Bez rymu ani rusz...
Warto wiedzieć!
Najczęściej występuje w poezji, wpływa na brzmienie utworu czy podkreśla zakończenie wersów, ale jest też obecny w naszym codziennym języku, nadaje wypowiedzi żartobliwy charakter, bywa, że podkreśla znaczenie użytych wyrazów. Słowem... bez rymu ani rusz!
Rym to jednakowo lub podobnie brzmiące końcowe części wyrazów. Oznacza to,
że wypowiadane w zakończeniach rymujących się słów głoski muszą być identyczne lub podobne. Rymy występują najczęściej na końcu wersów, ale zdarza się, że rymujące się wyrazy są umiejscowione wewnątrz tego samego wersu, mamy wtedy do czynienia z tzw. rymami wewnętrznymi.
Nie ma zbyt wielu źródeł, na podstawie których można zrekonstruować początki poezji. Nie wiadomo, jak wyglądały pierwsze utwory, giną one w mrokach dziejów. Wędrowni śpiewacy zwani aojdami odwiedzali domostwa dobrze urodzonych Greków i umilali biesiady śpiewem przy akompaniamencie kitarykitary. W czasach Homera nie istniało jeszcze rozdzielenie poezji i muzyki. Poezja była wykonywana w obecności publiczności, wymagała kontaktu z drugim człowiekiem. Prawdopodobnie pierwotnym sposobem wyrażania uczuć było połączenie muzyki, słowa i tańca. Uważa się, że poezja jest sztuką rytmu. Poeci dysponują szeregiem środków, by uzyskać efekt rytmiczności i melodyjności w tekstach literackich. Jednym z nich jest rym. Rym w wierszach jest elementem kompozycyjnym, nadającym rytm oraz dźwiękowym „ozdobnikiem”. Pełni również istotną funkcję znaczeniową. Czasem nawet odczytanie samych rymowanych wyrazów w zakończeniach wersów może streszczać sens utworu, podobnie znalezienie słów rymujących się wewnątrz wiersza może nakierować uwagę na kluczowe dla interpretacji pojęcia. Rymy podkreślają zarówno budowę wersu, jak i znaczenie słów, które łączą ze sobą.
Wyróżnia się trzy funkcje rymów:
1. Wierszotwórczą – rymy łączą wyrazy w wersy, a wersy w strofy, rymy określają też koniec wersu, tworzą regularną powtarzalność w wierszu.
2. Instrumentacyjną – rymy kształtują postać brzmieniową wiersza, przy pomocy brzmienia konkretnych głosek w rymujących się wyrazach wydobywa się różne emocje i dodatkowe znaczenie tekstu.
3. Znaczeniową – rymy podkreślają sens słów, wydobywając ich inne, nowe znaczenie.
Zapoznaj się z zamieszczoną poniżej mapą myśli przedstawiającą podział rymów.
Utwórz rymy (dokładne i niedokładne) do podanych wyrazów.
wakacje – …
przygoda – …
słońce – …
radosny – …
beztrosko – …
odpoczywamy – …
góry – …
las – …
Przeczytaj zamieszczony poniżej wiersz Juliana Tuwima i wykonaj ćwiczenie.
Spóźniony słowikPłacze pani Słowikowa w gniazdku na akacji,
Bo pan Słowik przed dziewiątą miał być na kolacji,
Tak się godzin wyznaczonych pilnie zawsze trzyma,
A tu już po jedenastej – i Słowika nie ma!Wszystko stygnie: zupka z muszek na wieczornej rosie,
Sześć komarów nadziewanych w konwaliowym sosie,
motyl z rożna, przyprawiony gęstym cieniem z lasku,
A na deser – tort z wietrzyka w księżycowym blasku.Może mu się co zdarzyło? Może go napadli?
Szare piórka oskubali, srebrny głosik skradli?
To przez zazdrość! To skowronek z bandą skowroniątek!
Piórka – głupstwo, bo odrosną, ale głos – majątek!Nagle zjawia się pan Słowik, poświstuje, skacze...
Gdzieś ty latał? Gdzieś ty fruwał? Przecież ja tu płaczę!
A pan Słowik słodko ćwierka: Wybacz, moje złoto,
Ale wieczór taki piękny, że szedłem piechotą!Źródło: Julian Tuwim, Spóźniony słowik, [w:] tegoż, Wierszyki dla dzieci, Poznań 2018.
Przeanalizuj rymy w wierszu „Spóźniony słowik” . Jaką funkcję pełnią? Połącz opis funkcji z rymującymi się wyrazami.
Przeczytaj uważnie zamieszczony poniżej wiersz List z wakacji i wykonaj ćwiczenia.
List z wakacjiKochani Rodzice
w mieście K.!
Wasz syn się całkiem
dobrze ma.
Oddycha świeżym powietrzem,
a kiedy chłodno, śpi w swetrze.
Nie ma chrypki, kataru
ni słonecznego udaru.
Śpi co dzień po obiedzie
od drugiej piętnaście do trzeciej.
Myje szyję i nogi.
Nie wchodzi do wody głębokiej.
I wstydu Wam nie przyniesie,
choć wychowuje się w lesie.
Jedyne, co trzeba mu więcej,
to, proszę Mamy, pieniędzy.
Na lody śmietankowe.
Na kino objazdowe.
Na oranżadę w proszku.
Na czekoladę gorzką.
Na chałwę, na dropsy miętowe.
Na kwaśne mleko – bo zdrowe.
I, proszę Mamy i Tatki,
na różne inne wydatki.
Na koniec serdecznie pozdrawiam
Babcię i Dziadka z Wrocławia,
i Ciocię Helę z córkami,
i kłaniam się Tacie i Mamie.
Wasz ukochany syn Jacek,
co nie ma pieniędzy na znaczek.
Źródło: Tadeusz Śliwiak, List z wakacji, [w:] tegoż, Bajkoteka druga, Kraków 1985.
Przyjrzyj się parom rymów:
śmietankowe – objazdowe
proszku – gorzką
Przeczytaj powyższe przykłady na głos i zastanów się, na czym polega różnica w brzmieniu obu rymów.
Przyjrzyj się zakończeniu każdego wersu w tekście wiersza. Czy zauważasz jakąś regułę?
a) Znajdź ostatnie słowa w kolejnych wersach. Dobierz do nich wyrazy o podobnym brzmieniu, np. kataru – udaru. Zapisz pary poniżej lub w zeszycie.
Tatki – ...
miętowe – ...
Jacek – ...
b) W parach wyrazów zaznacz jednakowo brzmiące zakończenia. O takich słowach mówimy, że się rymują.
Znajdź w wierszu Tadeusza Śliwiaka pt. List z wakacji wszystkie pary rymów dokładnych i niedokładnych. Wypisz je.
Przeczytaj uważnie zamieszczony poniżej wiersz Adama Mickiewicza i wykonaj ćwiczenia.
Trzech BudrysówBALLADA LITEWSKA
Stary BudrysBudrys trzech synów, tęgich jak sam Litwinów,
Na dziedziniec przyzywa i rzecze:
«Wyprowadźcie rumaki i narządźcie kulbakikulbaki,
A wyostrzcie i groty, i miecze.Bo mówiono mi w Wilnie, że otrąbią niemylnie
Trzy wyprawy na świata trzy strony:
OlgierdOlgierd ruskie posady, SkirgiełłSkirgiełł LachyLachy sąsiady,
A ksiądzksiądz KiejstutKiejstut napadnie TeutonyTeutony.Wyście krzepcy i zdrowi, jedźcie służyć krajowi,
Niech litewskie prowadzą was bogi;
Tego roku nie jadę, lecz jadącym dam radę:
Trzej jesteście i macie trzy drogi.Jeden z waszych biec musi za Olgierdem ku Rusi,
Ponad IlmenIlmen, pod mur Nowogrodu;
Tam sobole ogony i srebrzyste zasłony,
I u kupców tam dziengidziengi jak lodu.Niech zaciągnie się drugi w księdza KiejstutaKiejstuta cugicugi,
Niechaj tępi Krzyżaki psubraty;
Tam bursztynów jak piasku, sukna cudnego blasku
I kapłańskie w brylantach ornatyornaty.Za Skirgiełłem niech trzeci poza Niemen przeleci;
Nędzne znajdzie tam sprzęty domowe,
Ale za to wybierze dobre szable, puklerzepuklerzeI mnie stamtąd przywiezie synowę.
Bo nad wszystkich ziem branki milsze LaszkiLaszki kochanki,
Wesolutkie jak młode koteczki,
Lice bielsze od mleka, z czarną rzęsą powieka,
Oczy błyszczą jak dwie gwiazdeczki.Stamtąd ja przed półwiekiem, gdym był młodym człowiekiem,
Laszkę sobie przywiozłem za żonę;
A choć ona już w grobie, jeszcze dotąd ją sobie
Przypominam, gdy spójrzę w tę stronę».Taką dawszy przestrogę, błogosławił na drogę;
Oni wsiedli, broń wzięli, pobiegli.
Idzie jesień i zima, synów nié ma i nié ma
Budrys myślał, że w boju polegli.Po śnieżystej zamieci do wsi zbrojny mąż leci,
A pod burką wielkiego coś chowa.
«Ej, to kubeł, w tym kuble nowogrodzkie są ruble?»
– «Nie, mój ojcze, to Laszka synowa».Po śnieżystej zamieci do wsi zbrojny mąż leci,
A pod burką wielkiego cóś chowa.
«Pewnie z Niemiec, mój synu, wieziesz kubeł bursztynu?»
– «Nie, mój ojcze, to Laszka synowa».Po śnieżystej zamieci do wsi jedzie mąż trzeci,
Burka pełna, zdobyczy tam wiele,
Lecz nim zdobycz pokazał, stary Budrys już kazał
Prosić gości na trzecie wesele.Źródło: Adam Mickiewicz, Trzech Budrysów, [w:] tegoż, Wiersze, oprac. Czesław Zgorzelski, Warszawa 1983, s. 259–261.
Wypisz z wiersza Trzech Budrysów przykłady rymów wewnętrznych.
Sprawdź, czy w każdym wersie wiersza Adama Mickiewicza znajdują się wyrazy, które się rymują. Ustal, czy poeta zastosował w swoim wierszu rymy dokładne czy niedokładne, męskie czy żeńskie.
Sprawdź, czy umiesz!
Przeczytaj wierszyk i spróbuj ułożyć wersy tak, by powstała rymowanka.
- I na piątkę zasługuje.
- Ten, kto wcale dziś nie słuchał.
- A rechocze jak ropucha
- Kto dziś słuchał, ten rymuje
Ułóż jak najwięcej rymów do podanych niżej słów:
sowa
ptak
śpiewać
Napisz krótki wierszyk lub rymowankę na dowolny temat, zastosuj rymy wewnętrzne.
Uzupełnij zamieszczoną na początku lekcji mapę myśli o fragmenty utworów, w których znajdują się wskazane typy rymów.
Słownik
ruchliwość, siła, energia, odznaczanie się prężnością, zdolnością działania, ruchem
wyrazisty i sugestywny sposób wyrażania uczuć
starogrecki instrument muzyczny podobny do liry