Komunikacja i jej składniki

Warto wiedzieć!

Słowo komunikacja, podobnie jak kilka tysięcy innych słów, którymi posługują się Polacy, zostało zapożyczone z łaciny. W tym języku słowo communicatiocommunicatiocommunicatio znaczyło ‘wymiana, łączność’ i wywodziło się od czasownika communicarecommunicarecommunicare ‘dzielić, brać udział’. Komunikacja kojarzy się zatem z porozumieniem, ze wspólnotą oraz łącznością i jest atrybutem wszystkich istot żywych, nie tylko człowieka.

Różne sposoby porozumiewania się

Wyraz komunikacja ma we współczesnym języku polskim dwa znaczenia.

Komunikacja to dzielenie się myślami, emocjami, sądami, wyrażanie woli. W tym rozumieniu synonimem komunikacji jest porozumiewanie się.

Można powiedzieć, że komunikacja językowa to transportowanie myśli od nadawcy do odbiorcy. Obrazowo ujął to Wilhelm Ostwaldj0000007XFB1v38_000tp002Wilhelm Ostwald, który stwierdził: „język jest środkiem transportu – tak jak pociąg przewozi towary z Lipska do Drezna, tak język przenosi myśli z jednego mózgu do innego”.

Komunikować się mogą różne istoty żywe. Specyficzny typ porozumiewania się ludzi określa się mianem komunikacji międzyludzkiej (interpersonalnej). Może ona mieć charakter językowy lub pozajęzykowy, najczęściej jednak łączymy oba typy. Nasze słowa są wspomagane przez gesty, mimikę, ton głosu, a w piśmie – znaki graficzne (np. wykrzykniki, emotikony).

Ro11rRlEwDvxc

Obraz przedstawia wieżę składającą się z siedmiu pięter, która stoi na środku. U stóp budowli, w prawym dolnym rogu znajduje się port, w którym stoją statki. Wieża z prawej strony się rozpada. Górne piętra nie są dokończone. Wieża w porównaniu z zabudową po lewej stronie jest wielka. Stoi tutaj władca w otoczeniu podwładnych. Jest ubrany w długą, białą szatę, a przed nim klęczą mężczyźni. Obok nich leżą cegły. Za wieżą rozciągają się góry. Niebo pokrywają białe chmury.

R1NhnphfRANXH

Na ilustracji został przedstawiony delfin. Jego ciało jest zanurzone w falującej wodzie. Wystawia szary pysk do góry. Widoczne oko jest czarne.

RNJmsCk3ClCjo

Na ilustracji znajdują się trzy szympansy. Stoją obok siebie. Szympans w środku trzyma połówkę jabłka. Szympansy znajdujący się po bokach przyglądają się połówce jabłka. Zwierzęta siedzą na trawie.

R1SraiXz9E6qa

Na zdjęciu znajduje się pszczoła. Jej przezroczyste skrzydła są złożone. Zbiera pyłek ze słonecznika. Pszczoła zasysa w głąb kwiatu trąbkę.

Akt komunikacji językowej

Podstawową jednostką komunikacji językowej jest akt komunikacji, czyli użycie języka do porozumiewania się, czynność mówienia lub pisania wraz z intencją (zamiarem) nadawcy. Do składników aktu komunikacji językowej (warunków współtworzących zdarzenie komunikacyjne) zaliczamy: nadawcę, odbiorcę, kontakt, kod, komunikat i kontekst.

Nadawca to osoba wypowiadająca tekst, ale również jego twórca, czyli autor lub redaktor. Kiedy opowiadamy znajomym o naszych przygodach wakacyjnych, jednocześnie tworzymy i przekazujemy wypowiedź. Zdarzają się jednak bardzo skomplikowane sytuacje, w których zauważamy „rozwarstwienie” nadawcy. Na przykład nadawcami wiadomości składającej się na serwis informacyjny emitowany w telewizji są:

1. prezenter odczytujący tekst,

2. dziennikarz tworzący informację,

3. redaktor korygujący tekst pod względem językowym,

4. agencja informacyjna udostępniająca wiadomość,

5. w końcu możemy też mówić o nadawcy instytucjonalnym, czyli kanale telewizyjnym, który nadał ten serwis informacyjny.

W przypadku niektórych tekstów możemy też wyróżnić nadawcę pierwotnego i wtórnego, który ten tekst powtarza. Z taką sytuacją mamy do czynienia np. w modlitwie. Liczna grupa ludzi wypowiada jej tekst, który został napisany kilkaset lat wcześniej. Niedopuszczalne jest jednak reprodukowanie (powtarzanie) cudzego tekstu i opatrywanie go własnym nazwiskiem. Taką sytuację – naganną z punktu widzenia etyki oraz niedopuszczalną i karaną z punktu widzenia prawa – nazywamy plagiatem. Warto pamiętać, że współcześnie możemy korzystać z cyfryzacji, sprawnie działających wyszukiwarek internetowych i skutecznych programów antyplagiatowych: wykrycie plagiatu okazuje się stosunkowo proste. Nie oznacza to oczywiście, że nie możemy sięgać do cudzych tekstów. Wręcz przeciwnie – powinniśmy jednak traktować je jako źródło wiedzy oraz inspiracji i nie wstydzić się przywoływania ich w przypisach i bibliografii.

Warto dodać, że nadawcą wypowiedzi może być jedna osoba (nadawca indywidualny) lub grupa osób (nadawca zbiorowy). Ta druga kategoria uwidacznia się w takich gatunkach, jak list otwartylist otwartylist otwarty lub memoriałmemoriałmemoriał.

Czasami autor tekstu ukrywa swoją tożsamość pod pseudonimem (np. Aleksander Głowacki znany jest jako Bolesław Prus) albo nie zdradza jej w żaden sposób – wówczas mamy do czynienia z autorem anonimowym.

Dotychczasowe informacje na temat nadawcy obrazują poniższe wykresy.

R6YqAYYSEyeif1

Na ilustracji został przedstawiony wykres obrazujący rodzaje nadawcy. Na górze wykresu został zapisany nadawca. Po lewej stronie zostały umieszczone w ramkach napisy: indywidualny, pierwotny, znany, posługujący się imieniem i nazwiskiem. Po prawej stronie zostało zapisane: zbiorowy, wtórny, nieznany, posługujący się pseudonimem.

Odbiorca to osoba (odbiorca indywidualny) lub grupa osób (odbiorca zbiorowy), które odbierają komunikat przekazywany przez nadawcę. Zamierzonego przez nadawcę odbiorcę, czyli takiego, do którego nadawca świadomie kieruje komunikat, nazywamy adresatem. Pojęcie adresata jest zatem węższe od pojęcia odbiorcy. Czasami jednak wypowiedź trafia do osób, dla których nie jest przeznaczona. Z taką sytuacją mamy do czynienia np. w przypadku podsłuchu. Cechy odbiorcy, a także liczebność grupy, na którą składają się odbiorcy, przesądzają o formie komunikatu. Tę samą treść inaczej wyrazimy w stosunku do nauczyciela, rodzica, kolegi, a inaczej, gdy kierujemy ją do kilkusetosobowego grona audytorium wykładu lub wielomilionowej widowni telewizyjnej. W tym ostatnim przypadku możemy mówić o odbiorcy masowym, charakterystycznym dla komunikacji medialnej, która ma miejsce w prasie, radiu, telewizji czy internecie. Umiejętność dostosowania formy komunikatu do odbiorcy jest niezbędna w komunikacji, a brak kompetencji w tym zakresie staje się przyczyną błędów stylistycznych i rozmaitych nieporozumień.

Warto pamiętać, że nadawca i odbiorca mogą wymieniać się swoimi rolami, co obserwujemy np. w rozmowie, czyli w sytuacji dialogu. Taki charakter coraz częściej ma też komunikacja medialna, zwłaszcza internetowa, co przejawia się m.in. w tym, że odbiorca jakiegoś tekstu może go skomentować: w ten sposób przyjmie rolę nadawcy.

Powyższe wiadomości na temat odbiorcy można zaprezentować na następujących grafikach.

RY1LlHCquJ4c41

Na ilustracji został przedstawiony wykres ilustrujący rodzaje odbiorcy. Na górze wykresu został zapisany odbiorca. Po lewej stronie widnieje: indywidualny, zamierzony. Po prawej stronie zapisano: zbiorowy (w tym masowy), a pod spodem niezamierzony.

Aby komunikacja była udana, między nadawcą a odbiorcą musi wytworzyć się kontakt psychiczny, co oznacza, że obaj muszą mieć wolę współdziałania. Ważne jest też, by w komunikacji mówionej nadawca nawiązał i utrzymywał z odbiorcą kontakt fizyczny, czyli wzrokowy lub słuchowy. Niedopuszczalne jest, by mówiący przez całą swoją wypowiedź patrzył w podłogę, w sufit lub w dal. Komunikacja nie będzie też udana, gdy odbiorca np. pod wpływem czynników zewnętrznych, takich jak hałas lub ciemność, nie będzie mógł usłyszeć lub odczytać treści przekazywanej przez nadawcę.

Komunikat to treść przekazywana odbiorcy przez nadawcę. Komunikat musi być o czymś, czyli ważne jest, by miał odniesienie do jakiejś rzeczywistości: by był osadzony w kontekście. Wypowiedź musi się przecież odnosić do pojęć i wartości wspólnych nadawcy i odbiorcy, musi być osadzona w określonym miejscu i czasie, a więc w konkretnej sytuacji komunikacyjnej. Dzięki temu część informacji można pominąć, ponieważ sugeruje je sytuacja. Warto dodać, że komunikat jest przekazywany przez nadawcę do odbiorcy kanałem komunikacyjnym: wzrokowym (np. artykuły zamieszczane w prasie, publikacje książkowe, komunikacja przy użyciu języka migowego), słuchowym (audycje radiowe), wzrokowo–słuchowym (np. program telewizyjny, rozmowa z sugestywną gestykulacją), oraz dotykowym (alfabet Braille’aalfabet Braille’a   alfabet Braille’a).

Każdy komunikat musi być sformułowany w jakimś języku, a więc jego tworzywem jest konkretny kod. Wyróżniamy kody werbalne, czyli językowe (ich podstawą są słowa), oraz kody pozawerbalane:  gesty, położenie i ruchy naszego ciała, ton głosu, odległość między mówiącym a słuchającym, charakter pisma.

Model komunikacji językowej

Omówione składniki aktu komunikacji tworzą model komunikacji językowej, którego autorem jest Roman Jakobson. Jego propozycja została opublikowana w 1960 roku w książce Poetyka w świetle językoznawstwa i przybiera formę poniższego schematu.

Rl30XtSlhpAll1

Na ilustracji znajduje się schemat komunikacji zaproponowany przez Romana Jakobsona. Nadawca kieruje komunikat do odbiorcy. Aby komunikat był efektywny, musi być zastosowany do kontekstu (coś musi znaczyć). Konieczny jest także kod w pełni lub przynajmniej w części wspólny dla nadawcy i odbiorcy. Musi istnieć także kontakt między nadawcą i odbiorcą, umożliwiający im obu nawiązanie i kontynuowanie komunikacji.

Przedstawiona tu propozycja, choć najbardziej rozpowszechniona, nie jest jedyna.