Władcy i mieszkańcy Polski pierwszych Piastów
Władcy i mieszkańcy Polski pierwszych Piastów
Państwo pierwszych (legendarnych) Piastów: Piasta, Siemowita, Lestka i Siemomysła, a później historycznego twórcy dynastii — Mieszka I i jego bezpośrednich następców, było patrymonialne. Władca uważał, że kraj to ojcowizna, dziedzictwo jego rodu (łac. patrimonium – ojcowizna). Dlatego swobodnie zarządzał ziemiami i zamieszkującymi je poddanymi. Według własnej woli dzielił też ziemię między synów oraz dawał ją w użytkowanie swoim reprezentantom. W zamian mieli oni wobec władcy obowiązki: zbrojnego wsparcia i administracji, np. zbierania i przekazywania danin.
Ludność, która mieszkała na terenach pierwszych Piastów, musiała zaopatrywać grody książęce w towary oraz świadczyć na ich rzecz usługi. Poddani płacili też daniny w zamian za różne uprawnienia, jak choćby możliwość wypasania bydła w lasach. Traktowano je jako rekompensatę za korzystanie z książęcej własności.
Z poniższego nagrania dowiesz się, w jaki sposób postrzega się panowanie Bolesława Chrobrego i jego następców. Zapoznaj się z materiałem.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RVeelMpSskjxb
Nagranie wideo. Profesor doktor habilitowany Przemysław Wiszewski opowiada o przejęciu przez Bolesława Chrobrego władzy w Polsce i jego rządach.
Władca, jego dwór i drużyna
Na czele państwa piastowskiego stał monarcha posługujący się tytułem księcia lub króla. Władzę sprawował w interesie swojej dynastii. Rządząc, opierał się na wybranej przez siebie radzie monarszej, na książęcej drużynie, urzędnikach i duchowieństwie. Jedyną formą udziału społeczeństwa w sprawowaniu władzy był wiec, czyli zgromadzenie ludzi wolnych.
Początkowo cała ziemia w państwie należała do władcy. Do niego należał również nadzór takimi dziedzinami jak choćby łowiectwo, bartnictwo, rybołówstwo, młynarstwo, górnictwo (w tym wydobycie i handel solą), budowa grodów, handel czy mennictwo. Panujący udzielał pozwoleń na zajmowanie się tymi pracami. Robił to w nagrodę za zasługi, ale koncesję można też było wykupić.
Władca rządził przy pomocy urzędników dworskich. Najważniejszym dygnitarzem był komes nadworny nazywany też wojewodą lub palatynem. W imieniu władcy dowodził wojskiem i zastępował go w funkcjach sędziowskich i administracyjnych. Kanclerz był sekretarzem władcy. Przygotowywał i potwierdzał dokumenty. Kierował też dyplomacją. Skarb, w którym trzymano kosztowności i dokumenty, nadzorował skarbnik. Natomiast komornik zarządzał osobistym majątkiem władcy, kierował dworem i dbał o jego utrzymanie.
Państwo było podzielone na prowincje, te zaś dzieliły się na okręgi grodowe, czyli kasztelanie. Kasztelan dowodził załogą danego grodu i pospolitego ruszenia z podlegającego mu okręgu. Ponadto pełnił funkcje administracyjne i sądownicze. Swoje zadania wykonywał przy pomocy własnych urzędników – np. sędziego grodowego, wojskiego, włodarza.
Książę piastowski, choć był właścicielem całego państwa, prowadził też działalność gospodarczą na własny rachunek – własny, to znaczy osobisty, a nie w interesie swojej dynastii. Polegała ona na zasiedlaniu pustek (nieużytków) jeńcami wojennymi. Powstawała w ten sposób domena książęca. Dochody z tych włości stanowiły prywatną własność księcia.
Ważnym elementem organizacji państwa była drużyna książęca. Książę łożył na jej utrzymanie i dowodził nią. Drużyna, która za czasów Mieszka I liczyła trzy tysiące najlepiej wyszkolonych i wyposażonych konnych wojowników, służyła księciu podczas wypraw wojennych, ale zapewniała także posłuszeństwo jego własnych poddanych. Członkowie drużyny przebywali w grodach budowanych w całym kraju.
Taka forma utrzymywania wojska i grodów okazała się niezwykle kosztowna. Drużynnicy nie zajmowali się niczym innym oprócz wojaczki. Piastowie z czasem zaczęli nadawać drużynnikom ziemię jako beneficjum. Ci ostatni mogli odtąd czerpać z niej dochody. Musieli jednak sami się utrzymać, wyekwipować i stawać do walki na każde wezwanie władcy.
W czasie wojny władca mógł też powołać pospolite ruszenie składające się ze wszystkich wolnych mężczyzn. Szczególną grupę stanowili w nim wojowie, czyli piechota. Nazywani też włodykami, byli drobnymi posiadaczami ziemi zwolnionymi z prawie wszystkich ciężarów na rzecz księcia w zamian za obowiązek służby wojskowej na każde wezwanie. Grupa ta w XI w. połączyła się z osadzanymi na ziemi dawnymi drużynnikami. To spośród obdarowanych ziemią wojów i drużynników zaczęła się formować grupa możnych. W wiekach XI i XII stosunkowo łatwo było się w niej znaleźć w wyniku osobistych zdolności i zasług.
Możni
Górną warstwę społeczeństwa tworzyła bezpośrednio związana z dynastią grupa możnowładców. Dysponowali oni nie tylko większymi gospodarstwami, ale również wykorzystywali pracę osób niewolnych. Jednak głównym źródłem bogactwa możnych był współudział w dochodach monarchy. Urzędnicy zatrzymywali bowiem określoną część zebranych danin jako swoje wynagrodzenie. Najznaczniejsi spośród nich, zwani komesami, sprawowali urzędy państwowe i zarządzali grodami.
Rola możnych wzrosła w okresie rozbicia dzielnicowego, ale już ojciec Bolesława Krzywoustego, Władysław I Herman, był w pewnym okresie faktycznie uzależniony od swojego palatyna Sieciecha, który jawnie dążył do przejęcia władzy. Sieciech dysponował tak dużą kontrola nad częścią ziem, że jako pierwszy w historii Polski bił własną, prywatną monetę. Fundował też kościoły.
Duchowieństwo
Struktura społeczna zaczęła się komplikować, gdy od XI w. książęta piastowscy zaczęli nadawać ziemię na własność także Kościołowi. Miejscowi chłopi z poddanych księcia stawali się poddanymi Kościoła. Ich pozycja społeczna zbliżała się do położenia niewolnych.
Największe prywatne dobra w piastowskim państwie znajdowały się w posiadaniu instytucji kościelnych. Bulla papieża Innocentego II z 1136 r. daje wyobrażenie o wielkości dóbr arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. Składało się na nie 150 osad, tzn. około tysiąc gospodarstw z sześcioma tysiącami pracującej na tym terenie ludności zależnej. Arcybiskup miał prawo pobierania dziesięciny w zbożu, miedzi, żelazie, skórkach lisich i kunich, jak również opłat z karczm, targów oraz cła w grodach i na przejściach drogowych. Duże dobra należały też do biskupa krakowskiego, wrocławskiego i klasztorów. Zarazem były one wyłączone spod prawa książęcego w zakresie skarbowym i sądowym.
Lud: kmiecie, rataje i niewolnicy
W początkach panowania Piastów najliczniejszą grupą ludności byli tak zwani pospolici wolni. Stosunkowo nieliczną grupę tworzyli niewolni – brańcy wojenni, osiedlani na terenach dotąd niezagospodarowanych.
Ponieważ ziemia należała do władcy, ludność, która ją użytkowała, zobowiązana była do uiszczania różnorodnych świadczeń: danin i posług. Daniny płacone były w postaci dóbr materialnych (miodu, zboża, bydła, świń itp.). Posługi świadczono w formie robocizny, budując grody, mosty.
Zwyczaj uiszczania danin pochodził jeszcze z czasów plemiennych. Takie pradawne świadczenie stanowiła choćby danina opolna polegająca na oddawaniu krowy lub wołu (albo obu zwierząt) z danego opola. Równie starą genezę miała gościtwa, nakładająca na ludność obowiązek ugoszczenia panującego i jego dworu w czasie ich podróży po kraju.
Istniało jeszcze wiele innych obciążeń: posługi komunikacyjne (podwoda, czyli dostarczanie koni wierzchowych), obowiązek pilnowania grodów, rekompensata za możliwość wypasu bydła (narzaz), danina zbożowa na wyżywienie załogi grodu. Do tego dochodziły dodatkowe, lokalne obciążenia. Wszystkie one często poważnie obciążały gospodarkę chłopską.
Ludność zamieszkująca podgrodzia nie różniła się pod względem tych obciążeń od ludności wiejskiej. Mieszkali tam zarówno wolni, jak i poddani księcia, Kościoła i możnych oraz ludność niewolna. Rozwój podgrodzi przebiegał wolno, bo powszechnie panująca gospodarka naturalna nie stwarzała wystarczająco szerokiego rynku zbytu dla produkcji miejskiej i okazji do wymiany handlowej między grodami.
W miarę procesu feudalizacji w piastowskim państwie zmniejszała się liczba wolnych chłopów, a mnożyły się kategorie półwolnej ludności rolniczej. Tych chłopów, którzy musieli odpracowywać zaciągnięte u wierzyciela długi, nazywano zakupieńcami, natomiast tych, którzy zadłużyli się na założenie gospodarstwa – ratajami. Przypisańcy byli zaś przypisani do włości feudalnych nadawanych możnym.
Państwo Mieszka nie miało jednej stolicy - było kilka grodów pełniących rolę rezydencji książęcych, pomiędzy którymi stale przemieszczał się władca, stąd określenie rex ambulans – władca podróżujący.
W celu zapewnienia Piastom usług na najwyższym możliwym poziomie w każdym z miejsc pobytu władcy zaczęto zakładać tzw. wsie służebne. Zlokalizowane wokół grodów wsie zwalniano z posług i danin, a w zamian nakładano na mieszkańców obowiązek wykonywania specjalistycznych zadań w ściśle określonym wymiarze. Współczesne osiedla: Grotniki, Jadowniki, Szczytniki, Łagiewniki, Psary, Konary czy Kuchary to dawne wsie służebne, których ludność trudniła się odpowiednio wyrobem grotów, zatruwaniem ich jadem, produkcją tarcz, warzeniem piwa, hodowlą i tresurą psów, posługami w stajniach czy w kuchni książęcej. Mieszkańców takich wsi nazywano kmieciami. Niektóre wsie musiały świadczyć usługi Kościołowi (Świątniki), a ich zanik był wynikiem narzucenia całej ludności w drugiej połowie XI w.u stałej daniny w postaci 1/10 zbiorów, czyli dziesięciny.
Ewolucja państwa patrymonialnego
Patrymonialny charakter państwa we wczesnym średniowieczu stopniowo ulegał ewolucji wraz ze wzrostem znaczenia możnych, uzyskujących coraz liczniejsze przywileje. Możni i Kościół otrzymywali od księcia ziemię wraz z chłopami, którzy stawali się ich poddanymi, coraz bardziej uzależnionymi od właściciela ziemskiego. Ten na mocy immunitetu książęcego był jednocześnie sędzią i władzą wykonawczą na swoim terenie. W XIII i XIV w. z warstwy wojów uformowała się – jako stan rycerski – szlachta, stopniowo zbliżając się do możnowładztwa i z czasem tworząc z nim wspólny stan. Absolutna dominacja szlachty utrzymała się w społeczeństwie polskim aż do okresu rozbiorów.
Z drugiej strony wielkie zmiany społeczne przyniosła rozwijająca się od XIII w. kolonizacja na prawie niemieckim, które przewidywało istnienie w nowej osadzie samorządu wiejskiego lub miejskiego. Tak zaczęło rodzić się mieszczaństwo.
Jak wynika z informacji Anonima Galla, około 1000 r. Wielkopolska dzieliła się na cztery okręgi administracyjne: Poznań, Gniezno, Włocławek i Giecz. W XII w. istniało już siedem okręgów administracyjnych – prowincji: krakowska, sandomierska, śląska, mazowiecka, kujawska, łęczycko‑sieradzka oraz pomorska.
Wokół takich grodów jak Kraków, Sandomierz, Wrocław, Opole, Poznań, Gniezno, Kruszwica, Szczecin, Wolin, Kołobrzeg czy Gdańsk osadzali się przybysze głównie ze wsi służebnych, rzemieślnicy, drobni rycerze. Główną pozycję w osadach na podgrodziach zajmowali jednak bogaci kupcy, gdyż tu funkcjonowały targi, lokowane również na skrzyżowaniu dróg handlowych, przy przeprawach, a następnie przy klasztorach czy ośrodkach życia religijnego.
W XII w. na ziemiach polskich funkcjonowało ok. 200 targów. Przynosiły panującemu duże dochody z ceł, myta, opłat sądowych, wymiany pieniędzy. Obejmował je mir monarszy. Od XII w. panujący nadawali prawo utrzymywania targów możnym duchownym i świeckim.
Takie nazwy miejscowości jak Stary Targ, Targowisko, Tarczek świadczą o istnieniu osad targowych. Dzień tygodnia, w którym targ się odbywał, również znajdował odbicie w nazwach miejscowości: Środa, Piątek czy Sobota.
Ćwiczenia
Przeczytaj dwa opisy niepokojów po śmierci Mieszka II. Jeden pochodzący z kroniki czeskiego kronikarza Kosmasa, drugi z ruskiego źródła, tak zwanego Latopisu Nestora. Zaznacz skutki najazdu wymienione w źródłach.
czerwony
Tegoż roku umarł Bolesław Wielki w Polsce. I było zaburzenie wielkie w ziemiach Polski: powstawszy ludzie pozabijali biskupów i kapłanów i panów swoich, i było u nich zaburzenie.
Źródło: Latopis Nestora, przeł. i wyd. A. Bielowski, [w:] Monumenta Poloniae Historica, t. 1, Lwów 1864, s. 697–698.
[Brzetysław] wtargnął do polskiej ziemi owdowiałej po swoim księciu [...] i jak niezmierna burza szaleje, sroży się, wszystko zwala – tak wsie rzeziami, rabunkami, pożarami pustoszył, obronne miejsca siłą zdobywał. Wtargnąwszy zaś do ich stolicy Krakowa [w rzeczywistości – Poznania], zniszczył ją zupełnie i wziął łupy. Ponadto stare skarby przez dawnych książąt w skarbcu ukryte zrabował [...] podobnie i inne miasta ogniem spalił i aż do gruntu zniszczył.[...] przybyli do warownego położeniem i umocnieniami, lecz łatwego do zdobycia przez nieprzyjaciół z powodu małej liczby zamieszkujących je obywateli metropolitalnego Gniezna, gdzie w tym czasie w bazylice [...] spoczywał najdroższy skarb, to jest ciało [...] Wojciecha męczennika. Czesi wnet bez walki zawładnęli tym miastem [...] i wszystką zdobycz za nic mając,żądali wydania im samych tylko drogich szczątków świętego ciała [...].
Źródło: Kosmasa Kronika Czechów, przeł. M. Wojciechowska, Warszawa 1968, s. 49.
Zapoznaj się z tekstem źródłowym, a następnie wskaż zdania prawdziwe i fałszywe.
Relacja Ibrahima ibn Jakuba o drużynie Mieszka IA co się tyczy kraju Mieszko, to [jest] on najrozleglejszy z ich [tj. słowiańskich] krajów. Obfituje on w żywność, mięso, miód i rolę orną [lub: rybę]. Pobierane przez niego podatki [stanowią] odważniki handlowe. [Idą] one [na] żołd jego mężów [lub: piechurów]. Co miesiąc [przypada] każdemu [z nich] oznaczona ilość z nich. Ma on trzy tysiące pancernych [podzielonych na] oddziały, a setka znaczy ich tyle, co dziesięć secin innych [wojowników]. Daje on tym mężom odzież, konie, broń i wszystko czego tylko potrzebują. A gdy jednemu z nich urodzi się dziecko, on [tj. Mieszko] każe mu wypłacać żołd od chwili urodzenia, czy będzie płci męskiej, czy żeńskiej. A gdy [dziecię] dorośnie, to jeżeli jest mężczyzną, żeni go i wypłaca za niego dar ślubny ojcu dziewczyny, jeżeli zaś jest płci żeńskiej, wydaje ją za mąż i płaci dar ojcu dziewczyny. A dar ślubny [jest] u Słowian znaczny, w czym zwyczaj ich [jest] podobny do zwyczaju Berberów. Jeżeli mężowi urodzą się dwie albo trzy córki, to one [stają się] powodem jego bogactwa, a jeżeli mu się urodzi dwóch chłopców, to [staje się] to powodem jego ubóstwa.
Źródło: Relacja Ibrahima ibn Jakuba o drużynie Mieszka I, dostępny w internecie: e-historia.com.pl.
Odpowiedz na pytanie. Który z zakonów europejskich był wzorcem dla Kazimierza Odnowiciela do odbudowy struktur Kościoła w Polsce?
Kronika polska[Bolesław I w chwili śmierci mówił do możnych] zwiastując im proroczym głosem wiele nieszczęść, grożących po jego śmierci. „[...] oby Boga i człowieka zawstydzili się ci, co ogień buntu zapalają! Biada! Biada! Już jakby w niejasnym odbiciu widzę potomstwo królewskie błąkające się na wygnaniu i błagające o miłosierdzie wrogów, których ja nogami podeptałem! Widzę też z daleka, jak z lędźwi moich rodzi się jakby karbunkuł świetlisty [rubin, kamień szlachetny], który ująwszy rękojeść miecza mego, całą Polskę rozjaśnia blaskiem!”.
Źródło: Gall Anonim, Kronika polska, oprac. R. Grodecki, M. Plezia, Wrocław 1982, s. 35.
Uzupełnij tabelę, obrazując cytatami z Koniki zdarzenia z dziejów Polski po 1034 roku.
Bunt możnych przeciw Piastom., Wygnanie Mieszka II i ucieczka Kazimierza., Kazimierz odzyskuje władzę z pomocą cesarza., Kazimierz odbudowuje autorytet władzy książęcej i odzyskuje ziemie kontrolowane przez Bolesława I.
| Dzieje Polski | Cytat |
|---|---|
| Bunt możnych przeciw Piastom. | |
| Wygnanie Mieszka II i ucieczka Kazimierza. | |
| Kazimierz odzyskuje władzę z pomocą cesarza. | |
| Kazimierz odbudowuje autorytet władzy książęcej i odzyskuje ziemie kontrolowane przez Bolesława I. |
Porównaj granice współczesnej Polski z mapą przedstawiającą kształt państwa Piastów za panowania Bolesława Chrobrego i Kazimierza Odnowiciela.
Napisz, w których miejscach granice współczesnej Polski nie są zgodne z tymi, które mniej więcej wyznaczały zasięg władzy Piastów.
Na podstawie wiedzy pozyskanej z materiału opisz jak zmieniało się terytorium państwa Piastów pod władzą Bolesława Chrobrego i Kazimierza Odnowiciela. Porównaj ze współczesnym opisem granic Polski. Znajdź różnice.
Słownik
obowiązkowe świadczenie chłopów na rzecz Kościoła w formie dziesiątej części swoich dochodów
ustrój społeczno‑ekonomiczny, ukształtowany w średniowiecznej Europie, polegający na wzajemnych zależnościach między seniorem a wasalem
nazywany też komesem, a w Polsce wojewodą; w średniowieczu był zarządcą królewskiego dworu i zastępował władcę przy wydawaniu sądów