Bohater literacki - bohater historyczny

Maria Krüger Więcej niż król

Dziwna i niespokojna była wiosna w 1794 roku. Wiadomo, co prawda, że w marcu, jak w garncu – śnieg i słońce na zmianę, ale takiego marca to jeszcze ludzie w Rzędowicach nie pamiętali. Bo albo mróz, ostry, lutowy – albo za chwilę słońce zaczynało grzać mocno, jak w czerwcu. Toteż dziewuszki od Bartoszów, te dwie starsze, Helenka i Cecylka, wybiegały co chwila z chaty zwabione ciepłem, a potem, kiedy znów sypnęło śniegiem i zimno się zrobiło, ze śmiechem wracały do domu. Aż matka zaczęła się na nie gniewać, że od trzaskania drzwiami opadnie ciasto w dzieżydzieżadzieży zaczynionezaczynićzaczynione na chleb.
– Lepiej byście Justynkę zabawiły i Felisia pokołysały zamiast tych psot! – wołała za nimi.
– A pozwoli nam mama pomagać przy pieczeniu? Będziemy mogły upiec wyskrobekwyskrobekwyskrobek? – dopytywały się dziewczynki.
– Pozwolę, pozwolę – zgodziła się. Ale najwidoczniej nie była skora do przekomarzania się, tylko chodziła zamyślona, jakby zatroskana. I chociaż przed chwilą przykazywała dziewczynkom, by drzwi nie otwierały ze względu na to ciasto w dzieży, to przecież sama co jakiś czas otwierała je i wyglądała na drogę, co wiodła przed chatą. Aż wreszcie już o późnym zmierzchu dało się słyszeć radosne ujadanie Burka i zanim mama zdążyła podejść do drzwi, aby wyjrzeć – do chaty wszedł ojciec.
– Tatulko! – pisnęły radośnie dziewczynki i podbiegły do niego, a mama wołała uszczęśliwiona: – Wojtuś! Przecież jesteś nareszcie. Czemu tak późno! Gdzieżeś chodził?
A Wojciech Bartosz stał przez chwilę w progu, oświetlony czerwonym blaskiem buchającym z pieca. Krzepki był, rozrośnięty w ramionach. Jasne włosy, prawie do ramienia długie i przycięte nad czołem w równą grzywkę, wyglądały w tym świetle jak złote, wąsy miał jasne, bujne jak dwa kłosy pszeniczne. Stał tak, a w ręce trzymał kosę. Dziewczynki zaś zadziwiły się, czemu ta kosa wyglądała inaczej niż wtedy, kiedy ojciec brał ją do kośbykośbakośby? Czemu jej srebrem połyskujące ostrze postawione jest teraz do góry, sztorcem? Nie śmiały jednak pytać. Zresztą ojciec zaraz sam zaczął opowiadać mamie, że musiał długo czekać u kowala Ambroża, aby kosę odkuł jak należy, na sztorc. I stuknął drzewcem kosy o polepępolepapolepę, aby pokazać, jak to teraz ostrze się mocno trzyma. Potem jeszcze powiedział, że chłopi ze wsi, którzy razem z nim idą do Naczelnika Kościuszki, to wszyscy mają tak samo kosy odkute.
– Na wojnę idziecie? Jezu, na wojnę! – mama przestraszyła się i zaczęła płakać.
Ojciec pokiwał tylko głową.
– Ano tak trzeba, Jaguś, tak trzeba. Idą młodzi i idą starsi gospodarze. Wieczorem każdy z nas cichcem się z chaty wymknie. Nie pójdziemy dużą gromadą, tylko tak po kilku. Chyłkiem, aby chyłkiem, bo ruskie wojska stoją wokoło. TormasowAleksander TormasowTormasow, jak powiadają, samych kozaków ma dwa pułki i jazdy więcej niż dziesięć szwadronówszwadronszwadronów. A jeszcze za DenisowemFiodor DenisowDenisowem idą jego wojska… Na SkalmierzSkalmierzSkalmierz będziemy się przedzierać!

RV4bK1PtOqFRc1

Akwarela przedstawia młodego mężczyznę w bogato zdobionym chłopskim stroju, trzymającego w uniesionej lewej dłoni flagę Polski rozpiętą na trzonku kosy, której osadzone na sztorc ostrze zwrócone jest ku dołowi, a w prawej opuszczonej, podanej nieco do przodu, szablę. Ukazaną lewym półprofilem twarz czerwieni rumieniec. Brwi długie, a zaraz nad nimi futrzany, czarny otok czapki krakowskiej, czerwonej rogatywki z piórkiem u boku. Sukmana z kilkoma rzędami sznurkowych szamerunków na piersi, górą rozchylona, ukazuje czerwoną podszewkę oraz koszulę z pionowymi pasami czerwonych i niebieskich haftów. Na nogach wysokie za kolana czarne buty ze ściętymi, podwiniętymi nieco czubkami. Za pasem pokaźna siekiera.

I zaraz zaczął szykować się do drogi. Ale odświętnie, jakby na odpust. Wziął nową sukmanęsukmanasukmanę z czerwonym i czarnym wyszywaniem i buty nowe, a na głowę wcisnął czerwoną krakuskękrakuskakrakuskę, tę, co ją niedawno kupił na jarmarku. Kazał też mamie naszykować zawiniątko, a były w nim dwie koszule, prześcieradło z grubego płótna i kawał chleba (…). Jeszcze tylko zjadł trochę zacierekzacierkazacierek, które mama przed nim postawiła, aby nie szedł głodny na tę wyprawę, a potem wąsy otarł, mamę objął i przytulił.
– Nie płacz, Jagna – powiedział. – Nie płacz! Muszę iść. Tak trzeba. Naczelnik wzywa ku ojczyzny ratowaniu. Wygonimy carskie wojska.
Pocałował mamę w czoło, dziewczynki pogłaskał po włosach i wziął tę swoją kosę na sztorc odkutą, zawiniątko i szybko wyszedł z chaty.
– Reta! – jęknęła mama – jakże dadzą radę? Z kosą na armaty? Zginie niechybnie! – i rozpłakała się gorzko, a za nią wszystkie dzieci: Helenka, Cecylka, Justynka i ten mały Feliś w kołysce.
W dwa dni później przyszła wiosna, taka już prawdziwa. I słońce przygrzało na dobre, i sady zaczęły rozkwitać, i łąki nagle pozieleniały. A zaraz potem do Rzędowic, do dworu, przybył jakiś gość. Po wsi od razu rozeszło się, że to młody oficer z wieściami od Kościuszki. A wieści były nie byle jakie: pod RacławicamiRacławiceRacławicami bitwa była ogromna, carscy mieli armaty i z nimi ruszyli na polskie szeregi. Ale Naczelnik Kościuszko, widząc tę przewagę nieprzyjaciela, wezwał do ataku kosynierówkosynierkosynierów.
– Kosynierów? Na armaty? – pytali z niedowierzaniem ludzie we wsi.

RWGfX6A7dTZvK1

Fotografia przedstawia w ujęciu od dołu, na tle błękitnego nieba i szpaleru drzew, pomnik Bartosza Głowackiego w Janowiczkach. Bohater bitwy pod Racławicami został ukazany w długiej odrzuconej ku tyłowi chłopskiej sukmanie, z ozdobnym potrójnym zapięciem i rozciętymi podwiniętymi wysoko mankietami. Długa okrywająca biodra koszula jest w talii spięta szerokim pasem. Luźne chłopskie spodnie wpuszczone w buty z cholewami.

– Ano tak! A wiecie, kto szedł pierwszy do ataku? Nasz Bartosz! Zaś za nim ławą ruszyli chłopi z kosami i pikami. I zabrali te armaty! A Bartosz to jedną zatkał swoją krakuską.
– Mój Wojtek? – dopytywała się Jagna, bo pobiegła do dworu posłuchać nowin. – A czy aby nie ranny?
Cecylka i Helka, trzymając się maminego fartucha, słuchały tylko tego, co mówili dorośli, i już nie wiedziały, czy płakać, czy cieszyć się, bo takie to wszystko wydało się im niezwykłe. Tymczasem ten oficer, który od Naczelnika przyjechał z wieściami, stał teraz na ganku i opowiadał ludziom, jak to Naczelnik, sam też w chłopską sukmanę przyodziany, zawiesił szarfę na piersi Bartosza i zrobił go dowódcą regimentu grenadierówregiment grenadierówregimentu grenadierów krakowskich. I szlachectwo mu nadał, i do herbu swojego przyjął. „Jako, żeś urodzony we wsi Głowacz, będziesz się teraz zwał Bartosz Głowacki, herbu Korczak!” — tak mówił Naczelnik. I jeszcze list przysłał do dziedzica w Rzędowicach, „aby o żonie i dzieciach oficera Bartosza Głowackiego miał staranie”. I pisał też Naczelnik do dziedzica, aby Bartosza od pańszczyznypańszczyznapańszczyzny uwolnił.
– Nie tylko uwalniam, ale i tę zagrodę, w której mieszkał, na wieczne czasy jemu, jego żonie i dzieciom na własność oddam – powiedział na to dziedzic. A tymczasem już cała wieś szykowała się na przyjęcie Naczelnika Kościuszki i jego wojska, bo właśnie przez posła zapowiedział swoje przybycie.
Potem już było jak w bajce, która się dobrze kończy. Wszyscy zabrali się do roboty. Dziewczęta i chłopcy niedorośli zabrali się do strojenia świerkowymi gałązkami chat i płotów. Starsi, ci, co na wojnę pójść nie mogli, ustawili stoły i ławki, kobiety zabrały się do szykowania jedzenia i pieczenia chleba i mięsa, bo nikt niczego nie żałował na tak wielkie święto. A kiedy na białym koniu przyjechał na czele kosynierów pan Kościuszko w krakowskiej sukmanie, to potem razem z Bartoszem Głowackim i jego żoną za jednym ze stołów siadł i winem z dworu przyniesionym pił zdrowie Bartosza. A wszyscy żołnierze, a także ludzie z wioski i ze dworu wołali:
– Vivat! Niech żyje nasz Naczelnik! Vivat! Niech żyje Bartosz Głowacki! Niech żyje nasz bohater! (…) Zaś Helka i Cecylka, wyszorowane, przystrojone odświętnie, z warkoczykami pięknie splecionymi, patrzyły na to wszystko, siedząc z boku na zydelkuzydelzydelku i pojadając słodkie placuszki. Nie wszystko jeszcze tak dobrze rozumiały, bo przecież Helka miała dopiero osiem lat, a Cecylce szło na siódmy. Były jednak bardzo szczęśliwe.
A wieczorem Helka, senna już po tak niezwykłym dniu, kiedy Bartoszowa układała ją do spania, zapytała:
– Matulko, a co to znaczy bohater?
Jagna Bartoszowa uśmiechnęła się.
– Bohater, córciu, to znaczy bardzo dużo, to znaczy więcej niż król…
– Więcej niż król? – powtórzyła Helcia. I zasnęła spokojnie.

kru_1 Źródło: Maria Krüger, Więcej niż król, [w:] tejże, Złota korona: opowiadania z historii Polski, Wrocław 2001, s. 249–253.