Wpływ mitologii na język. Frazeologizmy

Warto wiedzieć!

FrazeologizmfrazeologizmFrazeologizm to utrwalone w języku stałe połączenie wyrazów o znaczeniu metaforycznym. Znaczenie związku frazeologicznego nie wynika ze znaczeń składających się na niego wyrazów. Nie należy go zatem tłumaczyć dosłownie ani zmieniać żadnych jego elementów. Pochodzenie frazeologizmów może być związane z historią, literaturą, kulturą, zwyczajami, religią, stylem życia lub obyczajami.

Frazeologizmy pochodzące z mitologii starożytnej Grecji i Rzymu oraz mające swoje źródło w kulturze antycznej, to nie tylko związki wyrazowe, których znajomość jest elementem dobrego wykształcenia humanistycznego. Frazeologizmy pokazują nam, jak ludzie postrzegali i tłumaczyli otaczający świat, siebie samych, historię. W każdym związku frazeologicznym zwanym mitologizmemmitologizmmitologizmem kryje się fascynująca historia związana z obrazem świata wynikającym z wierzeń i wyobrażeń starożytnych.

Znaczenie wybranych mitologizmów

Grecy nazywali herosami przede wszystkim potomków bogów i ludzi. Należeli do nich Herakles, Achilles, Tezeusz i Perseusz. Do grona herosów zaliczano również pośmiertnie ludzi, którzy dokonali niezwykłych czynów (np. byli bohaterami wojennymi). Tak herosami stali się Hektor, Jazon czy Odyseusz.

Tym, co łączyło większość herosów, była potężna siła i wielka odwaga, dzięki którym pokonywali wszelkie przeszkody, walcząc z potworami, a nawet z samymi bogami.

Pięta Achillesa - jedyny słaby punkt na ciele Achillesa. Kiedy heros był małym chłopcem, jego matka wykąpała go w Styksie. Woda z tej rzeki miała moc uodporniania na rany każdego, kto został w niej zanurzony. Jedynie pięta, za którą trzymała matka swojego synka, nie była dotknięta magiczną mocą, więc pozostała nieodporna na śmiertelne ciosy.

Olimpijski spokój - wyrażenie oznacza panowanie nad sobą w trudnych sytuacjach. Pochodzi od nazwy najwyższego szczytu w Grecji, góry Olimp (2917 m), siedziby bogów, którzy oddaleni od siedzib ludzkich cieszyli się ciszą i spokojem.

Róg obfitości - funkcjonuje w języku polskim jako symbol dostatku. W mitologii był to ułamany róg kozy Amaltei, opiekunki małego Zeusa, który napełniał się nieustannie płodami ziemi.

R1UPBoOInMHyO

Ilustracja przedstawia obraz „Abundantia" (Obfitość) autorstwa Petera Paula Rubensa [czyt. petera pola rubensa]. Obraz ukazuje kobietę w długiej czerwonej sukni, która stoi oparta o drzewo. Kobieta ma częściowo odsłoniętą pierś. W dłoniach trzyma róg obfitości. Spogląda na dzieci, które biegają obok niej i zabierają z rogu wypadające owoce. W tle widoczne jest słońce na niebie, które przygląda się przedstawionej sytuacji.

Sowia mądrość - mądry jak sowa jest ten, który ma wielką wiedzę i potrafi jej inteligentnie użyć. Sowa była ptakiem poświęconym Atenie (Atena Glaukopis) i uznawanym za mądrego ze względu na swoje wielkie oczy i zdolność widzenia w nocy.

W objęciach Morfeusza - tak określamy osobę pogrążoną we śnie. Wyrażenie to związane jest z jednym z synów Hypnosa, Morfeuszem, który zsyłał marzenia senne o ludzkich kształtach.

R2aD8V6tBlEzy

Ilustracja przedstawia obraz „Morfeusz” autorstwa Jeana‑Bernarda Restouta [czyt. żana bernarda restuta]. Obraz ukazuje nagą postać szczupłego i umięśnionego mężczyzny z wielkimi, ptasimi skrzydłami u ramion. Leży na posłaniu, tło pomieszczenia jest ciemne. Na głowie ma wieniec z ciemnoszarych kwiatów. Są one rozrzucone również na podłodze. Jego prawa ręka spoczywa na podłodze, wśród leżących kwiatów, a w lewej trzyma gałązkę z dwoma rozkwitniętymi kwiatami. Ma zamknięte oczy.

Marsowa mina - oznacza groźny, surowy wyraz twarzy. Pochodzi od rzymskiego boga wojny Marsa, odpowiednika greckiego Aresa.

Prometejska postawa - oznacza podporządkowanie działań jednostki dobru ogółu. Wywodzi się z mitu o tytanie Prometeuszu, który stworzył człowieka z gliny, dbał i cierpiał za niego. 

R16rmjvAEfbAN

Kolorowa grafika przedstawia nagiego, brodatego mężczyznę stojącego bokiem. Prawą nogę wspiera na głazie. Przez prawe udo przerzucony jest ciemny materiał. W prawej dłoni trzyma nóż. Lewą dłonią obejmuje stojącą na głazie wykonaną z gliny figurkę człowieka, która jest zwrócona do niego tyłem. U podnóża głazu leży gliniana głowa ludzka. W tle widać drzewa.

Puszka Pandory - to inaczej źródło nieszczęść. Otwierać puszkę Pandory oznacza, często nieświadome, zapoczątkowanie katastrofy, której nie można powstrzymać. W mitologii greckiej Pandora była pierwszą kobietą ulepioną z gliny na rozkaz Zeusa, w odpowiedzi na potajemne przekazanie ognia ludziom przez Prometeusza. Zemsta Zeusa polegała na tym, że bogowie wyposażyli Pandorę w jakiś sposób unieszczęśliwiania ludzi oraz w puszkę, która była posagiem dla jej przyszłego męża. Brat Prometeusza, Epimeteusz, poślubił Pandorę i otworzył puszkę (w niektórych wersjach mitu była to beczka), z której wyfrunęły wszystkie nieszczęścia, nękające odtąd ludzi.

R1LNJnt7vTCh2

Obraz przedstawia kobietę. Wpatruje się ona prosto w widza. Ma długie, falowane, rude włosy, które sięgają jej za ramiona i zasłaniają czoło. Ma błękitne, duże oczy i różowe, wydatne usta oraz jasną cerę. Kobieta nosi długą, luźną, białą szatę, która odsłania jej ramiona i ręce. W rękach trzyma złotą skrzynkę, na której widoczne są roślinne wzory. Skrzynka jest lekko otworzona i wylatują z niej złote dymy, które wiją się wokół głowy kobiety. Sylwetka kobiety jest pokazana do pasa. Kolorystyka obrazu utrzymana jest w jasnych barwach.

Strzała Amora - używamy tego wyrażenia, gdy ktoś się zakochał. Mówi się wtedy, że dosięgnęła go strzała Amora. Atrybutem boga miłości, Erosa (w mitologii rzymskiej Amora) był łuk, który mimo tego, że był o wiele mniejszy od łuku boga Apollina, potrafił spowodować wielkie zamieszanie. Gdy ktoś został trafiony strzałą bożka miłości, natychmiast zakochiwał się w pierwszej osobie, na którą spojrzał, bez względu na to, czy był bogiem, czy człowiekiem.

R1KvtCrPAhZ7o

Fotografia rzeźby przedstawia na fragmencie skały postać nagiego boga miłości z ptasimi skrzydłami. Stoi on na ugiętych nogach, pochylając się nad półnagą leżącą boginią Psyche o motylich skrzydłach. Bóg podtrzymuje kobietę rękoma i przygląda się z bliska jej twarzy, a ona rękoma przytrzymuje jego głowę.

Ikarowy lot/wzlot - wyrażenie to pochodzi od nierozsądnego zachowania Ikara podczas lotu nad morzem. Oznacza zachowanie lekkomyślne, śmiałe, które początkowo rozwija się pomyślnie, kończy się jednak tragicznie.

RMBXEhs96FP0p

Ilustracja przedstawia fragment obrazu „Pejzaż z upadkiem Ikara” autorstwa Pietera Bruegela [czyt. pitera brojgela] Starszego. Obraz przedstawia fragment morskiej zatoki i nabrzeża. Na pierwszym planie widać chłopa orzącego pole na wzgórzu, poniżej pasterz wypasa owce, rybak rzuca sieci do morza. Wszyscy są zajęci swoją pracą. U brzegu płynie żaglowiec, za nim z wody wystają nogi, reszta ciała zanurzona jest w wodzie. Nikt nie zwraca uwagi na topiącego się Ikara.

Stajnia Augiasza - miejsce, w którym panuje wielki bałagan. Frazeologizm ten pochodzi z mitu o Heraklesie, który na zlecenie króla Eurysteusza miał wykonać 12 prac. Jedną z nich było wysprzątanie stajni Augiasza, który posiadał niezliczone ilości bydła. Stajnie te nigdy nie były czyszczone, Herakles oczyścił je w jedną noc kierując do budynków nurty dwóch rzek.

Amazonki to mityczne plemię wojowniczych kobiet zamieszkujących krańce znanego Grekom świata. Żyły one w społeczeństwie pozbawionym mężczyzn, obcinały sobie prawą pierś, by łatwiej naciągać cięciwę łuku. Dziś takim mianem określa się kobiety po mastektomiimastekomiamastektomii.

R1GPL4pUQymf1

Ilustracja przedstawia replikę rzeźby "Ranna Amazonka" autorstwa Fidiasza. Rzeźba przedstawia postać stojącej, młodej kobiety w tunice spiętej paskiem. Prawą ręką, uniesioną do góry, dłonią chwyta łuk przypięty do lewego boku. Drugą rękę ma opuszczoną wzdłuż ciała, ponieważ przytrzymuje ona kołczan i łuk. Z lewej strony znajduje się oparta o pień drzewa trójkątna tarcza, z prawej hełm.

Złote runo - wyjątkowy skarb, bardzo cenny i trudny do zdobycia. Złote runo pochodziło od czarodziejskiego skrzydlatego barana, który usiłował uratować Fryksosa i Helle przed śmiercią. Niestety, Helle wpadła do morza, ale Fryksos dotarł bezpiecznie do Kolchidy, gdzie złożył baranka w ofierze Zeusowi, a jego złote runo zostało zawieszone na drzewie w gaju Aresa. Złote runo było celem wyprawy Jazona i Argonautów.

Po nitce do kłębka - dochodzenie do rozwiązania jakiegoś problemu, badając po kolei wszystkie związane z nim fakty. Nić Ariadny, córki Minosa, zakochanej w Tezeuszu, pozwoliła mu bezpiecznie wyjść z labiryntu po zabiciu Minotaura.

RtwKRqRNGLqNZ

Ilustracja przedstawia mozaikę „Minotaur w labiryncie”. Mozaika ukazuje labirynt, w środku którego znajduje się głowa Minotaura.

Biały kruk - coś wyjątkowego, unikat, po łacinie rara avis (rzadki ptak). Wywodzi się z mitu o Koronis, ukochanej Apollina, która zdradziła go ze śmiertelnikiem. Wiadomość o zdradzie przyniósł Apollinowi kruk, który miał jej strzec. W tamtych czasach wszystkie kruki były śnieżnobiałe. Rozwścieczony Apollo sprawił, że stał się czarny i wszystkie kruki od tej pory miały charakteryzować się tym kolorem.

Beczka Danaid - to praca pozbawiona sensu, która nie przynosi żadnych efektów. Danaidami nazywano 50 córek Danaosa, które wyszły za 50 synów jego brata, króla Egiptu. Po kłótni z bratem, Danaos kazał córkom zasztyletować mężów w noc poślubną, za co zostały ukarane w Tartarze - musiały napełniać wodą beczkę z przedziurawionym dnem.

R1W6hbALqzg2a

Obraz przedstawia pięć kobiet z amforami, stojących na kamiennych płytach, skupionych przy mosiężnej, dużej misie, z której wylewa się woda trzema otworami. Jeden z nim ma kształt rozzłoszczonej ludzkiej twarzy, dwa pozostałe otwory są okrągłe. Kobiety mają szaty w ciemnych kolorach, są bose. Wszystkie są podobne do siebie, mają rude włosy spięte w kok. Są zajęte wlewaniem i przynoszeniem wody do misy. Dwie z nich nalewają wodę, kolejne dwie przynoszą wodę, trzymając amfory na ramieniu, jedna odchodzi do źródła, aby ją napełnić. Scena rozgrywa się w głębokim wąwozie, w tle widać tylko skrawek nieba.

Pyrrusowe zwycięstwo - zwycięstwo odniesione zbyt wielkim kosztem, okupione  wielkimi stratami w ludziach. Pyrrus był królem Epiru, który brał udział w wojnie miast greckich przeciwko Rzymowi. Pobił Rzymian, ponosząc duże straty w ludziach. Po kolejnej nierozstrzygniętej bitwie powrócił do Epiru z ⅓ swoich sił zbrojnych.

Koń trojański - w przenośni oznacza podstęp, przynoszący zgubę. Ten związek frazeologiczny związany jest z mitem o wojnie trojańskiej, w której Grecy posłużyli się podstępem, by zdobyć miasto. Dali Trojanom w darze ogromnego drewnianego konia, w którego wnętrzu kryli się wojownicy. Wprowadzenie konia do Troi spowodowało upadek miasta zwanego również Ilionem.

RVDT7Y7yOILPq

Obraz „Wprowadzenie konia trojańskiego do Troi”, przedstawia scenę wciągania wielkiego konia mury Troi. Tłum ludzi obserwuje wprowadzenie konia trojańskiego do miasta. W tle widać mury obronne miasta. W centrum znajduje się biały koń, który został umieszczony na czterokołowym podeście. Z przodu i z tyłu wozu znajdują się ludzie, którzy przesuwają figurę w głąb miasta, ciągnąc ją na linach. Sytuacja przedstawiona na obrazie dzieje się w pochmurny dzień.

Rfr8TZLzzmtrW

Obraz przedstawia fragment statku Odyseusza. Przy obu burtach siedzą marynarze przy wiosłach. Głowy mają obwiązane materiałem i zasłonięte uszy. W jego centrum, przy maszcie z rozpiętym żaglem, w rozwianej szacie, znajduje się przywiązany do niego brodaty mężczyzna. Jeden z jego towarzyszy kończy przywiązywanie go do masztu. Z wody morskiej wyłaniają się trzy nagie dziewczyny i wspinają po burcie. Dwie, mają ludzkie nogi, trzecia, rybi ogon. Śpiewają i wpatrują się urzeczone w mężczyzn, mają długie, mokre włosy i piękne ciała. W tle widać falujące, granatowe morze i jasnoniebieskie niebo.

Zdobyć laury - oznacza odnieść zwycięstwo w konkursie albo zawodach. Wiąże się z historią Apollina i Dafne, która uciekając przed zakochanym w niej bogiem została zamieniona w drzewo laurowe. Apollo zapragnął uczcić jej pamięć w ten sposób, że ustanowił wieniec laurowy nagrodą dla zwycięzców. Dziś, wysuszone liście laurowe wykorzystuje się w gastronomii, nadają aromat zupom i sosom.

Narcyz - to nazwa kwiatu, ale również oznacza człowieka zakochanego w sobie, zachwycającego się wyłącznie własną urodą. Młodzieniec o imieniu Narcyz wzgardził miłością nimfy Echo - Afrodyta sprawiła, że zakochał się w swoim odbiciu w lustrze wody. Uczucie to wywołało tak wielkie niespełnienie, że Narcyz umarł z miłości i został zamieniony w wiosenny kwiat.

R1PhvoWhl9Xfj

Obraz „Narcyz” przedstawia postać młodego i pięknego młodzieńca, który przygląda się swojemu odbiciu w tafli wody. Narcyz klęczy nad brzegiem wody, wspiera się na rękach, jego ciało jest mocno pochylone do przodu. Mężczyzna ma delikatną jasną skórę, długie ciemne włosy, ubrany jest w białą koszulę ze srebrno‑zielonymi zdobieniami. Narcyz sprawia wrażenie zahipnotyzowanego. W obrazie dominują ciemne barwy, tło jest ciemne.

Wpaść w furię - oznacza zdenerwować się do tego stopnia, że traci się panowanie nad sobą. Furie, rzymski odpowiednik Eryni - bogiń zemsty, ścigały przestępcę nieubłaganie aż do skutku.

Bogaty jak Midas - człowiek posiadający wielkie bogactwa. Wyrażenie wywodzi się z mitu o chciwym królu Midasie, którego Dionizos obdarzył mocą zmieniania wszystkiego, czego dotknie, w złoto. Niestety, król szybko zrozumiał, że ten dar jest jednocześnie przekleństwem. Nie mógł niczego zjeść ani wypić, kiedy swoim dotykiem zamienił córkę w złoty posąg, błagał Dionizosa o zdjęcie tego daru.

Rfcpr5pzsBEO7

Ilustracja przedstawia mężczyznę, siedzącego na kanapie i trzymającego na kolanach nieżywą dziewczynkę. Jest on w podeszłym wieku, ma długie siwe włosy oraz brodę. Na głowie ma czerwoną koronę, jest ubrany w czerwoną, bogatą szatę, sandały, na szyi ma złoty naszyjnik. Mężczyzna ze smutkiem i przerażeniem spogląda na dziecko, którego bezwładne ciało opiera się o jego kolana. Dziewczynka ma długie, brązowe włosy i jest ubrana w pomarańczową, zwiewną suknię suknię. Ma zamknięte oczy, jedna ręka swobodnie zwisa wzdłuż ciała, druga zaś leży na klatce piersiowej. Scena rozgrywa się w jadalni, o czym może świadczyć stolik z jedzeniem. Na ścianach pomieszczenia wiszą tarcze z toporami. Na podłodze z kafelków leży skóra tygrysa.

Wyspy szczęśliwe - wspaniałe miejsce, w którym każdy czuje się akceptowany. To mityczna kraina wiosny i szczęścia, miejsce pobytu dusz błogosławionych zmarłych, wyspy na Zachodzie, nad oceanem, za Słupami HeraklesaSłupy HeraklesaSłupami Heraklesa.

Paniczny strach - atak lęku, ogromne przerażenie, nagła i niemożliwa do opanowania obawa. Panika pochodzi od imienia koźlonogiego bożka leśnego, Pana, który przebudzony ze słodkiej drzemki ścigał intruzów, wywołując u nich strach swoimi przeraźliwymi krzykami.

R1LD0R1mEczSq

Płaskorzeźba nieznanego autora pod tytułem „Maska boga Pana” znajduje się na naczyniu. Ukazuje ona głowę starszego mężczyzny o bujnych włosach i zaroście. Spod włosów wystają dwa niewielkie rogi. Postać ma poskręcane w formie warkoczyków pasma brody, jego długie wąsy sięgają poza obrys twarzy. Mężczyzna ma gniewny wyraz twarzy, jego wzrok skierowany jest na wprost, a brwi ma mocno uniesione go góry. Na naczyniu nad postacią znajdują się dwa uchwyty.

Cierpieć męki Tantala - pragnąć rzeczy, które zdają się być w zasięgu ręki, a okazują się nieosiągalne. Tantal był królem Lydii, którego bogowie zapraszali na Olimp, by z nimi ucztował. Zaprosił na ucztę bogów i podał im pieczeń sporządzoną z ciała swojego syna. Bogowie skazali go na wieczny głód i pragnienie - stał w wodzie zanurzony po szyję, a najpiękniejsze owoce zwieszały się z gałęzi tuż nad jego głową; gdy nachylał się, by się napić, wody opadały, gdy sięgał po owoce, ulatywały w górę.

Odrodzić się jak Feniks z popiołów - tego wyrażenia używamy w odniesieniu do człowieka, który podnosi się po ciężkim doświadczeniu życiowym i odnajduje w sobie siłę, by budować coś od nowa. Mitologiczny Feniks był ptakiem, wielkości orła, żyjącym w Etiopii, miał złoto‑szkarłatne pióra i żył bardzo długo. Kiedy czuł zbilżającą się śmierć, budował  gniazdo, tam spalało go słońce. Z jego popiołów rodził się nowy Feniks.

RxWd79lrGRV8H

Ilustracja przedstawia ptaka, wyglądem przypominającego orła, który siedzi w brązowym naczyniu o niebieskim wnętrzu. Feniks ma biało‑brązowe pióra, ogląda się na płomienie, obejmujące od tyłu naczynie, w którym się znajduje. W jego oczach widoczny jest ból i przerażenie. Nad sceną góruje słońce.

Sfinksowy uśmiech - tajemniczy, zagadkowy uśmiech. Sfinks był stworzeniem o głowie kobiety, tułowiu lwa, skrzydłach orła i ogonie węża. Rezydował w Tebach i zadawał przybyszom zagadkę, którą w końcu rozwiązał Edyp.

R10bsASkaG3hq

Widok współczesny na budowlę Sfinksa w Gizie z prawego profilu pod kątem. Konstrukcja budowli to ciało lwa, leżące majestatycznie z dwiema łapami wysuniętymi równo do przodu i tylnymi łapami ułożonymi wzdłuż konstrukcji wzorowanej na ciele zwierzęcia. Podniesiony do góry korpus, na którego szczycie znajduje się ludzka głowa z wyżłobionymi cechami anatomicznymi - oczami, linią brwi, ustami i widocznym z perspektywy fotografa prawym uchem, z pszentem, widoczny brak nosa na figurze. Układ zabudowy korpusu budowli złożony z bloków ułożonych schodkowo od dołu do góry. Zdjęcie współczesne wykadrowane na białym tle.

Syzyfowa praca - daremny trud, zajęcie pozbawione sensu, które pomimo włożonego trudu, nie przynosi żadnego efektu. Syzyfowi, królowi Koryntu udało się wielokrotnie przechytrzyć bogów. Po uwięzieniu Tanatosa ludzie przestali umierać. Za swoje postępki został ukarany. Toczył pod górę ciężki głaz, a gdy już prawie był u celu, głaz spadał z powrotem na dół i cały trud rozpoczynał się ponownie.

RVOBvmcL0phF9

Obraz Tycjana pod tytułem „Syzyf” ukazuje postać nagiego mężczyzny, o atletycznej budowie ciała. Na biodrach ma jedynie cienką przepaskę. Wszystkie jego mięśnie są naprężone, plecy uginają się pod ciężarem ogromnego kamienia, który wnosi na szczyt góry. Tło obrazu jest ciemne, kłębią się czarne dymy, przez które gdzieniegdzie prześwituje światło. Scenę obserwują dwa stwory, widać tylko ich wielkie oczy, które wyłaniają się z ciemności.

Sprawdź, czy umiesz!

Słownik