułóż 6 zdań z wyrazem: panika, użyj w nich wyrażeń i zwrotów. Skorzystaj z artykułu hasłowego słownika frazeologicznego.
Wypisz jak najwięcej frazeologizmów z wyrazem ucho, a następnie uzupełnij tę listę, korzystając z wybranego słownika frazeologicznego.
Dopasuj odpowiednie znaczenia do związków frazeologicznych z wyrazem serce.
z ręką na ♥, mieć ♥ na dłoni, ♥ komuś podchodzi do gardła, coś chwyta kogoś za ♥, złamać komuś ♥, ♥ pęka, zajęcze ♥, kamień spadł komuś z ♥
| szczerze, otwarcie | |
| tchórzliwe usposobienie, tchórzostwo | |
| ktoś doznał wielkiej ulgi | |
| zawieść kogoś w uczuciach, unieszczęśliwić kogoś | |
| ktoś doznaje silnych wzruszeń, przeżywa uczucie zachwytu, strachu, grozy itp. | |
| wyróżniać się uczynnością, szczerością, serdecznością, otwartością | |
| ktoś się wzrusza, rozczula czymś | |
| ktoś doznaje uczucia smutku, żalu itp. |
Wypisz utworzone w powyższym ćwiczeniu związki wyrazowe ze słowem „serce”,
a następnie wyjaśnij ich znaczenie.
Wyjaśnij znaczenia poniższych związków frazeologicznych.
Ze związków frazeologicznych z poprzedniego ćwiczenia wybierz trzy i ułóż z nimi zdania.
Związki frazeologiczne a dzieje społeczeństwa
W języku utrwalone są przekonania, obyczaje i historia naszych przodków. Takim nośnikiem wiedzy o dawnych epokach są przede wszystkim wyrazy i związki frazeologiczne.
Wiele z nich łączy się z walkami rycerskimi, np. „odsłonić przyłbicę”, średniowiecznymi karami, np. „postawić pod pręgierzem” czy obyczajami, np. „cienko prząść”.
Warto zdać sobie sprawę z tego, że „puścić płazem” nie ma nic wspólnego z płazami takimi jak żaby. Dawniej uwalnianiu słabszego w walce przeciwnika towarzyszyło po prostu uderzenie go płazem, czyli boczną powierzchnią szabli.
Natomiast zwrot „smalić cholewki do panny” nawiązuje do zwyczaju przypalania skóry wysokich butów przez kawalera, który udawał się do wybranki swego serca. Takie zabiegi pielęgnacyjne sprawiały, że obuwie wyglądało bardziej elegancko.
Dawne znaczenie wyrazu „przerazić” to „przebić kogoś na wylot” (na przykład mieczem). Z czasem słowo to zaczęło oznaczać „bardzo mocno przestraszyć”.
Warto także zauważyć, że wyrazy, które dziś mają różne znaczenia, np. „ksiądz”, „książę” i „księżyc”, pierwotnie były blisko spokrewnione znaczeniowo. Wyraz „ksiądz” oznaczał bowiem władcę, „książę” – jego syna, a „księżyc” – syna księcia.
Korzystając z dostępnych ci źródeł, wyjaśnij, co oznacza zwrot „ktoś podał komuś czarną polewkę”. Czego o dawnych obyczajach dowiadujesz się z tego frazeologizmu?
Przeczytaj poniższy tekst o frazeologii i wykonaj ćwiczenia.
FrazeologiaWiele połączeń idiomatycznychidiomatycznych może być [...] traktowanych
jako dokument życia w bardziej lub mniej odległych epokach.
Na przykład zwrotom: „ktoś zdobywa ostrogi”, „ktoś wstępuje w szranki”, „ktoś kruszy kopie o coś”, „ktoś wysadził kogoś z siodła”, „ktoś zażył kogoś z mańki”, „ktoś rzuca komuś rękawicę”, „ktoś podejmuje rękawicę”, „ktoś zwija chorągiewkę”, dały początek średniowieczne zwyczaje rycerskie. Podczas uroczystego ceremoniału inicjacji rycerskiej nowo pasowany rycerz otrzymywał ostrogi. Od tej chwili istotny element jego życia stanowiły turnieje, które odbywały się na ogrodzonym placu, zwanym szrankami. Wstąpienie w szranki oznaczało gotowość do walki. W turniejach, a także w prawdziwych bitwach używano różnej broni, m.in. kopii, niekiedy zdarzało się,
że łamano, inaczej – kruszono – owe kopie. Walczący rycerz starał się wysadzić przeciwnika z siodła, zrzucić go z konia. Szanse w walce rosły, gdy rycerz potrafił niespodziewanie przerzucić broń z prawej ręki do lewej (mańki) i zadać trudny
do odparowania cios. Według średniowiecznego obyczaju rzucenie rękawicy oznaczało wyzwanie na pojedynek, a podjęcie jej – przyjęcie wezwania. Zwinięcie chorągwi symbolizowało zakończenie bitwy lub zaprzestanie dalszej walki, wezwanie
do odwrotu.Źródło: Andrzej Maria Lewicki, Anna Pajdzińska, Frazeologia, [w:] Andrzej Maria Lewicki, Anna Pajdzińska, Współczesny język polski, Wrocław 1993.
Ułóż po jednym zdaniu z wyrazami: kopia, szranki, ostrogi.
Sprawdź, czy umiesz!
Wyjaśnij znaczenie poniższych zwrotów i wyrażeń. Określ, z którego słownika skorzystasz w razie wątpliwości.
szata Dejaniry, beczka Diogenesa, pogoda jak drut, chować się za podwójną gardą, gonić w piętkę, krzesać hołubce, języczek u wagi, prawem kaduka, niedźwiedzia przysługa.
Zachęć swoich kolegów i koleżanki do korzystania ze słownika frazeologicznego. Wypisz argumentyargumenty uzasadniające zdanie, że warto sięgać po słownik frazeologiczny.
Słownik
fakt lub twierdzenie przytaczane dla uzasadnienia lub obalenia jakichś tez lub decyzji
zespół wyrazów, który strukturę zdaniową. Każda fraza ma postać zdania, ale nie każde zdanie jest frazą. Frazami są wszelkiego rodzaju przysłowia, sentencje, maksymy i powiedzenia używane zawsze w tej samej formie i często powtarzane np. nie ma tego złego, co by na dobre nie wyszło
tu: zespół, zbiór
nauka o metodach opracowywania słowników
dział gramatyki, zajmujący się budową wypowiedzenia i funkcją wyrazów w zdaniu
zespół co najmniej dwóch wyrazów, którego ośrodkiem jest rzeczownik lub przymiotnik np. fala morska, świeżo malowany
zespół co najmniej dwóch wyrazów, którego ośrodkiem jest czasownik np. czytać w myślach, pleść trzy po trzy
wielowyrazowe związki wyrazów, o przenośnym, stałym znaczeniu, w których nie dopuszcza się zmian np. drzeć z kimś koty - spierać się, kłócić się
to połączenia wyrazów tworzone każdorazowo, składniki możemy zmieniać, w zależności od tego, co chcemy powiedzieć np. drewniany dom, drewniane schody
związki wyrazów, w których jeden ze składników można wymienić, ale tylko na jego synonim np. wziąć się w garść, wziąć się w karby