R1MpFbWSwBlGI
Na rysunku widać chłopca, którego otaczają gigantyczne kwiaty dojrzałej do zbioru bawełny.

Oboczności w odmianie rzeczownika

Rzeczownik – wiadomości
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Warto wiedzieć!

RncOC2yvN8xYQ
Grafika przedstawia uśmiechniętą dziecięcą twarz. Z ust dziecka wydobywa się dymek. NAPIS W DYMKU: Pamiętaj! Gdy odmieniamy wyrazy przez przypadki, do stałego tematu dodajemy różne charakterystyczne końcówki. Temat to ta część wyrazu, która stanowi jego trzon, wskazuje na znaczenie i podczas odmiany się nie zmienia (czasem mogą zachodzić w niej oboczności). Końcówka zaś nie ma swojego znaczenia, wskazuje tylko na określony przypadek.
Rzeczownik – temat i końcówka
Źródło: a.nn, domena publiczna.
R1EJPQZt6iJNH
Grafika przedstawia uśmiechniętą dziecięcą twarz. Z ust dziecka wydobywa się dymek. NAPIS W DYMKU: Pamiętaj! M. stróż, stróż‑e, D. stróż‑a, stróż‑y, C. stróż‑owi, stróż‑om, B. stróż‑a, stróż‑y, N. stróż‑em, stróż‑ami, Msc. stróż‑u, stróż‑ach, W. stróż‑u, stróż‑e
Rzeczownik – odmiana (temat i końcówka)
Źródło: a.nn, domena publiczna.

Jeśli chcemy poprawnie odmieniać rzeczowniki, potrzebna jest nie tylko umiejętność odróżnienia TEMATU od KOŃCÓWKI, ale także wiedza, że nie zawsze temat wyrazu  jest niezmienny, czasami zachodzi w jego obrębie wymiana głosek, czyli oboczność.

Tematy, w których zaszła oboczność, nazywa się tematami obocznymi, np. wiatr → wietrze.

RxcfDz8NIqyXw
Grafika przedstawia uśmiechniętą dziecięcą twarz. Z ust dziecka wydobywa się dymek. NAPIS W DYMKU: Pamiętaj! Podczas odmiany rzeczowników w temacie mogą zachodzić oboczności, czyli wymiany głosek: grób – grob‑u, (ó:o) sweter – swetr‑a, (e:morfem zerowy) gołąb – gołębi -a, (ą:ę, b:bi) męk‑a – męki – męc‑e, (k:ki:c) drog‑a – drogi – drodz‑e, (g‑gi‑dz) brat – bra‑ci, (t:ci).
Rzeczownik – oboczności
Źródło: a. nn., domena publiczna.
Ćwiczenie 1
RIHv6a2wYrdsR
Odmień przez przypadki wyraz kot.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ważne!

Jeżeli wyraz nie ma końcówki, to jej brak oznacza się znakiem tzw. zera morfologicznego -  ø, np. kot- ø.

Ćwiczenie 2
R19BSIUpghcfP
Utwórz odpowiednie formy podanych rzeczowników.
Źródło: zpe.gov.pl, licencja: CC BY-SA 3.0.
Ćwiczenie 3
R1dp1jtlY4DW3
Miejsce na wypowiedź ucznia.
Liczba pojedyncza
M.
D.
C.
B.
N.
Msc.
W. Liczba mnoga
M.
D.
C.
B.
N.
Msc.
W.
Oddziel temat od końcówki
Zapisz oboczności zachodzące podczas odmiany wyrazu łza.
R8wtp7Or1961t
Grafika przedstawia uśmiechniętą dziecięcą twarz. Z ust dziecka wydobywa się dymek. NAPIS W DYMKU: Pamiętaj! W trakcie odmiany rzeczownika może się pojawić w temacie wyrazu litera i, która zmiękcza poprzedzającą spółgłoskę, czyli sprawia, że wymawiamy ją miękko, np. fosa – fosie (s : s zmiękczone), mama – mamie (m : m zmiękczone), żaba – żabie (b : b zmiękczone). W niektórych wyrazach w trakcie odmiany następuje zamiana miękkiej spółgłoski na zmiękczoną, np. koń – konia (ń : n zmiękczone), słoń – słonie (ń : n zmiękczone).
Zmiękczenia
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
Polecenie 1

Zapoznaj się z filmem i zastanów, w jaki sposób wiedza o wymianie głosek w odmianie rzeczowników może ci pomóc w ortografii.

R1eJJ90aJtyAI
Animacja. Na początku nagrania pojawia się plansza z napisem „Ortografia”, a następnie wyświetlają się slajdy z przykładami poprawnie zapisanych wyrazów. Ilustracją dla wymiany głosek są zdjęcia morza, morskiego brzegu, druha i drużyny, samochodów.
Wymiana głosek
Źródło: Scholaris.pl, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4

Odmień podane wyrazy przez liczby i przypadki. Wypisz oboczności zachodzące podczas odmiany.

pole, samochód, miasto, piec, ogród, futro, sen, las

RFeXwT1evG1xt
Ćwiczenie 5
RO0L2PfiAADYR
Zapisz podane rzeczowniki, oddzielając myślnikiem temat od końcówki.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 6
RoUOKPkpNkJnU
Odmień przez przypadki wyraz „jeż”, oddzielając myślnikiem temat od końcówki.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 7
R13w9NOj9hFnQ
Przyjrzyj się odmianie rzeczowników „kocur” i „kotka” w liczbie pojedynczej. W puste miejsca wpisz od myślników odpowiednie końcówki.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
R1TldXqwS5oFm
Ćwiczenie 8
Do podanych rzeczowników dopasuj oboczności, które zachodzą w ich tematach podczas odmiany przez przypadki.
Źródło: zpe.gov.pl, licencja: CC BY 3.0.
RTk5GMnSdMuSX
Grafika przedstawia uśmiechniętą, dziecięcą twarz, z której ust wydobywa się dymek. NAPIS: Zapamiętaj! Końcówkę -om piszemy w celowniku liczby mnogiej rzeczowników wszystkich rodzajów. Przyglądam się: chłopcom, dziewczynkom, dzieciom, stołom, zwierzętom, kwiatom, książkom, listom.
Rzeczownik – forma celownika liczby mnogiej
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
RUbaOcH7hdgf7
Ćwiczenie 9
Uzupełnij zdania podanymi poniżej wyrazami.
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Sprawdź, czy umiesz!

RjtH5Fyx46pGt
Ćwiczenie 10
Zadanie interaktywne polega na prawidłowym uzupełnieniu komórek tabeli.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 11

Wypisz  tematy oboczne oraz oboczności z poprzedniego ćwiczenia.

RegOVQNxgigIv
R1ZtEWUvlurhq
Ćwiczenie 12
Odmień przez przypadki wyraz „róg”, oddzielając myślnikiem temat od końcówki.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 13

Wypisz  tematy oboczne oraz oboczności z poprzedniego ćwiczenia.

R1XGZ2O1KYf6f
Przypowieść O miłosiernym Samarytaninie
Przypowieść O talentach