Wyrazy rodzime i zapożyczenia

Mirosław Bańko Przyczyny zapożyczeń językowych

Nie byłoby zapożyczeń, gdyby nie dochodziło do kontaktów językowych. Użytkownicy jednego języka w kontakcie z użytkownikami innego języka (niekoniecznie bezpośrednim, równie dobrze zapośredniczonym, np. przez książki, media
lub internet) mogą przejmować od nich różne słowa […].

Wskazując na kontakty językowe, mówimy jednak zaledwie o warunku, który musi być spełniony, aby wyrazy były zapożyczane, nie zaś o motywach, którymi kierują się, mniej
lub bardziej świadomie, ich użytkownicy, czyli o potrzebach,
jakie mają zaspokajać zapożyczenia. Zwykle na pierwszym miejscu wymienia się potrzeby nazewnicze: konieczność nazwania czegoś, co pojawiło się w innym kraju, ma swoją nazwę w obcym języku i powinno być też jakoś u nas nazwane. Zamiast wymyślać nowe słowo wolimy adaptowaćadaptowaćadaptować nazwę obcojęzyczną, […] Są też inne powody zapożyczania wyrazów obcych. Czasem czyni się tak dla ich większej precyzjiprecyzjaprecyzji [...], innym razem dla
ich walorów ekspresywnych (obce słowo może zdawać się trafniejszą nazwą lub lepiej wyrażać emocje), identyfikacyjnych (przez użycie określonego słowa podkreślamy swoją przynależność do środowiska, które go używa) [...].

Podajmy kilka nieodległych w czasie przykładów. Choć w latach 80. ubiegłego wieku Polacy znali słowo przebój [...], upowszechnił się hit, nie tylko dlatego, że jest wyrazem krótszym, ale też z potrzeby odświeżania słownictwa [...]. Choć istnieje w języku polskim słowo treść, osoby związane z publikowaniem książek posługują się w kontaktach zawodowych słowem kontent
(np. sprzedaż kontentu), które nie tylko jest precyzyjniejsze (dotyczy wyłącznie treści publikacji), ale też stanowi pewien wyróżnik tego środowiska. Choć dobrze znane jest słowo mieszkanie – a może właśnie dlatego, że jest tak dobrze znane – inwestorzy budowlani wolą oferować apartamenty, ponieważ słowo to obiecuje wyższą jakość i ma działanie perswazyjneperswazyjnyperswazyjne.

Ban_1 Źródło: Mirosław Bańko, Przyczyny zapożyczeń językowych, [w:] tegoż, Nie całkiem obce, Warszawa 2016, s. 169–170, Materiał wykorzystany na podstawie art. 29 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (prawo cytatu).

Maria Nagajowa Słowo do słowa

Życie wyrazów przejawia się w ich wędrówkach z kraju do kraju. Wyraz koszula na przykład, taki zdawałoby się swojskiswojskiswojski, przybył do Polski i do innych krajów słowiańskich ze starożytnej Italii. W języku łacińskim brzmiał casulacasulacasula i znaczył tyle co <szata noszona w domu > (od causacausacausa – dom).

Wyraz rodzynki przywędrował do nas z Czech, dokąd przybył z Niemiec jako rosinerosinerosine. Do Niemiec dostał się z Francji, gdzie brzmiał raisinraisinraisin, a we Francji zjawił się ze starożytnego Rzymu jako gość pod nazwiskiem racemus.

Polskie wyrazy też przekraczały granice. O naszej polskiej bryczcebryczkabryczce można by powiedzieć bryczka – wędrowniczka. Przeniosła się bowiem do Rosji i Czech, znalazła się w Anglii, gdzie zmieniła swoją postać na britzkabritzkabritzka, zadomowiła się też jako briskabriskabriska we Francji.

Nawet we własnym kraju wyrazy zmieniają swoją zewnętrzną postać, czyli brzmienie, i osobowość, czyli znaczenie. Trzeba mieć nieraz zdolności detektywistyczne, aby dojść prawdy o ich pochodzeniu i przemianach.

Wszyscy wiecie, co znaczy wyraz księżyc. Usłyszawszy go, wyobrażacie sobie noc, ciemne niebo i na nim wędrujący świetlisty krąg lub sierp. Ale nie domyślacie się, że pierwotniepierwotniepierwotnie wyraz księżyc nazywał nie planetę, lecz syna księcia, tak jak panic (dziś panicz) był synem pana. A skąd się wziął wyraz książę? Ten z kolei pochodzi od niemieckiego KuningkuningKuning, późniejszego KöningKöningKöning, czyli król. Wyraz - Kuning przedostał się do naszego języka, przekształcił swoją postać na wyraz kniądz, potem zmienił ją jeszcze na ksiądz. Od tego utworzono formę zdrobniałą książę (który właśnie miał syna księżyca). Z czasem nastąpiło rozdwojenie osobowości, czyli podział znaczeniowy wyrazu ksiądz – nazwę ksiądz pozostawiono stanowi duchownemu, nazwę książę, która zatraciła cechę zdrobnienia – władcom. A syna księcia – księżyca – ulokowano na niebie, bo przecież księżyc to tak jak mały książę w przeciwieństwie do wielkiego księcia – słońca.

nag_1 Źródło: Maria Nagajowa, Słowo do słowa, Warszawa 1981, s. 150–151, domena publiczna.