Adam Mickiewicz Pan Tadeusz. Księga IV, Wojskiego powieść o pojedynku Dowejki z Domejką, w. 874 - 1002

Domejki i Dowejki wszystkie sprzeciwieństwasprzeciwieństwasprzeciwieństwa
Pochodziły, rzecz dziwna, z nazwisk podobieństwa
Bardzo niewygodnego. Bo gdy w czas sejmikówsejmiksejmików
Przyjaciele Dowejki skarbiliskarbićskarbili stronnikówstronnikstronników,
Szepnął ktoś do szlachcica: „Daj kreskędaj kreskęDaj kreskę Dowejce!”
A ten nie dosłyszawszy dał kreskę Domejce.
Gdy na uczcie wniósł zdrowie marszałek Rupejko:
„Wiwat Dowejko!” - drudzy krzyknęli: „Domejko!”
A kto siedział w pośrodku, nie trafił do ładu,
Zwłaszcza przy niewyraźnej mowie w czas obiadu.

Gorzej było; raz w Wilnie jakiś szlachcic pjany
Bił się w szable z Domejką i dostał dwie rany;
Potem ów szlachcic, z Wilna wracając do domu,
Dziwnym trafem z Dowejką zjechał się u promu;
Gdy więc na jednym promie płynęli WilejkąWilejkaWilejką,
Pyta sąsiada: kto on? - Odpowie: „Dowejko”.
Nie czekając, dobywa rapierrapierrapier spod kirejkikirejkakirejki:
Czach, czach! i za Domejkę podciął wąs Dowejki.
Wreszcie, jak na dobitkę, trzeba jeszcze było,
Żeby na polowaniu tak się wydarzyło,
Że stali blisko siebie oba imiennicy
I do jednej strzelili razem niedźwiedzicy.
Prawda, że po ich strzale upadła bez duchu,
Ale już pierwej niosła z dziesiątek kul w brzuchu;
Strzelby z jednym kalibrem miało wiele osób,
Kto zabił niedźwiedzicę? dojdźże! jaki sposób?

„Tu już krzyknęli: „Dosyć! trzeba raz rzecz skończyć,
Bóg nas czy diabeł złączył, trzeba się rozłączyć:
Dwóch nas, jak dwóch słońc, pono zanadto na świecie”
A więc do szerpentynekszerpentynkaszerpentynek i stają na meciemetamecie.
Oba szanowni ludzie; co ich szlachta godzą,
To oni na się jeszcze zapalczywiejzapalczywiezapalczywiej godzągodzićgodzą.
Zmienili broń; od szabel szło na pistolety.
Stają, krzyczym, że nadto przybliżyli metymetamety;
Oni na złość, przysięgli przez niedźwiedzią skórę
Strzelać się, śmierć niechybna! prawie rura w rurę.
Oba tęgotęgotęgo strzelali. - „SekundujsekundantSekunduj, Hreczecha!”
„Zgoda - rzekłem - niech zaraz dół wykopie klechaklechaklecha:
Bo taki spór nie może skończyć się na niczem;
Lecz bijcie się szlacheckim trybem, nie rzeźniczym.
Dosyć już metymetamety zbliżać, widzę, żeście zuchy;
Chcecie strzelać się, rury oparłszy na brzuchy?
Ja nie pozwolę; zgoda, że na pistolety;
Lecz strzelać się nie z dalszej ani z bliższej mety
Jak przez skórę niedźwiedzią; ja rękami memi
Jako sekundantsekundantsekundant skórę rozciągnę na ziemi
I ja sam was ustawię. Waść po jednej stronie
Stanie na końcu pyska, a Waść na ogonie,”
„Zgoda!”- wrzaśli. Czas? - jutro, miejsce? - karczma Usza.

(…)

Ledwie dniało, już z jednej strony taradejkątaradejkataradejką
Jedzie Dowejko, z drugiej na koniu Domejko.
Patrzą, aż tu przez rzekę leży most kosmaty,
Pas ze skóry niedźwiedziej porzniętej na szmatyszmatszmaty.
Postawiłem Dowejkę na zwierza ogonie
Z jednej strony, Domejkę zaś na drugiej stronie.
„Pukajcie teraz - rzekłem - choć przez całe życie,
Lecz póty was nie spuszczę, aż się pogodzicie”.
Oni w złość; a tu szlachta kładnie się na ziemi
Od śmiechu, a ja z księdzem słowy poważnemi
Nuż im z EwanielijiEwanielijiEwanieliji, z statutówstatutstatutów dowodzić;
Nie ma rady: - śmieli się i musieli zgodzić.

Spor ich potem w dozgonną przyjaźń się zamienił,
I Dowejko się z siostrą Domejki ożenił,
Domejko pojął siostrę szwagra, Dowejkównę,
Podzielili majątek na dwie części równe,
A w miejscu, gdzie się zdarzył tak dziwny przypadek,
Pobudowawszy karczmę, nazwali N i e d ź w i a d e k”.

dom_1 Źródło: Dyplomatyka i łowy, [w:] Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, Wrocław 1967, s. 251–256.

Alicja Dąbrowska „Jacek-Wąsal” , czyli o randze i semantyce wąsów w obrazie dawności szlacheckiej w "Panu Tadeuszu"

Wąsy w stanowią w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza jedną z cech znaczących, ważnych w ukazaniu obrazu dawnego szlachcica. Charakterystyczny szlachecki ubiór stanowiły: żupanżupanżupan, kontuszkontuszkontusz i lity (czyli przetykany nićmi metalowymi) pas słucki z karabeląkarabelakarabelą, czyli najpopularniejszym rodzajem szabli noszonej do stroju polskiego oraz świecąca na szyi brylantowa spinka.

R11OeOCorh7Dq

Zorientowana pionowo ilustracja z końca XVIII wieku przestawiająca na pierwszym planie, wypełniającą centralnie większą jego część postać wąsatego szlachcica polskiego w charakterystycznym stroju. Zwrócony lewym półprofilem zarumienionej, wąsatej, pucołowatej twarzy mężczyzna w średnim wieku ma na głowie wysoki, przechylony na prawy bok czoła, otoczony jasnobrązowym futerkiem niebieski kołpak. Spod niego, nad nienaturalnie dużym uchem, wystają kędziory jasnych, podgolonych dołem do skóry, równą poziomą linią według szlacheckiej mody, włosów. Mężczyzna spogląda na widza sponad podkręconych, cienkich, ciemnych wąsów, oczyma oprawionymi w dość obfite, ciemne brwi. Ubrany jest w czerwony kontusz z długimi, rozciętymi od łokci, swobodnie zwisającymi rękawami zwanymi wylotami. Zakończenie lewego sięga poniżej rysującego się pod kontuszem pośladka. Prawy wylot został zarzucony przez ramię na plecy. Spod wylotów ukazują się marszczone dość wąskie rękawy jasnoniebieskiego żupana, który widoczny również spod rozchylonego na piersiach kontusza, jest zapinany z przodu na szereg kilkunastu niewielkich guzików. Stroju dopełniają: żółty zakończony frędzlami, zawiązany z przodu, podtrzymujący wypięty brzuch, pas kontuszowy oraz podwieszona przy lewym boku na dwu paskach zwanych rapciami długa szabla w pochwie, sięgająca ziemi, na której szlachcic stoi w rozkroku w żółtych baczmagach, czyli butach z podwiniętymi w górę czubkami i długimi marszczonymi cholewami. Mężczyzna ukazany został z dość niskiej perspektywy, co podkreśla jego wyniosłość. Lewą dłoń wsparł na rękojeści szabli, a prawą uniósł otwartą wnętrzem ku jasnemu niebu z białym obłokiem, na którego tle rysuje się większość jego postaci. U dołu w oddali na wysokości kolan z lewej parterowy dwór z niższymi alkierzami po bokach i z zacienionym gankiem na środku w formie wspartego na czterech kolumnach portyku z trójkątnym tympanonem na froncie. Z prawej zabudowa folwarku. Za tym wszystkim po prawej i lewej widoczne korony drzew. Pod ilustracją, zaraz przy dolnej krawędzi drobnym, skośnym drukiem napisy: z lewej Norblin del, na środku Déposé à la Direction, przy tym niewielka czerwona okrągła pieczęć, a po prawej Debucourt sculp. Niżej na środku, podobną ozdobną, ale dużą czcionką, napis: Szlachcic polski, a pod nim mniejszą prostą i grubą, NOBLE POLONAIS.

Jakie miejsce w tym całościowym obrazie zajmują szlacheckie wąsy? Czym były wąsy w kulturze i tradycji szlacheckiej Polski?

Okazałe wąsy w połączeniu z podgoloną głową i kontuszem to stereotypowestereotypstereotypowe akcesoriaakcesoriumakcesoria, atrybutyatrybutatrybuty sarmaty i upowszechniły się pod wpływem wschodnim, najpierw wśród wojskowych, potem w całej społeczności szlacheckiej. Wkrótce stały się narodowym symbolem, rekwizytem szlachcica tradycjonalisty - dlatego brak wąsa postrzegano jako uleganie cudzoziemskim wpływom.

W charakterystyce księdza Robaka można dostrzec specjalne zaakcentowanie braku wąsa (jako znaku rozpoznawczego zarezerwowanego tylko dla hulaszczego etapu życia). Klucznik Rębajło wspomina Jacka Soplicę, dumnego warchoła i zawadiakę, jako mężczyznę, odznaczającego się przede wszystkim bardzo okazałymi, charakterystycznymi wąsami, które były jego znakiem rozpoznawczym. Przemianę jego osobowości, wkroczenie na drogę pokuty‑ofiary za popełnione grzechy, objawia też zmiana wyglądu zewnętrznego: zamiast wąsów pojawia się kaptur, skrywający lica, znak pokory.

Wąsy dodawały powagi i lat, stawały się wyróżnikiem dorosłości, dojrzałości. Gołowąsem określano mężczyznę młodego, nie mającego jeszcze zarostu, wąsów; niedoświadczonego młokosa, młodzika. Dojrzały mężczyzna pozbawiony przez naturę w dostatecznym stopniu owłosienia twarzy, obfitego zarostu, wąsów, był w szlacheckiej Polsce narażony na ośmieszenie, kpiny. Nieszczęsny Dowejko, z opowieści Wojskiego, któremu u promu podcięto wąs, musiał bardzo cierpieć, czekając aż mu on odrośnie.  U Mickiewicza wąsy nosili wszyscy, jedynie w opisach reprezentantów młodzieży, Hrabi i Tadeusza nie wspomina się o wąsach.

Wąsy były swoistym elementem zachowywania narodowej odrębności i tożsamości. Czymś stojącym w absolutnym kontraście do mody francuskiej, krytykowanej przez Podkomorzego. To z gawędowej tradycji szlacheckiej pochodzi cały szereg używanych w polszczyźnie zwrotów mających związek z wąsami.

Słownik frazeologiczny odnotowuje następujące: kręcić wąsa, podkręcać, targać, zakręcać, szarpać się za wąs, sięgać do wąsa; mamrotać, mówić, mruczeć pod wąsem - mówić cicho, niewyraźnie; namotać na wąs - czyli mieć, żywić urazę do kogoś, żywić względem kogoś złe zamiary.

Słownik języka polskiego PWN notuje następujące związki frazeologiczne: mówić, mruczeć, mamrotać coś pod wąsem - mówić coś cicho, niewyraźnie; uśmiechać się pod wąsem  - uśmiechać się lekko, nieznacznie; wąs sypie się, wysypuje się, puszcza się komuś młodemu - zaczyna rosnąć zarost, ktoś staje się dorosły.

Słownik mitów i tradycji kultury Władysława Kopalińskiego notuje też związki: motać, namotać coś sobie na wąs - zapamiętać coś sobie, zanotować w pamięci z niechęcią, z urazą, z myślą o odegraniu się, o odwecie.

Obecnie, zgodnie z definicją Słownika języka polskiego PWN, określenia „wąs” używa się częściej w liczbie mnogiej i oznacza ono po prostu „zarost nad górną wargą u mężczyzn”. Wyraz ten funkcjonuje w określeniach: bujny, suty wąs, długie, sumiaste wąsy, zapuścić, zgolić, czernić wąsy, czesać, przycinać, pielęgnować wąsy, najeżyć, nastroszyć wąsy, szarpać, skubać wąsy, kręcić, podkręcać, przygryzać wąsa (rzadziej: wąs), wąsy sterczą, wąs ocienia, okrywa komuś usta.

Tak jak broda w wielu kulturach jest symbolem męskiej siły, odwagi, mądrości, godności, powagi, rangi, honoru, tak w kulturze szlacheckiej wąsy stają się takim zewnętrznym i symbolicznym znakiem dojrzałości poświadczającej doświadczenie, znakiem rangi i powagi, jaką obdarza się ich posiadacza. Męskie zalety, takie jak odwaga i mądrość, przynależą od wieków brodatym i wąsatym.  Po dziś dzień, niezależnie od mody, powszechnie wąsy i broda uważane bywają za ozdobę męskiej twarzy.

was_1 Źródło: Alicja Dąbrowska, „Jacek-Wąsal” , czyli o randze i semantyce wąsów w obrazie dawności szlacheckiej w "Panu Tadeuszu", dostępny w internecie: https://repozytorium.ukw.edu.pl/bitstream/handle/item/7003/Jacek%20W%C4%85sal%20czyli%20o%20randze%20i%20semantyce%20w%C4%85s%C3%B3w%20w%20obrazie%20dawno%C5%9Bci%20szlacheckiej%20w%20Panu%20Tadeuszu.pdf?sequence=1&isAllowed=y [dostęp 20.05.2020]. Tekst skrócony i zmodyfikowany.