Czy starocia mogą być potrzebne? Archaizmy

Warto wiedzieć!

Wyrazy rodzą się i umierają. Narodziny wyrazów dostrzec można w poezji, języku potocznym, a także w każdej rozwijającej się dziedzinie życia, w której powstają nowe przedmioty, zjawiska, pojęcia, sytuacje. Inne wyrazy starzeją się, aż w końcu przestają być stosowane przez użytkowników języka. Odchodzą w niepamięć razem z przedmiotami i pojęciami, których były nazwami.

Chociaż zmienia się rzeczywistość i pewne przedmioty nie są już używane, to jednak nazywające je słowa pozostają w języku, choć stosowane są coraz rzadziej. Nazywamy  je archaizmamiarchaizmarchaizmami. Do grupy takich słów zaliczamy na przykład nazwy dawnych urzędów („koniuszykoniuszykoniuszy”, „metrykantmetrykantmetrykant”, „osocznikosocznikosocznik”, „podstolipodstolipodstoli”, „cześnikcześnikcześnik”) lub elementów stroju („żupanżupanżupan”,  „kontuszkontuszkontusz”, „ciżemkaciżemkaciżemka”, „deliadeliadelia”, „karabelakarabelakarabela”). Czasami też dawną nazwę jakiegoś przedmiotu zastępuje nowsza, np. suknia to dawne „rucho”, a chustę nazywano kiedyś „rąbkiem”. Więcej na te tematy możesz się dowiedzieć z książki Małgorzaty Szubert pt. Leksykon rzeczy minionych i przemijających (Warszawa 2003).

Wyróżniamy archaizmy:

RRhCddFbHQgZe1

Fotografia przedstawia kopię strony starego słownika. Na pożółkłej kartce dwie kolumny haseł i ich definicji. Awo, awoż 1) nuż, może, przecież, 2) owo, owóż, oto 3) awo zgoła, awo, krótko - krótko mówiąc, słowem. Awuls (łac.), 1) folwark należący do większego majątku; 2) oderwisko zrosłe; 3) grunt nieprawnie oderwany od majątku; oderwanie części kraju. Awulsja, oderwanie nieprawne gruntu od majątku. Aza, azaż, azali, azaliwiem, zazaż, 1) czy, czyż, czy nie? 2) może, a nuż! Azard, hazard. Azuka. p. Hazuka. Azur, p. Lazur. Azyjski, azjatycki. Azyl (z łac.), schronienie w ucieczce, przytulisko. Azyma, Azymus, Azymum (grec.), chleb przaśny, przaśnik, opłatek, maca. Ażard, hazard. Ażardować, hazardować, narazić na niebezpieczeństwo. Aże, aż. Ażklos (z niem. Aschglas [czyt. aszglas]), szkło zmieszane z popiołem. Ażucka, ażuka, p. Hazuka. Ażur (fr.), 1) rzecz ażurowa, przejrzysta, filigran; 2) oprawa drogich kamieni bez okrycia ich strony spodniej. Ażur, ażurowo, przejrzyście, dziurkowato. Ażusta ( z franc. ajustee, przystrojona, ozdobiona), rodzaj ubrania. Babak, dziad staruszek. Babejski, babisty, babi, babski. Babić 1) czuwać przy położnicy, trudnić się ukuszerstwem, 2) oczepiać, wkładać czepek podczas oczepin. Babiec, lekarz akuszer, położnik. Babiniec, kruchta, przysionek kościelny, gdzie

a) fonetycznearchaizm fonetycznyfonetyczne, np. „sierce” (‘serce’), „wiesiele” (‘wesele’);
b) fleksyjnearchaizm fleksyjnyfleksyjne (dawne formy fleksyjne), np. „zrobion” (‘zrobiony’), „wilcy” (‘wilki’);
c) leksykalnearchaizm leksykalnyleksykalne, np. „kmieć” (‘chłop’), „alkierz” (‘sypialnia’);
d) składniowearchaizm składniowyskładniowe, np. umieszczanie orzeczenia na końcu zdania;
e) znaczeniowearchaizm leksykalnyznaczeniowe, np. „sklep” (‘piwnica znajdująca się pod podłogą’).

Archaizmy spotykane są zarówno w tekstach dawnych, jak i współczesnych. Ich celowe użycie przez autora w utworach literackich zwiększa realizm prezentowanych wydarzeń i przytaczanych dialogów oraz wprowadza odbiorcę w atmosferę i czasy danej epoki. Taki zabieg językowy nazywany jest archaizacjąarchaizacjaarchaizacją. Widoczny on jest m.in. w powieściach historycznych Henryka Sienkiewicza. Czasem też autorzy dzieł literackich stosują archaizację, aby nadać utworowi podniosły i uroczysty charakter.

Obejrzyj zamieszczony poniżej film zawierający wykład dr. Bogusława Bednarka na temat archaizacji.

Przeczytaj zamieszczony poniżej tren Jana Kochanowskiego i wykonaj związane z nim ćwiczenia.

Sprawdź, czy umiesz!

Słownik