Rodzaje zdań złożonych podrzędnie

Warto wiedzieć!

Zdania pojedyncze to takie wypowiedzenia, w których pojawia się wyłącznie jedno orzeczenie (czasownik).

Jeżeli zdanie ma co najmniej dwa orzeczenia, mówimy o zdaniu złożonym. Wyróżniamy zdania złożone współrzędnie i podrzędnie.

Jeżeli w zdaniu złożonym jedno zdanie składowe (podrzędne) uzupełnia lub rozwija treść drugiego (nadrzędnego), określa się je jako zdanie złożone podrzędnie.

Przykład: Wstawaj, kiedy do pokoju wchodzi starsza osoba.

• zdanie składowe kiedy do pokoju wchodzi osoba starsza zastępuje okolicznik czasu określający wyraz wstawaj;

• pierwsze zdanie składowe (1.) Wstawaj jest zdaniem nadrzędnym, drugie zdanie składowe (2.) kiedy do pokoju wchodzi osoba starsza jest zdaniem podrzędnym;

• zdanie podrzędne odpowiada na pytanie stawiane przez zdanie nadrzędne - w tym przypadku kiedy?

Zapoznaj się z rodzajami zdań złożonych podrzędnie i ich wykresami.

Zdania złożone podrzędnie

W zdaniach złożonych podrzędnie znajduje się zawsze zdanie nadrzędne, którego treść jest uzupełniana przez zdanie podrzędne. W zdaniu: Kiedy kupię bilet, pójdę do kina, treść obu zdań składowych - nadrzędnego i podrzędnego - można zilustrować za pomocą wykresu przypominającego schodki:

REVIR4XGmbqCa

Schemat pokazujący zdanie podzielone na dwie części. Niżej znajduje się część: "Kiedy kupię bilet", zaś wyżej: "pójdę do kina".

Taki wykres pokazuje hierarchięhierarchiahierarchię połączonych zdań i oznacza, że pierwsze jest podrzędne, a drugie – nadrzędne. Jak więc odróżnić zdania podrzędne od nadrzędnych?

Całe wypowiedzenie złożone można uprościć do zdania nadrzędnego – zawiera mniej treści, ale jest logiczne i zrozumiałe:

pójdę do kina (zdanie nadrzędne) – samodzielny komunikat,

kiedy kupię bilet (zdanie podrzędne) – zaimek (kiedy) sprawia, że takie wypowiedzenie nie może samodzielnie funkcjonować.

HierarchięhierarchiaHierarchię tych zdań można poznać po tym, że zdanie podrzędne jest zawsze określeniem zdania nadrzędnego, wnosi dodatkową treść, np. o czasie, miejscu, przyczynach, jakości rzeczy i zdarzeń opisanych w zdaniu nadrzędnym. Możemy za pomocą zdania podrzędnego rozwinąć treść zdania nadrzędnego.

RZLENOe9fzREI

Obrazek pokazuje, czym jest zdanie nadrzędne i podrzędne. Zdanie nadrzędne: pójdę do kina (kiedy?) - brakuje w tym wypowiedzeniu informacji o czasie. Zdanie podrzędne: kiedy kupię bilet - informację tę uzupełniamy i odpowiadamy na pytanie dotyczące czasu (kiedy?).

Zdanie podrzędne uzupełnia treść składnika brakującego w zdaniu nadrzędnym. Składnikami zdania są: przydawki, dopełnienia, okoliczniki, podmioty i orzeczenia.
W analizowanym wypowiedzeniu złożonym pytanie pomocnicze (kiedy?) jest charakterystyczne dla okolicznika.

Typy zdań złożonych podrzędnie

W wypowiedzeniu złożonym podrzędnie zdanie składowe podrzędne uzupełnia informację zawartą w zdaniu składowym nadrzędnym. W zależności od treści podrzędnego zdania składowego można wyróżnić kilka typów zdań złożonych podrzędnie (jest ich tyle, ile części zdania):

• podmiotowe,

• orzecznikowe,

• przydawkowe,

• dopełnieniowe,

• okolicznikowe.

Wszystkie typy wypowiedzeń złożonych podrzędnie przedstawiają poniższe wykresy.

RFaqlHNHR2lIt

Grafika przedstawia tabelę. Lewa kolumna to Część zdania, a prawa Zdanie podrzędne. Nagłówek: Wypowiedzenia złożone podrzędnie. Zdanie podrzędne uzupełniające treść zdania nadrzędnego i odpowiadające na pytanie części zdania: przydawka - przydawkowe, np. (N) Na urodziny dostałem prezent (jaki?), (P) o jakim od dawna marzyłem.; dopełnienie - dopełnieniowe, np. (N) Rozmawialiśmy przecież (o czym?), (P) że nie przyjdziemy do was.; okolicznik - okolicznikowe, np. (N) Byłem tam (gdzie?), (P) dokąd długo się jedzie tramwajem.; podmiot - podmiotowe, np. (N) Jest prawdopodobne (co?), (P) że dostaniesz w pracy podwyżkę.; orzecznik - orzecznikowe, np. (N) Słońce było takie (było jakie?), (P) że chowaliśmy się pod parasolami.

R1K0X3TsbcJE5

W tabeli wymieniono rodzaje zdań złożonych. Są to zdania: orzecznikowe, podmiotowe, przydawkowe, dopełnieniowe, okolicznikowe. Zdanie złożone podrzędnie orzecznikowe pełni funkcję orzecznika zdania nadrzędnego, ogólnie zapowiedzianego zaimkami: taki, taka, takie, tym. Odpowiada na pytania: jaki jest?, kim jest?, czym jest?, kim się stał?, kim został?. Przykład: Ona jest taka (jaka jest?), że wszyscy ją lubią. Zdanie złożone podrzędnie podmiotowe pełni funkcję podmiotu zdania nadrzędnego. Odpowiada na pytania mianownika: kto?, co? Przykład: Wydaje mi się (co?), że już o tym wspominałeś. Zdanie złożone podrzędnie przydawkowe pełni funkcję przydawki zdania nadrzędnego i odpowiada na jej pytania: jaki?, który?, czyj? ile?. Przykład: Miała na sobie suknię (jaką?), która olśniła wszystkich. Zdanie złożone podrzędnie dopełnieniowe pełni funkcję dopełnienia zdania nadrzędnego. Odpowiada na pytania przypadków (nie dotyczy mianownika i wołacza). Przykład: Nie lubię uczyć się czegoś (czego?), co nie przyda mi się w życiu. Zdanie złożone podrzędnie okolicznikowe pełni funkcję okolicznika zdania nadrzędnego. Odpowiada na pytania: jak?, gdzie?, kiedy?, po co?, dlaczego?, mimo co?, pod jakim warunkiem? i inne. Pytamy o nie, jak o odpowiedni rodzaj okolicznika. Rodzaje zdań złożonych podrzędnie okolicznikowych: - sposobu: Powiedziała to tak (jak?), że wszyscy jej uwierzyli. - miejsca: Idę tam (gdzie?), gdzie nogi mnie poniosą. - czasu: Zrezygnowałem wtedy (kiedy?), gdy nie miałem już siły walczyć. - przyczyny: Chciał kupić tą książkę (dlaczego?), ponieważ polecił mu ją przyjaciel. - warunku: Zainteresujesz się tymi zdjęciami (pod jakim warunkiem?), jeżeli lubisz astrologię. - przyzwolenia: Zrobiłem pracę domową (mimo co?), chociaż byłem bardzo zmęczony. - celu: Wyszedłem z domu (w jakim celu?), żeby oddać książkę do biblioteki. - stopnia i miary: Film podobał mi się tak bardzo (jak bardzo?), że oglądałem go kilka razy.

RiBO1E7sSPWtV

Na grafice przedstawiono różne wykresy zdań złożonych podrzędnie. Pierwsze zdanie: Zdziwiło mnie to (ta część oznaczona jest numerem 1), co dziś powiedziałeś (ta część oznaczona jest numerem 2). Poniżej znajduje się wykres: zdanie 1 jest wyżej, zdanie 2 niżej; oznaczone są liniami ciągłymi; pomiędzy nimi występuje przerywana pionowa linia, obok której znajduje się pytanie "co?"; pod wykresem jest napis: 1 - zdanie nadrzędne, 2 - zdanie podrzędne. Poniżej znajduje się drugie zdanie: Ponieważ dużo czytam (ta część oznaczona jest numerem 1), mam bogaty zasób słownictwa (ta część oznaczona jest numerem 2). Poniżej znajduje się wykres: zdanie 2 jest wyżej, zdanie 1 niżej; oznaczone są liniami ciągłymi; pomiędzy nimi występuje przerywana pionowa linia, obok której znajduje się pytanie "dlaczego?"; pod wykresem jest napis: 1 - zdanie podrzędne , 2 - zdanie nadrzędne. Poniżej znajduje się trzecie zdanie: Prezent (ta część oznaczona jest numerem 1a), który dostałam (ta część oznaczona jest numerem 2), był niesamowitą niespodzianką (ta część oznaczona jest numerem 1b). Poniżej znajduje się wykres: zdanie 2 jest niżej pomiędzy zdaniem 1a i 1b; zdanie oznaczone są liniami ciągłymi; pomiędzy zdaniem 1a i 2 występuje przerywana pionowa linia, obok której znajduje się pytanie "który?"; pomiędzy zdaniem 2 a 1b również występuje przerywana pionowa linia; pod wykresem jest napis: 1ab - zdanie nadrzędne, 2 - zdanie podrzędne. Do zdania drugiego prowadzi strzałka opatrzona tekstem: Zdanie podrzędne może znajdować się w środku wypowiedzenia nadrzędnego.

Trzeba jednak pamiętać, że zdanie orzecznikowe dotyczy wyłącznie części orzeczenia imiennego, a nie całego orzeczenia. Na przykład:

On jest taki nieuprzejmy. – zdanie pojedyncze z łącznikiem jest i orzecznikiem nieuprzejmy.

Po przekształceniu zdania pojedynczego w zdanie złożone podrzędnie orzecznikowe w zdaniu nadrzędnym pozostaje łącznik, a orzecznik przenosi się ze zdania podrzędnego:

On jest taki (1. zdanie nadrzędne), jakby był nieuprzejmy (2. zdanie podrzędne orzecznikowe).

Zdania podrzędne okolicznikowe

Wśród okoliczników wyróżniamy kilka grup. Są nimi okoliczniki: czasu, miejsca, przyczyny, celu, sposobu, warunku, przyzwolenia. Tyle też jest rodzajów zdań podrzędnych okolicznikowych. Dodatkowo warto pamiętać o tym, że zawsze pytamy w zdaniu nadrzędnym o określony typ okolicznika – tak samo, jakbyśmy pytali o pojedynczą część zdania.

Przykłady i typy zdań podrzędnych okolicznikowych przedstawiono na poniższym schemacie.

RvfINelmYMS3g

Schemat. Nagłówek: Typy zdań podrzędnych okolicznikowych: miejsca, np. Idź tam, gdzie jest tanie pieczywo.; czasu, np. Gdy zapaliło się czerwone światło, kierowca zatrzymał samochód.; przyczyny, np. Ponieważ nie zadzwoniliście, wybraliśmy się sami do kina.; celu, np. Jadę do miasta, by kupić kilka drobiazgów.; sposobu, np. Możesz to zrobić tak, jak piszą o tym w poradnikach.; warunku, np. Jeśli wygram w tej loterii, zaproszę cię na wycieczkę.; przyzwolenia, np. Chociaż zapadł zmrok, wybraliśmy się jeszcze na spacer. Zaznaczone słowa: gdzie, gdy, ponieważ, by, jak, jeśli, chociaż.

Wykresy zdań złożonych podrzędnie

Opisując wypowiedzenia złożone, można graficznie przedstawić hierarchięhierarchiahierarchię zdań nadrzędnych i podrzędnych. Takie ilustracje przypominają schodki. Na rysunku zdanie nadrzędne znajduje się wyżej niż zdanie podrzędne. Wykonując wykres, należy pamiętać o tym, że:

• zdanie nadrzędne może być pierwsze lub drugie w kolejności;

• obok zdań nadrzędnych mogą się pojawiać równoważniki zdania lub imiesłowowe równoważniki zdania, które zaznaczamy linią falistą;

• zdanie podrzędne może być wtrącone w zdanie nadrzędne.

Jak graficznie przedstawić zdanie złożone podrzędnie?

Poniżej przedstawione są przykładowe zdania złożone podrzędnie i ich wykresy.

• Jeśli pierwsze zadanie składowe wypowiedzenia jest nadrzędne, a drugie jest podrzędne, np. Janek poszedł do sklepu (po co?) (1) /, by kupić warzywa (2)., to wykres takiego zdania będzie wyglądał następująco:

R12zRA1yqjvWK1

Grafika przedstawia wykres. Cyfra 1 umieszczona jest wyżej, cyfra 2 niżej. 1 i 2 jest połączona przerywaną i wykropkowaną linią.

• Jeśli pierwsze zadanie składowe wypowiedzenia jest podrzędne, a drugie jest nadrzędne, np. Gdy zobaczyłem tę komedię (1), / (kiedy?) od razu mi się spodobała (2)., to wykres takiego zdania będzie wyglądał następująco:

RS09CFSMYn1sO1

Grafika przedstawia wykres. Cyfra 1 umieszczona jest niżej, cyfra 2 wyżej. 1 i 2 jest połączona przerywaną linią (wykropkowaną)

• Jeśli w zdaniu złożonym pojawia się wtrącenie, które jest zdaniem podrzędnym, np. Samochód (1a) (który?) /, który wyjechał zza rogu ulicy (2)/, nagle zahamował (1b)., to wykres takiego zdania będzie wyglądał następująco:

R1AqotjXMulW2

Wykres. Cyfra 1a i 1b umieszczone są wyżej. Pomiędzy nimi niżej umieszczona jest cyfra 2. Obramowanie z podpisem 1 jest połączone liniami z obramowaniem dla 1a oraz 1b.

• Jeśli w wypowiedzeniu jest imiesłowowy równoważnik zdania, część podrzędną zaznaczamy linią falistą, np. Anna czekała dość długo (jak?) (1)/, od czasu do czasu spoglądając na zegarek (2)., zaś wykres takiego zdania będzie wyglądał następująco:

RvmkkxJ5V7ppb

Grafika przedstawia wykres. Cyfra 1 umieszczona jest wyżej, cyfra 2 niżej. Pod cyfrą 1 jest linia ciągła, pod cyfrą 2 linia falista. Oba elementy są połączone przerywaną linią stworzoną z kropek

Sposoby łączenia zdań złożonych

Oto najczęściej używane zaimki i spójniki w zdaniach złożonych. Zwróć uwagę na spójniki i zaimki stosowane w zdaniach złożonych podrzędnie.

RWKXVSloO8o4E1

Grafika przedstawia tabelę. Nagłówek: Jak łączą się ze sobą zdania współrzędnie złożone? Za pomocą spójników współrzędności, np.: i, oraz, a, ale, lecz, albo, jednak, zaś, natomiast, więc, bowiem, lub, czy, dlatego. Jak łączą się ze sobą zdania podrzędnie złożone?Za pomocą spójników podrzędności, np.: ponieważ, dlatego że, bo, jeśli, jeżeli, mimo że, mimo iż, choć, chociaż, choćby, by, aby, kiedy, gdy, gdzie. Za pomocą zaimków (które mogą się odmieniać), np.: który, jaki, co, kto, komu, czemu, kogo, czyj, ile.

Często w zdaniach podrzędnych i współrzędnych – dłuższych i charakterystycznych dla wypowiedzi oficjalnych – pojawiają się podwojone (złożone) spójniki. Należy pamiętać o tym, aby zawsze stosownie użyć jednego i drugiego spójnika z danej pary, a także postawić przecinek między nimi. Poniżej zostały wypisane przykłady takich wskaźników zespolenia.

R1IUcBjHKaUSF

Grafika przedstawia tabelę z tekstem: Nagłówek: Podwojone (złożone) spójniki, które łączą wypowiedzenia: dopóty..., dopóki..., np. Dopóty nie oddasz moich książek, dopóki nie pożyczę ci kolejnych. nie tylko..., ale także..., np. Nie tylko słowa były piękne w tej posence, ale także melodia. Nie tylko..., lecz również..., np. Nie tylko są tu ciekawe artykuły, lecz również dobre eseje. Z jednej strony..., z drugiej strony zaś..., np. Z jednej strony podziwiali wspaniałe widoki, a drugiej strony zaś zachwycali się architekturą. Ile..., tyle... np. Ile dzisiaj napiszesz, tyle zostanie w archiwum. O ile..., o tyle... np. O ile melodia nie była najciekawsza, o tyle słowa tej piosenki wzruszały słuchaczy. Tak..., jak... np. Tak długo będziemy czekali, jak będzie to konieczne. jaki..., taki..., np. Jaki pan, taki kram.

Sprawdź, czy umiesz!

1

Ćwiczenie 10

Ułóż zdania do wykresów umieszczonych w galerii.

R12zRA1yqjvWK1

Grafika przedstawia wykres. Cyfra 1 umieszczona jest wyżej, cyfra 2 niżej. 1 i 2 jest połączona przerywaną i wykropkowaną linią.

RS09CFSMYn1sO1

Grafika przedstawia wykres. Cyfra 1 umieszczona jest niżej, cyfra 2 wyżej. 1 i 2 jest połączona przerywaną linią (wykropkowaną)

uzupełnij treść

Pokaż podpowiedź

Zwróć uwagę na układ zdań składowych na wykresach.

Pokaż rozwiązanie

Przykładowe zdania:

1. Opuściłem abażur, ponieważ lampka elektryczna świeciła zbyt jaskrawo.

2. Gdy skończy się nauka, pojedziemy na wakacje.

Ćwiczenie 10

Ułóż zdania według wytycznych:
a) zdanie złożone podrzędnie, w którym pierwszy człon będzie nadrzędny, a drugi podrzędny;
b) zdanie złożone podrzędnie, w którym pierwszy człon będzie podrzędny, a drugi nadrzędny.

Rv7Zl4najd3B5

Miejsce na notatkę

Pokaż podpowiedź

Ułóż zdania z dwoma orzeczeniami.

Pokaż odpowiedź

Przykładowe zdania:
1) Opuściłem abażur, ponieważ lampka elektryczna świeciła zbyt jaskrawo.
2) Gdy skończy się nauka, pojedziemy na wakacje.

Słownik