7. Wyżyna Śląska – najbardziej przekształcona przez człowieka kraina geograficzna w Polsce

Wyżyna Śląska jest regionem o najbardziej przekształconym krajobrazie. Na niemal całym jej obszarze widoczne są dymiące kominy fabryk, hałdy odpadów i wyrobiska. Intensywne uprzemysłowienie i urbanizacja powodują niespotykane w innych regionach Polski zmiany rzeźby terenu, warunków wodnych czy gleb. Mimo to pewne elementy krajobrazu przemysłowego są traktowane jako narodowe i europejskie dziedzictwo kulturowe. Gdzieniegdzie wypełnione wodą stają się miejscem życia wielu gatunków flory i fauny, a w gospodarczych lasach rozwija się turystyka i rekreacja.

RU071NscId1HN

Fotografia lotnicza centrum Katowic. Na pierwszym planie katowicki Spodek, dookoła wieżowce, ulice i bloki. Nad miastem unosi się gęsty, szary smog ograniczający znacząco widoczność.

R14GCBBV2CSDS

Ilustracja przedstawia mapę hipsometryczną Polski. W obrębie lądów występują obszary w kolorze zielonym, żółtym, pomarańczowym i czerwonym. Na północy przeważają obszary w kolorze zielonym przechodzące ku południowi w kolor żółty i pomarańczowy aż do czerwonego. Morza zaznaczono kolorem niebieskim . Na mapie opisano nazwy półwyspów, wysp, głównych nizin, wyżyn i pasm górskich, morza, zatok, zalewów, rzek i jezior. Na obszarze morza w wybranych miejscach opisano głębokości. Oznaczono białymi kropkami i opisano główne miasta, stolicę – Warszawę wyróżniono czerwoną kropką. Berlin i Pragę, będące stolicami państw sąsiadujących z Polską również oznaczono w ten sposób. Oznaczono czarnymi kropkami i opisano szczyty górskie. Różową wstążką oznaczono granice państw. Kolorem czerwonym opisano państwa sąsiadujące z Polską. Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co jeden stopień. Po prawej stronie mapy na górze w legendzie umieszczono prostokątny pionowy pasek. Pasek podzielono na dwadzieścia trzy części. U góry – czerwony i ciemnopomarańczowy, dalej pomarańczowy, jasnopomarańczowy i żółty, jasnozielony i ciemnozielony, kolejno jasnoniebieski do ciemnoniebieskiego. Opisano poziomice od zero metrów (poziom morza) do dwóch tysięcy metrów powyżej poziomu morza – w obrębie kolorów zielonych co dwadzieścia pięć metrów, w obrębie kolorów żółtych co pięćdziesiąt metrów, w obrębie kolorów pomarańczowych co sto, dwieście, trzysta i pięćset metrów. W obrębie kolorów czerwonych opisano poziomice tysiąc pięćset metrów nad poziomem morza i dwa tysiące metrów nad poziomem morza. Na dole paska odcieniami koloru niebieskiego oznaczono głębokości mórz: dziesięć metrów poniżej poziomu morza, dwadzieścia pięć metrów poniżej poziomu morza, pięćdziesiąt metrów poniżej poziomu morza, sto metrów poniżej poziomu morza. Po lewej stronie mapy na dole w legendzie umieszczono i opisano znaki użyte na mapie. Miasta oznaczono białą kropką, stolice – czerwoną kropką, granice państw – różową wstążką. Rzeki to niebieskie linie, teren podmokły – niebieskie kreskowanie, szczyty to czarne kropki opisane wysokością.

Położenie Wyżyny Śląskiej

Wyżyna Śląska położona jest w południowej Polsce, w zachodniej części pasa wyżyn.

Krajobraz Wyżyny Śląskiej

Wyżyna Śląska charakteryzuje się urozmaiconą, falistą rzeźbą. Najwyższym wzniesieniem regionu jest Góra Świętej Anny o wysokości 408 m n.p.m.

RbtRMak6Ueknb

Panorama ukazująca górę św. Anny. U podnóża rozlega się widok na domy mieszkalne. Na samym szczycie wzniesienia stoi klasztor franciszkanów.

Ciekawostka

Na granicy Wyżyny Śląskiej i Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej znajduje się Pustynia Błędowska. Jest to największy w Polsce i niespotykany nigdzie indziej w Europie obszar pokryty piaskiem – jego powierzchnia wynosi ok. 33 kmIndeks górny 2².

R1ASFVkQ7gKHt

Zdjęcie przedstawia rozległy teren piaszczysty z wyrastającymi gdzieniegdzie zielonymi krzakami. Na piasku widać ślady prawdopodobnie ludzkich stóp. Na horyzoncie rozpościera się pas zieleni tworzony przez rośliny. Nad horyzontem jest niebieskie niebo.

Krajobraz Wyżyny Śląskiej jest silnie przekształcony przez działalność człowieka, głównie wskutek gospodarczej eksploatacji złóż surowców mineralnych - węgla kamiennego, towarzyszących mu złóż rud cynku i ołowiu oraz surowców skalnych i ich przetwarzania. Złoża węgla kamiennego eksploatowano na tym terenie od końca XVIII wieku, kiedy to zaczęto wykorzystywać węgiel jako źródło energii dla maszyn parowych w fabrykach i opał w gospodarstwach domowych. Powstawaniu kopalń towarzyszył intensywny rozwój przemysłu. Z roku na rok w pobliżu kopalń powstawały fabryki, a wokół nich szybko rozrastające się osiedla, które z czasem przekształciły się w miasta. Ostatecznie połączyły się one w jeden obszar miejski  gęstą siecią dróg i linii kolejowych. W ten sposób ukształtował się miejsko‑przemysłowy krajobraz Wyżyny Śląskiej.

Rzeźba terenu jest tu mocno zmieniona przez eksploatację i przetwarzanie surowców naturalnych. Charakterystyczną cechą krajobrazu są liczne wklęsłe i wypukłe formy antropogeniczneformy antropogeniczneformy antropogeniczne, m.in. zwałowiska (hałdy), wyrobiska, zapadliska, nasypy komunikacyjne, niecki powstające wskutek pogórniczego osiadania terenu itp. Rzeźba terenu może się także zmieniać wskutek tąpnięć, czyli oberwania się skał w kopalni, połączonego z silnym wstrząsem. Tąpnięcia prowadzą czasem do katastrof górniczych.

Antropogeniczne formy terenu na Wyżynie Śląskiej – galeria zdjęć

Rf0seoUVsoUO1

Na fotografii na pierwszym planie asfaltowa ulica, w tle ogromna hałda w odcieniach koloru brązowego. Posiada strome stoki, jest rozległa, szeroka i masywna.

R16aDx37WtQud

Na drugim planie zdjęcia rozległa, płaska hałda o okrągłym kształcie i szarym kolorze. Przed nią biało‑czerwony komin. Otoczony drzewami. Z przodu niewysokie bloki i domy.

R1bGcOuYg1teH

Fotografia kopalni piasku. Jest dużych rozmiarów, tworzy zagłębienie o wielometrowej głębokości. Pośrodku podstawiony pociąg z wagonami, na które wsypywany jest piasek za pomocą ogromnej koparki stojącej obok.

Warunki klimatyczne regionu zostały jednak znacznie przekształcone pod wpływem działalności człowieka. Na obszarach zurbanizowanych wzrasta temperatura powietrza, co prowadzi do powstania tzw. miejskiej wyspy ciepła. Duża emisja pyłowa i gazowa z zakładów przemysłowych prowadzi do silnego zanieczyszczenia powietrza, którego skutkiem jest zmniejszenie dopływu promieniowania słonecznego i zwiększenie zachmurzenia. W sezonie zimowym częstym zjawiskiem jest smogsmogsmog.

R123r8OrTena5

Fotografia katowickiego Spodka wykonana na ulicy w odległości kilkudziesięciu metrów przed nim. Krajobraz jest wypełniony smogiem przypominającym szarą mgłę. Ograniczona widoczność.

Sieć rzeczna na Wyżynie Śląskiej jest rozproszona, dodatkowo zaburzona przez pogórnicze osiadanie terenu. Wody rzeczne są bardzo zanieczyszczone, na skutek czego jest to obszar ubogi w wodę zdatną do picia. Dużą część Wyżyny Śląskiej zaopatruje w wodę Jezioro Goczałkowickie. Cechą charakterystyczną regionu są również bardzo liczne antropogeniczne zbiorniki wodne o różnej wielkości. Powstały one wskutek wypełnienia wodą dawnych wyrobisk, głównie piaskowni, z których wydobywany był piasek podsadzkowy dla okolicznych kopalń węgla. Ich łączna liczba wynosi 4 773, a powierzchnia – 185,4 kmIndeks górny 2². Pełnią one różne funkcje, np. retencyjnąretencjaretencyjną, ostoi fauny i flory oraz rekreacyjną.

Na obszarze Wyżyny Śląskiej występują gleby o małej żyzności wykształcone głównie z piasków. Są one w znacznym stopniu przekształcone w wyniku deformacji powierzchni i zmian stosunków wodnych oraz zanieczyszczone różnymi substancjami chemicznymi emitowanymi z zakładów przemysłowych, pojazdów czy źródeł komunalnych (np. ciepłowni).

RR8B39QE8oVqW

Fotografia kanału o szerokości około dwudziestu metrów. Woda spokojna, po bokach tereny porośnięte trawą i pojedynczymi drzewami.

RADXyPoIt7bNs

Na zdjęciu zbiornik wodny. Na tafli wody unosi się roślinność, przy brzegu szuwary, na drugim planie brzeg porośnięty lasem liściastym.

Krajobraz Wyżyny Śląskiej – film

R5N7WnbJrHiib

Film, w którym omawiany jest krajobraz Wyżyny Śląskiej.

Film, w którym omawiany jest krajobraz Wyżyny Śląskiej.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R5N7WnbJrHiib

Film, w którym omawiany jest krajobraz Wyżyny Śląskiej.

Kilkaset lat temu na Wyżynie Śląskiej istniała Puszcza Śląska, której pozostałością są obecne: Lasy Pszczyńskie, Lasy Raciborskie, Lasy Lublinieckie, Bory Stobrawskie oraz Bory Niemodlińskie. Naturalną roślinność Wyżyny Śląskiej stanowiły lasy liściaste (buczyny, dąbrowy) i mieszane (sosnowo‑dębowe) oraz bory sosnowe. Rozwój przemysłu spowodował rozdzielenie puszczy na mniejsze kompleksy leśne oraz zmianę jej pierwotnego charakteru gatunkowego. W okresie od XVII do początku XIX wieku prowadzona był bowiem rabunkowa eksploatacja gatunków liściastych na potrzeby zakładów hutnictwa metali. Do wytopu rud stosowano wytwarzany z nich węgiel drzewny. Kiedy został on zastąpiony przez węgiel kamienny, intensywnie sadzono sosny i świerki, gdyż ich drewno było wykorzystywane do obudowy i umacniania chodników i wyrobisk górniczych. W efekcie skład gatunkowy górnośląskich lasów zmienił się i dziś dominują tu jednogatunkowe lasy iglaste.

Roślinność jest silnie zanieczyszczona różnymi substancjami chemicznymi. W niektórych lasach występują uszkodzenia drzewostanu. Mimo znacznego przekształcenia terenu obszary leśne zajmują około 30% powierzchni regionu, a więc mniej więcej tyle, ile średnio w Polsce. W niektórych miastach (np. w Katowicach) lasy zajmują połowę obszaru.

Zagospodarowanie Wyżyny Śląskiej

Wyżyna Śląska jest najsilniej zmienionym przez działalność przemysłową regionem Polski. Działalność górnicza, przemysłowa i intensywne procesy rozwoju miast sprawiły, że centralna część regionu, Wyżyna Katowicka, w której obrębie mieści się Górnośląsko‑Zagłębiowska Metropolia (dawniej Górnośląski Okręg Przemysłowy, tzw. GOP), oraz obszar leżący w pobliżu Rybnika (Płaskowyż  jest najbardziej przekształconym przez człowieka rejonem Polski.

Pomimo silnego przekształcenia środowiska przez działalność człowieka stosunkowo duży udział w zagospodarowaniu terenu mają grunty orne i łąki (około 42%) oraz lasy (około 30%).

1

Polecenie 6

Przeanalizuj zdjęcie i wypisz dwie charakterystyczne cechy krajobrazu przemysłowego Wyżyny Śląskiej.

Rkxx61o2M18PB

Fotografia prezentująca górujące nad otaczającym je lasem zabudowania kopalni. Kilkupiętrowe budynki, obok nich wysoki metalowy szyb oraz wysoki komin. Na drugim planie szerokie i duże dymiące na biało kominy elektrowni. Dookoła las.

R1I4YScZ9AhrJ

Wskazówki i klucze odpowiedzi

Pokaż podpowiedź

Krajobraz przemysłowy Wyżyny Śląskiej charakteryzuje się np. występowaniem infrastruktury przemysłowej.

Pokaż odpowiedź

Przykładowa odpowiedź:

Na fotografii wyróżniają się dwie charakterystyczne cechy krajobrazu Wyżyny Śląskiej: występowanie infrastruktury górniczej oraz hałda znajdująca się w prawym górnym rogu fotografii. Widoczne  są również kominy z zakładów przemysłowych i elektrowni.

Dziedzictwo kulturowe

Krajobraz przemysłowy powszechnie kojarzony jest z negatywnymi zmianami środowiska, jego degradacją i przekształceniem w postaci: hałd, wież kopalń, wysokich kominów hut, elektrowni, koksowni czy ciasno stłoczonych zabudowań z czerwonej cegły. Tymczasem niektóre z tych obiektów mają tak duże znaczenie dla kultury, że zostały wpisane na listę zabytków. Poznaj niektóre spośród 42 obiektów znajdujących się na Szlaku Zabytków Techniki, który biegnie przez 27 śląskich miast i dokumentuje historię gospodarczego rozwoju regionu. Niektóre z nich znalazły się także na Europejskim Szlaku Dziedzictwa Przemysłowego, a nawet zostały wpisane na Listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Dziedzictwo kulturowe Wyżyny Śląskiej stanowią nie tylko kopalnie i inne zabytkowe obiekty poprzemysłowe, ale także pozostałości materialnej i niematerialnej kultury jej mieszkańców. Są nimi Ślązacy – mieszkańcy Górnego Śląska w znacznej części deklarujący równoczesną przynależność do dwóch narodowości, śląskiej i polskiej. Ślązacy mają silnie rozwinięte poczucie tożsamości, co przejawia się m.in. w przywiązaniu do regionu, kultywowaniu zwyczajów i tradycji czy używaniu śląskiej gwary w życiu codziennym, zwłaszcza w rodzinie. Obecnie język śląski jest uznawany za dialekt języka polskiego. Dodatkowo bogactwo strojów ludowych, ciekawe obrzędy i smaczna kuchnia sprawiają, że Górny Śląsk jest wyjątkowym regionem Polski.

Śląskie stroje ludowe są bardzo charakterystyczne. Strój kobiecy składa się z białej bluzki z szerokimi rękawami wykończonymi falbaną, wiśniowej lub szafirowej plisowanej spódnicy, gorsetu oraz jedwabnego fartucha z kwiatowym wzorem. Uzupełnieniem tego stroju są korale i wstążki. Nakryciem głowy jest biały czepek z koronkową kryzą opadającą na czoło lub czerwona chustka w kwiaty, wiązana z tyłu głowy. Czasem kobiecą głowę zdobi też „korona” z kwiatów i koralików. Strój męski składa się z żółtych lub granatowych spodni wpuszczanych do czarnych wysokich butów, białej koszuli oraz kamizelki i kaftana z granatowego sukna z czerwonymi lub niebieskimi wypustkami. Uzupełnieniem stroju jest szeroki, czarny kapelusz. Strojem uroczystym jest długa, granatowa sukmana z nacięciami i fałdami.

R1MS4caOHBl5h

Fotografia tańczących osób w strojach ludowych. Na pierwszym planie mężczyzna, trzyma za ręce tańczące po bokach kobiety. Ubrani w tradycyjne, kolorowe stroje. Kobiety mają długie suknie z falbanami, na głowie mają czepce z kwiatów. Mężczyzna nosi czarne buty do kolan, pomarańczowe spodnie, białą koszulę i czarną zdobioną kamizelkę. W tle kolejna tancerka.

R168vqawTn7tp

Zdjęcie przedstawia kobietę i mężczyznę w tradycyjnych strojach, w dłoniach trzymają plecione koszyczki z wielkanocną święconką. Kobieta ubrana w długą, czarną suknię z motywami kwiatowymi, na szyi korale, nosi czarną kurtkę, na głowie biały kapelusz. Mężczyzna z w czarnym mundurze górniczym. Długie proste spodnie, marynarka ze srebrnymi guzikami.

Powszechnie znane są śląskie pieśni. Do najbardziej znanych należą m.in.: „Szła dzieweczka”, „Poszła Karolinka do Gogolina”, „Karliku”. Do ich dużej popularności przyczynił się bez wątpienia istniejący od blisko 70 lat Zespół Pieśni i Tańca „Śląsk”.

Najpopularniejszym świętem w tradycji śląskiej jest dzień św. Barbary – patronki górników (tzw. Barbórka). Barbórka rozpoczyna się poranną, uroczystą mszą. Następnie orkiestra górnicza maszeruje ulicami, grając m.in. swój hymn w osiedlach zamieszkanych przez górników i ich rodziny. Z okazji tego dnia organizowane są również koncerty, występy artystyczne i zabawy, w których uczestniczą całe rodziny górnicze.

R1PKB9er5yVGS

Fotografia kilkunastoosobowej orkiestry górniczej na ulicach miasta. Mężczyźni ubrani w czarne górnicze mundury, grają na instrumentach dętych. Noszą okrągłe, wysokie czapki z pióropuszami, zazwyczaj czerwonego koloru (jeden ma kolor biały). Przed nimi idzie chłopiec, również w górniczym stroju z planszą o treści: Orkiestra dęta KWK Halemba‑Wirek, Ruch Halemba, Ruda Śląska.

Specyficzna jest także kuchnia śląska. Ciężka praca górników wymagała kalorycznych posiłków, dlatego przeważają w dania mięsne i potrawy z ziemniaków. Najbardziej znaną potrawą są kluski śląskie oraz rolady z modrą kapustą. Oprócz tego na Śląsku jada się różnego rodzaju pieczenie, kotlety i klopsiki oraz placki i zapiekanki ziemniaczane.

RVC8x2NdBt5Y1

Fotografia tradycyjnego śląskiego obiadu. Na talerzu okrągłe kluski z wgłębieniem pośrodku kremowego koloru, obok mięso polane sosem. Na osobnym półmisku pokrojona czerwona kapusta.

R1Qoz1BI4dJ24

Zdjęcie talerza z żurkiem. W zupie pływają kawałki kiełbasy i ziemniaki.

Podsumowanie

1. Wyżyna Śląska leży w pasie Wyżyn Polskich, pomiędzy doliną Odry na zachodzie i Wyżyną Krakowsko‑Częstochowską na wschodzie.

2. Do rozwoju przemysłu na Wyżynie Śląskiej przyczyniły się bogate złoża węgla
   kamiennego.

3. Na Wyżynie Śląskiej występuje krajobraz miejsko‑przemysłowy, w którym przeważają elementy antropogeniczne - miasta, fabryki i kopalnie.

4. Rozwój przemysłu na Wyżynie Śląskiej doprowadził do dużego przekształcenia
   i zanieczyszczenia środowiska przyrodniczego.

5. Zagrożenia krajobrazu na Wyżynie Śląskiej związane są przede wszystkim z działalnością przemysłową i rozwojem miast.

6. Zabytki Wyżyny Śląskiej są związane głównie z przemysłem.

7. Rodowitymi mieszkańcami Wyżyny Śląskiej są Ślązacy tradycyjnie zajmujący się
   górnictwem.

8. Do najbardziej rozpoznawalnych elementów śląskiej kultury i tradycji należą
   gwara śląska, uroczyste obchodzenie Barbórki oraz dania kuchni śląskiej.

Słownik

Ćwiczenia

Notatnik