Czy każdy może tworzyć słowa? Wyraz podstawowy i pochodny. Formant

Warto wiedzieć!

Język, którym na co dzień się posługujemy, nieustannie się zmienia - z użycia „wychodzą” niektóre wyrazy  - inne zaś pojawiają się w nim.

R1KuJhf8EfOpt

Na ilustracji znajduje się beżowa karta, na której jest zapisany tekst Ważne: W naszym języku istnieje też wiele słów, których znaczenie się zmieniło, na przykład wyraz „pulpit”, czyli inaczej „pochyły blat”, nabrał nowego znaczenia, obecnie tak nazywa się również główny obszar ekranu komputera. Wiele nowych wyrazów powstaje w mowie potocznej lub języku subkultur (czyli grup środowiskowych, np. w slangu młodzieżowym, kulturze hip‑hopu) czy grup specjalistów zawodowo związanych z jakąś dziedziną. Ponadto w wielu dziełach literackich autorzy, chcąc rozbawić lub zadziwić odbiorcę, celowo tworzą nowe, niespotykane wyrazy – neologizmy.

Wyraz podstawowy i pochodny

Wyraz podstawowy – wyraz, od którego utworzono wyraz pochodny.
Wyraz pochodny – wyraz utworzony od innego wyrazu (wyrazu podstawowego), składa się z podstawy słowotwórczej i formantu.
Podstawa słowotwórcza – część wyrazu przeniesiona z wyrazu podstawowego do pochodnego.
Formant – cząstka, za pomocą której tworzony jest wyraz pochodny.

Warto zapamiętać!

Niekiedy trudno poprawnie wyznaczyć podstawę słowotwórczą i formant w wyrazie pochodnym. Warto więc zapamiętać, że w wielu wypadkach  podstawa słowotwórcza pokrywa się z tematem fleksyjnym wyrazu podstawowego, np.:

1. czasowniki dokonane, np. liczyć →policzyć

2. rzeczowniki należące do różnych grup znaczeniowych:

• nazwy czynności np. malować → malowanie,

• nazwy wykonawców czynności, np. piosenka → piosenkarz,

• nazwy urządzeń, np. prać → pralka,

• nazwy cech, np. mądry → mądrość,

• wyrazy zdrobniałe, np. herbata → herbatka,

• wyrazy zgrubiałe, np. pies → psisko

3. stopień wyższy przymiotników i przysłówków, np. milszy, weselej

4. stopień najwyższy przymiotników i przysłówków, np. najdelikatnieszy, najprościej.

RuXZjAOi3sb6t

Ilustracja przedstawia kartkę, na której jest zapisane: Pamiętaj!: W podstawie słowotwórczej mogą zachodzić wymiany głosek, które nazywają się obocznościami, np.: ogród → ogrodnik — oboczność ó : o, stół → stolarz - oboczności ó : o, ł : l, las → leśny - oboczności a : e, s : ś. Po prawej stronie znajduje się uśmiechnięta książka w okularach, która wskazuje ręką na zapisaną kartkę.

Rodzaje formantów

Formant to cząstka, za pomocą której od wyrazu podstawowego tworzony jest wyraz pochodny. W ten sposób powstają zdrobnienia (np. domek, kotek, maczek) lub zgrubienia (np. bucisko, domisko). Cząstki -ek/-isko świadczą o małości/wielkości czegoś, a także przekazują informacje o emocjach i ocenach: pierwszy formant pojawia się w wyrazach nacechowanych pozytywnie, a drugi – w wyrazach nacechowanych negatywnie lub ironicznie.

Formant to cząstka, która odróżnia wyraz pochodny od wyrazu podstawowego. Może występować w wyrazie pochodnym w różnych miejscach, dlatego też wyróżnia się kilka rodzajów formantów:

• przedrostki (prefiksy) - czyli cząstki słowotwórcze znajdujące się przed podstawą słowotwórczą, np. prze + czytać → przeczytać, naj + ciekawszy → najciekawszy,

• przyrostki (sufiksy) - czyli cząstki słowotwórcze znajdujące się po podstawie słowotwórczej, np. dom + ek → domek, kolor + owy → kolorowy,

• wrostki (interfiksy) - czyli cząstki znajdujące się między podstawami słowotwórczymi pochodzącymi z dwóch wyrazów, np. księga + o + zbiór → księgozbiór, żywy + o + płot → żywopłot,

• formanty zerowe (ø) - występują, gdy w wyrazie pochodnym zostaje odrzucona końcowa cząstka wyrazu podstawowego, np. czołgać → czołg‑ø, dźwigać → dźwig‑ø.

R1MYNBfdr5zvs

Ilustracja przedstawia śmiejącą się buźkę z dymkiem, w którym zapisano: Pamiętaj! Wyrazy pochodzące od tego samego wyrazu podstawowego tworzą rodzinę wyrazów, dlatego nazywa się je wyrazami pokrewnymi. Mają one wspólny rdzeń, czyli niepodzielną słowotwórczo cząstkę, która ma jednakowe znaczenie we wszystkich wyrazach pokrewnych. Przykład rodziny wyrazów to: śnieg, śnieżny, śnieżka, śnieżynka, zaśnieżony, śniegowy.

Sprawdź, czy umiesz!