Projekt filmowy

Tomasz Macios Jak powstaje film

Film, podobnie jak spektakl teatralny, jest dziełem sztuki tworzonym przez cały zespół współpracujących ze sobą ludzi, nad pracą których czuwa reżyser. Jego rola polega głównie na stworzeniu koncepcji filmu, czyli przemyśleniu, w jaki sposób przełożyć na obrazy wymyśloną wcześniej historię. Reżyser ma jednak przed sobą trudniejsze zadanie niż choćby malarz, używający pędzla i farb, by za ich pomocą namalować obraz. Twórca filmu obok kamery i wielu innych urządzeń technicznych potrzebuje także aktorów i rozmaitych specjalistów, bez których pomocy nie byłby w stanie zbyt wiele zrobić. […]

Gdybyśmy chcieli nakręcić film o powstawaniu filmu, mógłby się on składać z trzech odcinków. […]

1. Etap przedzdjęciowy
Tematem pierwszego odcinka jest okres przedzdjęciowy, kiedy twórcy zastanawiają się, o czym chcieliby zrobić swój film. Najpierw reżyser lub producent filmowy, który zatrudnia reżysera do nakręcenia filmu, wybiera scenariusz.

Scenariusz – jest po prostu opowieścią podzieloną na role, poszczególne sceny i dialogi, na podstawie której ma powstać film. Tekst scenariusza przypomina trochę dramat, obok dialogów znajdują się tam ogólne wskazówki dotyczące gry aktorskiej, podobne do didaskaliów w dramacie, nie ma w nim jednak żadnych szczegółów technicznych bezpośrednio związanych z realizacją filmu. Autora scenariuszy nazywa się scenarzystą i często się zdarza, że współpracuje on z jednym reżyserem przy wielu filmach. […]

Zdarza się jednak, że sam reżyser tworzy scenariusz do swego filmu, który w takim przypadku nazywa się filmem autorskim. Czasem scenariusz powstaje na podstawie powieści. Mamy wówczas do czynienia z adaptacją, która zazwyczaj jest znacznie skróconą wersją pierwowzoru.

Obok skrótów, scenarzysta może zmienić zakończenie i bohaterów przedstawionej w powieści historii, a także czas i miejsce wydarzeń, lub po prostu przedstawić wszystko z własnego punktu widzenia. […] Film nakręcony na podstawie powieści wcale nie musi dokładnie opowiadać zawartej w niej historii. Zdarzają się jednak dość wierne ekranizacje utworów literackich […].

Kolejny etap pracy nad filmem to stworzenie scenopisu. Zajmuje się tym reżyser i operator, a niekiedy także scenograf. Scenopis jest po prostu przygotowanym do realizacji filmu scenariuszem, którego tekst został podzielony na kolejne sceny i ujęcia z dokładnym określeniem miejsc, w jakich będą one kręcone, oraz czasem trwania i ilością zdjęć realizowanych w studiu i w plenerze. W scenopisie znajdują się również uwagi dotyczące pojawiających się w danym ujęciu dźwięków, na przykład różnych szumów i hałasów dochodzących z ulicy, oraz specjalnie skomponowanej do filmu muzyki. Według scenopisu realizuje się cały film, projektując scenografię, dobierając rekwizyty, a także dokonując montażu. […]

Przed rozpoczęciem zdjęć reżyser ma jeszcze jedno ważne zadanie – musi ustalić obsadę, czyli dobrać odpowiednich aktorów do ról, które znajdują się w scenariuszu. Zazwyczaj, żeby znaleźć właściwych artystów, organizuje się tzw. castingcastingcasting. CastingcastingCasting to przegląd kandydatów spełniających określone warunki, których wymaga dana postać. Reżyser wraz ze swoimi asystentami decyduje o tym, kto posiada odpowiednie cechy i umiejętności, by zagrać wymaganą rolę. Oprócz aktorów wcielających się w konkretnych bohaterów potrzebni są w filmie liczni epizodyści i statyści. Epizodystą nazywany jest aktor mający do zagrania małą rolę, zwaną epizodem, i zazwyczaj krótką kwestię do wypowiedzenia. […]

Statyści zaś to ludzie, którzy nie mają żadnych kwestii do wypowiedzenia, a stanowią jedynie „tło” dla gry aktorów. Często występują oni jako tłum, choćby w scenach bitewnych lub po prostu jako zwykli przechodnie czy klienci sklepów i restauracji. Obok statystów pojawiają się także specjaliści do zadań specjalnych, czyli kaskaderzy. Ich rola polega na zastępowaniu aktorów w sytuacjach niebezpiecznych, w scenach, wymagających szczególnych umiejętności. […]

2. Etap zdjęciowy

[…] Chodzi tu po prostu o kręcenie filmu, czyli pracę z użyciem kamery. Na planie wykonuje się także zdjęcia aktorów, zwane fotosami, ale zajmuje się tym specjalnie zatrudniony fotograf. […]
Plan filmowy to […] miejsce, w którym odbywają się zdjęcia, czyli kręcony jest film. Pracuje tam cały zespół ludzi, bez których reżyser nie mógłby zrealizować swojej koncepcji. Każdy członek ekipy filmowej ma swój wkład w powstawanie dzieła, do najważniejszych osób na planie należy jednak bez wątpienia operator. […]

Operator nie jest pracownikiem technicznym, ale artystą, podobnie jak fotograf. Żeby zarejestrować odpowiednie ujęcie nie wystarczy bowiem ustawić aktorów na planie i włączyć kamerę. Wszystko, co jest filmowane, musi być wcześniej przemyślane przez reżysera i odpowiednio przygotowane przez artystów i technicznych pracowników planu. Operator nagrywa za pomocą kamery tylko odpowiednio skomponowane obrazy, czyli kadry.
Bezpośrednią obsługą kamery zajmuje się zazwyczaj drugi operator, czyli szwenkier. Pomagają mu w tym oświetleniowcy i asystent operatora, dbający o dobór obiektywów i dokonujący pomiarów światła, które pozwalają ustawić właściwą ostrość i przesłonę. Kamera daje twórcom filmu bardzo wiele możliwości rejestrowania poszczególnych kadrów. […]

Kiedy w danym ujęciu aktor lub jakiś obiekt, na przykład samochód, poruszają się, kamera musi śledzić ich ruchy, przemieszczając się na wózku, w innym samochodzie lub na przykład w samolocie. Taki ruch kamery w stosunku do obiektu filmowcy nazywają jazdą.

Z pewnością widzieliście w filmach sceny, w których przedmiot nagle się oddala, na przykład można pokazać człowieka z bliska, a w następnej chwili z bardzo daleka, tak że ginie w tłumie – jest to tak zwany odjazd. Kiedy dzieje się na odwrót, mówimy o najeździe.

[…] Plan filmowy to miejsce, w którym kręci się film, słowo „plan” ma jednak jeszcze jedno ważne znaczenie. Używa się go na określenie wielkości rejestrowanego przez kamerę obrazu, czyli tego, co mieści się w kadrze.

[…] Wielkość planów filmowych określa się w odniesieniu do ludzkiego ciała. Kiedy plan ukazuje postać z bliska, a w kadrze mieści się popiersie aktora – mówimy o półzbliżeniu, kiedy obraz filmowy ukazuje na przykład twarz, rękę lub jakiś większy przedmiot, nazywa się to zbliżeniem. Natomiast kiedy z bardzo bliska, w powiększeniu widzimy jakiś szczegół twarzy, na przykład oko, usta lub pierścionek na palcu, plan taki nazywamy planem wielkim lub detalem. Wyróżnia się też plan średni, zwany amerykańskim, który ukazuje ludzką postać do kolan lub do pasa. Istnieją również plany filmowe, które pokazują więcej elementów z większej odległości. Należy do nich: plan pełny, gdy na ekranie widzimy całą sylwetkę ludzką, ogólny, gdy człowiek znajduje się w jakimś pomieszczeniu lub na tle budynku, oraz plan daleki, obejmujący krajobraz lub panoramę miasta. Każdy z tych planów ma swoje znaczenie, dostarczając widzowi innych informacji o miejscu akcji i bohaterach.

[…] Plan filmowy może znajdować się na przykład we wnętrzu jakiegoś budynku, w studiu lub na otwartej przestrzeni, czyli w plenerze. Miejsce to zawsze jest dokładnie określone w scenopisie. […]

Zazwyczaj […] plan znajduje się w jakimś konkretnym miejscu, na przykład we wnętrzu pałacu, w górach, na morzu czy na zatłoczonej ulicy. Ważną postacią na planie jest scenograf – w filmie, podobnie jak w teatrze, tworzy on świat, w którym żyją bohaterowie danej opowieści. Scenografia w filmie wygląda jednak nieco inaczej niż na scenie teatralnej, ponieważ tutaj na to, co zobaczymy, największy wpływ ma kamera. […]

Dzięki kamerze można w filmie pokazać na całym ekranie zarówno widok wielkiego miasta, jak i jeden maleńki przedmiot, czyli rekwizyt. Ze scenografem współpracuje kostiumolog, dbający o to, by wszyscy mieli odpowiednie kostiumy, a także rekwizytor. Jego zadaniem jest dopilnowanie, żeby każdy z aktorów i statystów otrzymał właściwy rekwizyt, a odpowiednie przedmioty znalazły się na swoim miejscu. Jak już może wiecie – choćby z filmu „Władca Pierścieni” – rekwizyt nie jest tylko częścią dekoracji, ale może „grać” rolę nie mniej ważną niż aktorzy, stając się przedmiotem, wokół którego toczy się akcja filmu. Szczególnie dużo pracy mają dekoratorzy wnętrz, kostiumolodzy i rekwizytorzy w filmach kostiumowych i historycznych, gdzie trzeba starannie odtworzyć wygląd dawnych ulic, wnętrz domów i ubiorów.

Na planie pracuje również akustyk, który zajmuje się nagrywaniem dialogów postaci i rozmaitych dźwięków, na przykład odgłosów jadącego samochodu, śpiewu ptaków itp. Później wraz z reżyserem i montażystą pracuje on nad zsynchronizowaniem, czyli odpowiednim połączeniem nagranego przez siebie materiału z obrazem w czasie montażu. W filmie zazwyczaj pojawia się też specjalnie skomponowana muzyka, która ma oddawać nastrój poszczególnych scen. […]
Zanim będzie można usłyszeć efekt pracy akustyków i kompozytorów, trzeba dokończyć pracę na planie. Porządku pilnuje tutaj kierownik planu, który wraz ze swoimi pomocnikami dba o to, aby wszystko było odpowiednio przygotowane i aby nikt nie przeszkadzał w pracy aktorom, reżyserowi i operatorom. […]

Każdy dzień pracy na planie wygląda podobnie, jeśli chodzi o rozkład zajęć – każde ujęcie kręci się po kilka razy, by uzyskać efekt, który zamierzył reżyser, nawet kiedy jest ono udane, powtarza się jeszcze raz lub kilka razy, taka powtórka to w języku filmowców dubel. […]

Dubel robi się po to, by mieć większe możliwości przy montażu filmu, który polega na wyborze i łączeniu wielu nakręconych wcześniej ujęć.

Czasem po zakończeniu zdjęć kręci się jeszcze kilka ujęć, które nie były ujęte w scenopisie, bowiem w czasie pracy reżyser często zmienia trochę koncepcję filmu albo chce wypróbować nowe pomysły. W języku filmowców takie dodatkowe zdjęcia noszą nazwę dokrętki. Długa praca na planie wreszcie dobiegła końca – czas na ostatni odcinek opowieści o powstawaniu filmu.

3. Montaż

[…] Po zakończeniu zdjęć reżyser wybiera ujęcia, które, jego zdaniem, są najlepsze, by następnie połączyć je razem, tak by tworzyły scenę. Scena w filmie oznacza kilka ujęć, które są ze sobą powiązane, na przykład występują w nich ci sami bohaterowie lub dzieją się one w tym samym miejscu i czasie. Kilka scen tworzy sekwencję (łacińskie sequentiasequentiasequentia – następstwo) – czyli fragment filmu złożony z układających się w całość scen, w których występują ci sami bohaterowie. Jak widzicie, poszczególne ujęcia są najmniejszymi elementami, z których układa się film. Po zakończeniu zdjęć, w czasie montażu zostaną one połączone według planu, czyli scenopisu, i zsynchronizowane ze ścieżką dźwiękową. Zanim to nastąpi, zdjęcia trzeba wywołać i poddać odpowiedniej obróbce technicznej. Obecnie dużą część pracy wykonuje się za pomocą komputerów, dotyczy to szczególnie efektów specjalnych. Powstają również filmy wykonane w całości techniką cyfrową.
Montaż jest już ostatnim etapem powstawania filmu. Z wielogodzinnego materiału, który zazwyczaj powstaje, reżyser wybiera najlepsze, jego zdaniem, fragmenty i wspólnie z montażystą łączy je razem, dodając do nich dźwięk – dialogi bohaterów, różne hałasy i muzykę. Połączone w ten sposób elementy filmu tworzą historię, którą później oglądamy w kinie lub w telewizji. […]

Tak naprawdę montaż to nie tylko technika, ale także wielka sztuka. […] Reżyser musi połączyć w jedną sensowną całość ujęcia robione w różnych planach i przy różnych ustawieniach kamery. Poszczególne kadry można łączyć na wiele różnych sposobów, zależy to przede wszystkim od pomysłowości reżysera i przyjętej przez niego koncepcji filmu. […]

Montaż to nie tylko sklejanie taśmy, ale sposób opowiadania historii za pomocą odpowiedniego łączenia ze sobą nagranych przez kamerę obrazów, które na ekranie „ożywają”, przyciągając uwagę widzów.

Kiedy montaż jest zakończony, wykonuje się wzorcową kopię filmu, która jest następnie powielana. Po wyprodukowaniu film trafia do dystrybucji (czyli rozpowszechniania) za pośrednictwem zajmujących się tym firm i jest pokazywany w różnych kinach, a po jakimś czasie można go też obejrzeć w telewizji, na taśmie wideo lub płycie DVD. Istnieją też interaktywne płyty, które dają możliwość zmiany zakończenia filmu, a nawet ułożenia własnej wersji wydarzeń.

CART1 Źródło: Tomasz Macios, Jak powstaje film, [w:] Encyklopedia szkolna. Język polski. Szkoła podstawowa. Klasy IV–VI, red. Marta Tomczyk, Warszawa 2008.