Przestrzeń – kierunek – ruch w komunikacji językowej

Warto wiedzieć!

Otaczający nas świat to ogromna i nieskończona przestrzeń. Język, którym posługujemy się na co dzień, pokazuje to, co bliskie i dalekie – w tekstach i w strukturze gramatycznej. Na przykład w dłuższych wypowiedziach podkreślamy ważne akapity i fragmenty tekstów, używając wyrażeń „w tym miejscu pokażę”, „tutaj opiszę” itp. Potrafimy wyznaczać kierunki – głównie za pomocą przyimków: „idę do domu”, „idę ze szkoły”, „idę po moście”. Wskazujemy także jakąś – określoną lub nieokreśloną – przestrzeń dzięki zaimkom „gdzieś”, „tu”, „tam” się zdarzyło.

W naszych wyobrażeniach wyrazy odnoszące się do kierunków kojarzą się z ocenami lub metaforami: „sięgnąć nieba” (pozytywne emocje i wartości) czy „spaść na ziemię” (negatywne emocje i wartości), a nawet z pewnymi utartymi przekonaniami (stereotypami). W języku zawarta jest więc „mapa”, której kontury tworzone są przez różne części mowy i znaczenia wyrazów.

Polecenie 1

Wyobraź sobie, że rysujesz „językową mapę świata”. Poszukaj jak najwięcej określeń, w których pojawiają się pojęcia:

POLSKA – np. polska gościnność,
EUROPA – np. Unia Europejska, europejski porządek,
WSCHÓD – np. kultura Dalekiego Wschodu, Bliski Wschód,
ZACHÓD – np. państwa zachodnie, zachodnie demokracje,
CENTRUM – np. centrum mody, centrum kultury,
PERYFERIE – np. peryferie kultury.

RfLSfNuxoUw3y

Miejsce na notatkę

RJ5xtJINWgTrH

Ilustracja przedstawia ogólne granice państw europejskich, ktore zaznaczone są białą linią na niebieskim tle.

Polecenie 3

Znajdź w dowolnym słowniku i w tekstach prasowych ( internetowych) kilka wypowiedzi, w których pojawią się:

• przymiotniki: „europejski”, „globalny”, „światowy”,

• rzeczownik „świat”,

• cząstka „euro-”.

RXV8yyZN9J5Tg

Miejsce na notatkę

RVU5n2P9AvAX2

Grafika przedstawia pognieciony materiał, na którym narysowane są kształty kontynentów zaznaczone na niebiesko na białym tle.

Zaimki i ich rodzaje

Gramatycznymi środkami, które opisują kierunek, przestrzeń czynności i zdarzeń opisanych w tekście, są przede wszystkim zaimki.

Zaimki wskazują coś lub służą do łączenia zdań ze sobą, a nawet do budowania pytań. Często zastępują inne części mowy, np.:

• przysłówki: TU, TAM, GDZIE, GDZIEŚ, GDZIEŻ, GDZIEKOLWIEK, WSZĘDZIE, NIGDZIE – są to zaimki przysłowne;

• przymiotniki: TEN (TA, TO), TAMTEN (TAMTA, TAMTO), ÓW (OWA, OWO) – są to zaimki przymiotne.

Przyimek

Przyimek umożliwia wyrażenie zależności między obiektami, m.in. czasowych (po południu, przed północą, za kwadrans), przestrzennych (nad głową, wśród drzew, obok ratusza), przyczynowych (z powodu, za karę, przez nieuwagę), celowych (po radę, na spacer, dla sławy). We współczesnej polszczyźnie występują przyimki:

• proste: np.: „z”, „nad”, „o”, „w”, „za”, „po”, „pod”, „przy”, „przed” itp.;

• złożone (połączenia dwóch prostych) np.: „znad”, „popod”, „zza”, „ponad”, „spod”, „sprzed” itp.

Niektóre z nich pojawiają się w formie dłuższej (przed wyrazami trudnymi do wymówienia) lub krótszej (przed wyrazami łatwiejszymi w wymowie), np.: „bez” – „beze”, „przed” – „przede”, „przez” – „przeze”, „w” – „we”, „z” – „ze”, „od” – „ode”, „nad” – „nade”.

Przyimki występują w połączeniach z innymi wyrazami (głównie rzeczownikami i zaimkami). Takie połączenia nazywamy wyrażeniami przyimkowymi: „idę do domu”, „wracam ze szkoły”, „dostałem to od siostry”, „zobaczymy się we wtorek”, „jestem wyższy od ciebie”. Przyimki się nie odmieniają, ale pełnią bardzo ważną funkcję w zdaniach. Informują one, które wyrazy są nadrzędne, a które podrzędne:

wyraz nadrzędny (określany) ← wyraz podrzędny (określający)
tablet ← dla taty
biuro ← w Warszawie
prezent ← ode mnie

Przestrzeń w języku

Przestrzeń realną również opisujemy za pomocą nazw miejscowych – zarówno pospolitych: „śródmieście”, „miasto”, „wieś”, „ulica”, „plac”, „biuro”, „kawiarnia” itp., jak i własnych: „Europa”, „Ziemia” – nazwa planety, „Polska”, „Warszawa”, „Miasto Królewskie Kraków”, „Hala Stulecia” itp. (te ostatnie pisane są wielkimi literami). Wyznaczamy za pomocą słów kierunki, odległości, a nawet cechy miejsc ze względu na ich geograficzny czy przyrodniczy charakter („górzysty”, „środkowoeuropejski”, „nadmorski”).

Człowiek – nie znając wszystkich miejsc na ziemi lub nigdy wcześniej ich nie zwiedziwszy – potrafi stworzyć mapę świata w swoich myślach. Ta „mentalna mapa” – jak nazywają ją językoznawcy – raczej oddaje skojarzenia na temat świata, jego mieszkańców, a co więcej, pełna jest różnych dodatkowych znaków, w których kryją się wartości (oceny, postawy wobec ludzi) oraz emocje (od radości po niepokój i negatywne odczucia).

Przestrzeń – choć sama niepoznana do końca – pozwala również tłumaczyć zjawiska abstrakcyjne. Nasze myśli związane z uczuciami, postawami, opisami charakteru układają się w figury słowne, tzw. przenośnie. Potrafimy opisywać stany psychiczne, porównując ludzkiego ducha do pojemnika, w którym gromadzą się emocje lub z którego uchodzą uczucia, myśli itp. Potrafimy również oddzielić rzeczy ważne – są one w centrum naszej uwagi – od spraw drugorzędnych – myślimy o nich jak o peryferiach. Ponadto bardzo często korzystamy z metafor, za pomocą których rzeczy ważne, znane, pozytywne opisujemy jako działania ukierunkowane „naprzód” lub „w górę”, a o rzeczach, sytuacjach, zdarzeniach negatywnych, prozaicznych lub błahych mówimy, że zostały „w tyle” lub „sięgnęły dna”.

W tym potocznym myśleniu pojawia się wiele porównań do miejsc geograficznych (także konkretnych lub bezpośrednio wskazanych), np. „himalaje głupoty”, „rzeka pieniędzy”, „zalew korespondencji”, „księżycowy krajobraz”, „paryska moda”, „syberyjskie mrozy”. Często w języku mediów pojawia się także środek stylistyczny zwany peryfrazą. Jest to wyrażenie zastępujące jakieś słowo. Peryfrazy mogą odnosić się do nazw krajów („Kraj Kwitnącej Wiśni” = Japonia), nazw miast i stolic („stolica światowej mody” = Paryż, „Wenecja Północy” = Petersburg), a nawet ważnych instytucji politycznych („Biały Dom” = urząd prezydenta Stanów Zjednoczonych).

RfMdMcWmxa1qU

Ilustracja przedstawia otwarte zielone pudełko.

RRtobccuSeySp

Ilustracja przedstawia mapę zielonego lądu z zaznaczonymi brązowymi punktami w różnych miejscach na brzegach lądu i z jednym na środku. Środkowy punkt jest większy od pozostałych.

R1V7zXnTYlmcs

Ilustracja przedstawia brązową postać w ruchu i zieloną strzałkę w prawo.

R17NcIUwvbjwk

Ilustracja przedstawia brązową postać w ruchu i zieloną strzałkę skierowaną w lewo w kierunku postaci.

RFLsCizfOzzbW

Ilustracja przedstawia brązową postać wbiegającą po zielonych schodach.

Sprawdź, czy umiesz!

Słownik