Podział rzeczowników
1) Przygotuj dowolną fotografię. Może to być zdjęcie historyczne lub współczesne z podręcznika, albumu, gazety, a nawet baner reklamowy. Przyjrzyj się uważnie światu, który utrwalił fotograf.
2) Na podstawie swoich przemyśleń zredaguj notatkę, w której opiszesz elementy widoczne na ilustracji (np. ludzi, przedmioty, zjawiska, zdarzenia) oraz te, których możesz się domyślić na podstawie mowy ciała, gestów, wyrazu twarzy postaci (np. wyrażane emocje i nastroje).
Już wiesz
Wyszukaj w dowolnej powieści fragment dotyczący spotkania dwóch lub więcej osób. Zwróć uwagę, jakie informacje na temat rozmówców przekazuje narrator (np. ich zachowania, postawy, gestów). Zapisz swoje wnioski.
Warto wiedzieć
Rzeczowniki konkretne i abstrakcyjne
Na przestrzeni dziejów każda wspólnota językowa tworzyła tysiące wyrazów, aby nazwać ludzi, zwierzęta, rośliny, przedmioty, zjawiska przynależne do otaczającego
ją świata. By wyrazić przemyślenia, naukowe dociekania, określić postawy i wartości, ludzie zaczęli również nadawać nazwy pojęciom i stanom emocjonalnym.
Wyrazy nazywające wszystkie wymienione wyżej elementy świata, w którym funkcjonuje człowiek, nazywamy rzeczownikami. W gramatyce istnieje kilka kategorii, zgodnie z którymi można przeprowadzić podział rzeczowników. Jedna z nich wyróżnia:
1) rzeczowniki konkretne - nazywają elementy świata, które można zobaczyć, dotknąć, czyli ludzi, zwierzęta, rośliny, miejsca, zjawiska atmosferyczne,
2) rzeczowniki abstrakcyjne - nazywają wytwory umysłu ludzkiego, takie jak pojęcia i terminy naukowe, uczucia, stany emocjonalne.
Rzeczownik to jedna z najważniejszych części mowy. Zgodnie z zasadami gramatyki języka polskiego rzeczowniki:
odpowiadają na pytania kto? co?,
odmieniają się przez przypadki (w języku polskim jest siedem przypadków: mianownik, dopełniacz, celownik, biernik, narzędnik, miejscownik, wołacz),
odmieniają się przez liczby (pojedynczą i mnogą),
każdy rzeczownik ma swój rodzaj, ale się przez niego nie odmienia (w liczbie pojedynczej: męski, żeński i nijaki, w liczbie mnogiej: męskoosobowy i niemęskoosobowy).
Przyporządkuj rzeczowniki do odpowiedniej grupy.
komputer, służący, godzina, rzemiosło, wahadłowiec, proces, metro, ruch, list, pamięć, matematyk, procedura, wyobraźnia, bank, umysł, zarządzanie, rachunek, zadanie
| RZECZOWNIKI KONKRETNE (nazywające rzeczy, przedmioty, zjawiska konkretne) | |
|---|---|
| RZECZOWNIKI ABSTRAKCYJNE (nazywające zjawiska przenośne, symboliczne, uczucia, emocje) |
Uzupełnij luki w zdaniach, podając odpowiednie formy przypadka.
Było już południe, a nasz znajomy ciągle czekał na .................... (przystanek) na .............. (tramwaj), który się spóźniał. Za kwadrans .................. (spotkanie) w ............ (biuro), a do ............ (praca) trudno dojechać. – Zawołam .................... (taksówka) – przez chwilę pomyślał. – No tak, ale nie mam przy sobie ................ (gotówka). Postanowił pójść piechotą. Wyjdzie mu to na zdrowie, a przy okazji poukłada sobie w .............. (głowa) ............ (wynik) wczorajszych .............. (mecz) ligowych. Ciekawe, czy w ............ (biuro) pojawią się ............ (plotka) o jego ........................ (spóźnienie).
Rzeczowniki mogą powstawać od różnych części mowy, w tym również od innych rzeczowników. Na przykład słowo „nauczycielka” powstało od rzeczownika „nauczyciel”, słowo „wesołek” od przymiotnika „wesoły”. Natomiast wyraz „uczeń”, czyli „ktoś, kto się uczy”, został utworzony od czasownika „uczyć”.
Wśród rzeczowników są też takie, które nazywają czynności. Powstają one od czasowników przez dodanie końcówki -anie lub -enie. Na przykład rzeczowniki: składanie, pisanie, latanie, myślenie, pieczenie powstały od czasowników: składać, pisać, latać, myśleć, piec.
Rzeczowniki żywotne i nieżywotne
Kolejnym kryterium podziału rzeczowników jest żywotność i nieżywotność.
1) Rzeczowniki żywotne nazywają ludzi i zwierzęta (np. człowiek, dziecko, lekarz, pies, kot, gołąb). Do tej kategorii zalicza się również nazwy abstrakcyjne, które zgodnie z wiarą i symboliką są nosicielami cech ludzkich - mówią, myślą (np. duch, anioł, diabeł).
2) Rzeczowniki nieżywotne nazywają rzeczy, rośliny, zjawiska, pojęcia, miejsca, czynności (np. list, dom, paproć, obraz, dym, szkoła, nauka, prawo, czytanie).
Podczas odmiany przez przypadki rzeczowniki żywotne i nieżywotne w części form gramatycznych przybierają charakterystyczne dla swej kategorii końcówki fleksyjne.
Na przykład rzeczowniki żywotne rodzaju męskiego w dopełniaczu liczby pojedynczej przyjmują końcówkę „-a”: człowiek‑a, ps‑a, gołębi‑a, duch‑a, anioł‑a. Natomiast część rzeczowników nieżywotnych w dopełniaczu przybiera końcówkę „-u”: list‑u, dom‑u, obraz‑u, dym‑u.
Różnicę tę łatwiej dostrzec, obserwując końcówki biernika. Rzeczowniki żywotne rodzaju męskiego będą w bierniku przyjmowały taką samą formę jak w dopełniaczu, np.:
Widzę ps‑a. (biernik)
Nie było ps‑a. (dopełniacz)
Z kolei rzeczowniki nieżywotne rodzaju męskiego w bierniku będą miały taką samą postać jak w mianowniku, np.:
Widzę mój dom. (biernik)
To jest mój dom. (mianownik)
W zdaniach wyróżniono pogrubieniem rzeczowniki w formie biernika. Zaznacz przy każdym z wyrazów skrót B.=D., jeśli biernik jest równy dopełniaczowi, albo B.=M., gdy biernik jest równy mianownikowi.
a) Od dłuższego czasu lubię jeść twarożek. {#B.=M.} / {B.=D.}
b) Wczoraj przeczytałem ciekawy artykuł. {#B.=M.} / {B.=D.}
c) Ojej! Zdawało się, że spotkaliśmy ducha. {#B.=D.} / {B.=M.}
d) Przed godziną gdzieś widziałem naszego psa. {#B.=D.} / {B.=M.}
e) Przeczytałem z uwagą twój list. {#B.=M.} / {B.=D.}
f) Posłuchaj tego grajka {#B.=D.} / {B.=M.}. Strasznie dziś fałszuje.
g) Poproś konduktora {#B.=D.} / {B.=M.}, by sprzedał ci bilet. {#B.=M.} / {B.=D.}
h) Wszyscy z zachwytem patrzyli na mój nowy tablet {#B.=M.} / {B.=D.}, ale i tak najbardziej lubię mój stary rower. {#B.=M.} / {B.=D.}
Przyporządkuj rzeczowniki wyróżnione pogrubieniem w poprzednim ćwiczeniu do odpowiedniej grupy.
pies, tablet, bilet, twarożek, rower, artykuł, list, duch, grajek, konduktor
| Rzeczowniki męskie żywotne (posiadające w liczbie pojedynczej formę biernika taką samą jak forma dopełniacza) | |
|---|---|
| Rzeczowniki męskie nieżywotne (posiadające w liczbie pojedynczej formę biernika taką samą jak forma mianownika) |
Rzeczowniki osobowe i nieosobowe
Gramatyka języka polskiego wprowadza również rozróżnienie na rzeczowniki osobowe i nieosobowe:
1) Rzeczowniki osobowe obejmują nazwy ludzi, np. mężczyzna, dziecko, pani, lekarz, nauczycielka, muzyk, przedszkolak, artystka.
2) Rzeczowniki nieosobowe nazywają zwierzęta, rośliny, rzeczy, zjawiska, miejsca, pojęcia i czynności, np. kwita, jabłko, kot, telefon, deszcz, szkoła, nauka, czytanie.
Rzeczowniki własne i pospolite
Rzeczowniki własne to nazwy własne ludzi, zwierząt, miast, rzek, gór, utworów literackich itp., np.: Tatry, Marysia, Białystok, Pan Tadeusz.
Rzeczowniki pospolite to rzeczowniki, które nie odnoszą się do pojedynczych osób, rzeczy itd., ale do całych grup istot, przedmiotów, pojęć itd., np.: miasto, rzeka, ludzie itp.
Z poniższego zdania wypisz wszystkie rzeczowniki pospolite i własne.
Wczoraj pojechałam pociągiem do mojej babci Stasi, która mieszka w Krakowie, i wspólnie zwiedziłyśmy Wawel - dawną siedzibę królów Polski.
Sprawdź, czy umiesz!
Podaj po dwa przykłady rzeczowników, które są jednocześnie:
własne i żywotne,
pospolite i nieżywotne,
konkretne i żywotne.
Zapoznaj się z poniższymi słowami kluczami związanymi z lekcją, a następnie zaproponuj ich własną kolejność. Możesz kierować się tym, co cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji. Słowa klucze: rzeczownik, rzeczownik osobowy, rzeczownik nieosobowy, żywotność, nieżywotność, konkretność, abstrakcyjność.