Tryby czasownika
Warto wiedzieć!
Intencje wypowiedzi możemy zmieniać nie tylko za pomocą znaków interpunkcyjnych lub intonacji. Charakter naszych tekstów się zmienia, jeśli pojawiają się różne tryby w formach czasowników.
Właśnie po to odmieniamy czasowniki przez tryby, aby – po pierwsze – mówić o faktach, podawać sprawdzone informacje i sądy (np.: „widziałem”, „szedłem”, „nauczyłam się”). Są to formy czasowników w **trybie oznajmującym (orzekającym).**Po drugie, często chcemy kogoś ostrzec przed czymś lub coś mu rozkazać, a nawet wyrazić sprzeciw (np.: „uważaj”, „zróbcie”, „nie przeszkadzaj”). Posługujemy się wówczas formami czasowników w **trybie rozkazującym.**Jeśli natomiast wyrażamy jakieś wątpliwości, przypuszczamy, że coś mogłoby się wydarzyć lub marzymy o czymś (np.: „zauważyłabym”, „by zalało”, „wygrałbym”) – używamy **trybu przypuszczającego.**Tryb czasownika Oznajmujący/Orzekający
Oznajmujący | Rozkazujący | Przypuszczający |
|---|---|---|
Przykłady | Przykłady | Przykłady |
czytam | czytaj | czytałbym |
Co przekazuje? Co wyraża?
Oznajmujący | Rozkazujący | Przypuszczający |
|---|---|---|
informacje | rozkazy | wątpliwości |
Jakie ma najważniejsze cechy gramatyczne?
Oznajmujący | Rozkazujący | Przypuszczający |
|---|---|---|
- W tym trybie czasowniki odmieniają się przez czasy, osoby i liczby, a w czasie przeszłym i przyszłym złożonym - także przez rodzaje. | - W tym trybie czasowniki odmieniają się przez osoby i liczby. - Nie ma formy - Forma 3. osoby tworzona jest za pomocą wyrazów: niech, niechaj. | - W tym trybie czasowniki odmieniają się przez osoby, liczby i rodzaje. - Tworzony jest za pomocą cząstki -by dodawanej do czasowników. |
Przeczytaj fragment wiersza Danuty Wawiłow pt. „Marzenie” i zaznacz w nim czasowniki w trybie przypuszczającym.
szary
Wszyscy ludzie kogoś mają,
kogoś głaszczą i kochają,
komuś szepczą coś do ucha
i się cieszą, że ich słucha....
Prawda?
Ja też chciałabym takiego,
choćby nawet najmniejszego,
choćby nawet najbrzydszego
pieska!
Mógłby sobie być buldogiem –
karmiłabym go twarogiem.
Mógłby sobie być seterem –
biegłby ze mną na spacerek.
Mógłby sobie być ratlerkiem –
brałabym go pod kołderkę.
(...)
Wiersz „Marzenie” jest niedokończony. Napisz własną zwrotkę pasującą do utworu. Pamiętaj, żeby używać czasowników w trybie przypuszczającym.
Odpowiedz na pytania, stosując tryb przypuszczający. Swoje propozycje zapisz poniżej lub w zeszycie.
Gdzie pojechałbyś/pojechałabyś na wycieczkę klasową?
Co mógłbyś/mogłabyś zrobić, żeby poprawić humor smutnej koleżance?
O czym chciałbyś/chciałabyś porozmawiać na kolejnej lekcji wychowawczej?
Jak rozwiązałbyś/rozwiązałabyś problem spóźnień na pierwszą lekcję?
Co byś sobie kupił/kupiła, gdybyś był bogaty/była bogata?
Wyjaśnij znaczenia powiedzeń z ćwiczenia 9. Określ, w jakich sytuacjach można by ich użyć.
Pisownia cząstki „by” z różnymi częściami mowy:
Cząstkę „by” piszemy łącznie:
z osobowymi formami czasownika, np.: „Wyjechałbym w podróż dookoła świata...”, „Zrobiłbym to na pewno”
z partykułami, np.: „Oby tak się stało!”, „Niechby tak się stało!”
ze spójnikami, np.: „aby”, „choćby”, „gdyby”, „jakby”, „toby”, „żeby”; spójniki te mogą występować z końcówkami osobowymi, np.: „Gdybym wiedział...”, „Żebyś wiedział!”.
Cząstkę „by” piszemy oddzielnie:
z nieosobowymi formami czasownika, np.: „Wyjechać by w podróż dookoła świata...”, „W takim przypadku decyzję powzięto by natychmiast”
z wyrazami pełniącymi funkcję czasownika („można”, „trzeba”, „warto”, „wolno”), np.: „Trzeba by dokupić chleba”, „Można by się nad tym zastanowić”
z wyrazami „winien” i „powinien”, np.: „Powinni byśmy to zrobić”.