1. Kontynenty i oceany na mapie świata
Czy zastanawiałeś się, dlaczego Ziemię nazywa się „Błękitną planetą”? Odpowiedzi należy szukać w obrazie Ziemi widzianej z kosmosu, która prezentuje się jako niebieska kula. Jednym z powodów jest to, że z kosmosu widać głównie wody mórz i oceanów. Ponad 70% powierzchni kuli ziemskiej pokrywa woda. Jak ważna jest woda dla Ziemi i dla jej mieszkańców?
Wymienisz nazwy kontynentów i oceanów oraz wskażesz ich położenie na globusie i mapie świata względem równika i południka zerowego.
Wskażesz na mapie umowną granice między Europą i Azją.
Wskażesz na mapie najwyższe szczyty poszczególnych kontynentów.
Zdefniujesz pojęcia „wyspa” i „archipelag”.
Wskażesz na mapie świata oceany: Spokojny, Atlantycki, Indyjski, Arktyczny.
Wskażesz różnice między oceanem, morzem, zatoką.
Siatka geograficzna i kartograficzna
Zanim poznasz kontynenty i oceany na Ziemi przypomnij sobie, że na globusie i mapach często występuje charakterystyczny układ linii zwany siatką geograficzną Na globusie linie te przecinają się zawsze pod kątem prostym (podobnie jak na kuli ziemskiej). Natomiast ich układ na mapie, czyli płaszczyźnie, może być inny, mogą przecinać się pod różnymi kątami. Wszystko zależy od tego, w jaki sposób kartograf, czyli twórca mapy, przekształcił siatkę geograficzną, żeby dopasować ją do płaszczyzny. Siatka ta pozwala na odczytywanie i zapisywanie dokładnego położenia geograficznego różnych punktów i miejsc. Więcej o tym dowiesz się w trakcie dalszej nauki geografii.
Ziemia obraca się wokół własnej osi. Oś obrotu przecina powierzchnię naszej planety w miejscach nazywanych biegunami geograficznymi – północnym i południowym. Stały się one punktami odniesienia, które pozwoliły zbudować siatkę umożliwiając lokalizację dowolnego obiektu na kuli ziemskiej. Umowne linie na powierzchni Ziemi łączące najkrótszą drogą bieguny północny i południowy nazwano południkami. Ze względów praktycznych konieczne było wyznaczenie południka odniesienia (zerowego). W 1884 roku za początkowy (zerowy) południk przyjęto ten, który przebiega przez Królewskie Obserwatorium Astronomiczne w Greenwich (obecnie w granicach Londynu).
Rysując na powierzchni Ziemi umowne linie prostopadłe do południków, wyznaczono równoleżniki, które mają kształt okręgów i wszystkie są równoległe do siebie. Im bliżej biegunów, tym okręgi te są mniejsze. W równej odległości od obu biegunów znajduje się najdłuższy równoleżnik, któremu nadano nazwę równik, i to w stosunku do niego zaczęto określać położenie pozostałych równoleżników. Układ południków i równoleżników wraz z biegunami tworzy na kuli ziemskiej lub jej modelu – globusie – tzw. siatkę geograficzną.
Zlokalizuj na globusie oraz na mapie świata: równik, południk zerowy ( 0°) i południk 180°.
Zlokalizuj na globusie oraz na mapie świata inne charakterystyczne równoleżniki: dwa koła podbiegunowe i dwa zwrotniki. Podaj ich pełne nazwy.
Umownie wyznaczone południki 0° i 180° dzielą Ziemię na półkulę wschodnią (na wschód od południka zerowego) i zachodnią (na zachód od tego południka). Natomiast równik dzieli kulę ziemską na półkulę północną (na północ od równika) i południową (na południe od równika).
Kontynenty
Każdy fragment kuli ziemskiej, który nie jest zalany wodami mórz i oceanów, nazywamy lądem. Wśród lądów wyróżniamy wielkie obszary o powierzchni wielu milionów kilometrów kwadratowych nazywane kontynentami oraz otoczone ze wszystkich stron wodą małe fragmenty lądowej powierzchni Ziemi nazywane wyspami.
Azja to największy kontynent o powierzchni około 44,6 mln kmIndeks górny 22. Leży prawie w całości na półkuli północnej i wschodniej. Wielu badaczy uważa, że wraz z Europą stanowi jeden kontynent nazywany Eurazją (o powierzchni ponad 55 mln kmIndeks górny 22).
Afryka jest drugim pod względem powierzchni kontynentem. Jej obszar to ponad 30 mln kmIndeks górny 22. Leży na północ i południe od równika oraz na wschód i zachód od południka 0⁰, czyli na wszystkich półkulach. Afryka ma najwięcej państw ze wszystkich kontynentów.
Ameryka Północna ma powierzchnię ponad 24 mln kmIndeks górny 22 i położona jest w całości na półkulach północnej i zachodniej.
Ameryka Południowa ma nieco mniej niż 18 mln kmIndeks górny 22, leży po obu stronach równika, ale tylko na półkuli zachodniej. Niektórzy badacze uważają obie Ameryki za jeden kontynent.
Antarktyda ma powierzchnię zaledwie 13 mln kmIndeks górny 22 i leży wokół bieguna południowego.
Europa ma powierzchnię około 10,5 mln kmIndeks górny 22 i leży wraz Azją na półkuli północnej i wschodniej, ale jej zachodnie krańce sięgają półkuli zachodniej.
Australia jest najmniejszym kontynentem o powierzchni zaledwie 7,5 mln kmIndeks górny 22 bez przybrzeżnych wysp (z całą Oceanią – 8,5 mln kmIndeks górny 22). Leży na półkuli południowej i wschodniej. Jest w całości zajęta przez jeden kraj noszący tę samą nazwę.
Islandia, która leży na środku Oceanu Atlantyckiego, tradycyjnie uznawana jest za część Europy. Dzieje się tak między innymi dlatego, że zamieszkują ją potomkowie ludzi, którzy przybyli na tę wyspę z Europy.
Wyznaczone granice między kontynentami spotykają się czasem ze sprzeciwem uczonych. Taką sytuację można zauważyć w kwestii wyznaczonej granicy lądowej między Europą i Azją. Niektórzy kwestionują jej poprowadzenie i wyznaczają inaczej przebieg granicy. Na przykład część uczonych uważa, że góry Kaukaz należą do Europy, a nie do Azji. Podobne spory dotyczą granic między obiema Amerykami oraz między Afryką i Azją. Zwykle przyjmuje się, że granicami są brzegi kanału Panamskiego (podział Ameryki) i Sueskiego (Azja/Afryka), ale należy pamiętać, że kanały te wykopane są przez ludzi i nie są to granice naturalne.
Góry, wyspy i archipelagi
Na powierzchni lądów istnieją ukształtowane dawniej lub tworzące się obecnie góry. Najwyższy łańcuch górski świata to Himalaje, a ich najwyższy szczyt – Mount Everest [wym. mont ewerest] (znany też jako Czomolungma) – to najwyższa góra na świecie. Mierzy 8848 m n.p.m. Najwyższe łańcuchy górskie Europy to Alpy za szczytem Mont Blanc [wym. mą blą] (4807 m n.p.m.), Pireneje i Karpaty. Tuż za granicą z Azją leżą jeszcze góry Kaukaz, czasami zaliczane do Europy; ich najwyższym szczytem jest Elbrus (5642 m n.p.m.). Po zachodniej stronie obu Ameryk ciągną się Kordyliery w Ameryce Północnej (z najwyższym szczytem McKinley [wym. makinli] – 6194 m n.p.m.) i Andy w Ameryce Południowej, których najwyższym wzniesieniem jest Aconcagua [wym. akonkagła] (6961 m n.p.m.). W Afryce najwyższy jest wulkaniczny szczyt Kilimandżaro (5895 m n.p.m.), na Antarktydzie – Masyw Vinsona (4892 m n.p.m.), a w Australii – Góra Kościuszki (2230 m n.p.m.). Warto zauważyć, że jest ona niższa od najwyższego szczytu w Polsce – Rysów (2499 m n.p.m.).
Kontynenty nie są jedynymi lądami. Mniejsze obszary lądów otoczone ze wszystkich stron wodą noszą nazwę wysp. Największą wyspą świata leżącą na północnym Atlantyku jest Grenlandia. Wiele wysp zgrupowanych jest w skupiska zwane archipelagami. Archipelagi ponadto posiadają wspólne pochodzenie i wykazują podobną budowę geologiczną. Liczne archipelagi otaczają Amerykę Północną, Europę i Azję. Stosunkowo mniej wysp znajduje się w pobliżu Ameryki Południowej, Afryki, Australii i Antarktydy.
Przykładowe archipelagi na oceanach – grafika interaktywna 1
Ciągle pojawiają się wątpliwości co do precyzji pomiaru wysokości Mount Everestu. Pomiary satelitarne sugerują, że może mieć wysokość 8850 m n.p.m., ale wyniki uzyskiwane innymi metodami to 8844 oraz 8846 m n.p.m. Należy pamiętać, że góra ta wraz z całymi Himalajami ciągle rośnie w tempie kilku milimetrów rocznie, a jednocześnie ulega niszczeniu przez mróz, wiatr i śnieg.
W wysokich górach giną niekiedy silni, doświadczeni i dobrze wyposażeni wspinacze. Nawet w znacznie niższych górach (takich jak na przykład w Polsce) co roku zdarzają się wypadki śmiertelne. Należy bezwzględnie zachować ostrożność podczas każdej wędrówki po górach.
Oceany kuli ziemskiej
Wydaje się, że rzeki i jeziora zawierają dużo wody, ale to niewielka część tego, co znajdziemy w oceanach. Zaledwie 3,5% wody na Ziemi to woda słodka (lodowce, wody powierzchniowe i podziemne na lądach). Reszta to słone wody mórz i oceanów. Wszystkie oceany łączą się ze sobą, stanowiąc ogromną połać wody nazywaną oceanem światowym albo wszechoceanem.
Oceanem nazywamy rozległy obszar słonej wody, częściowo odgraniczony od innych wód. Granice między oceanami biegną wzdłuż kontynentów, archipelagów lub są umowne (np. biegną w miejscach, gdzie występują znaczne różnice w temperaturze i zasoleniu wody). Najczęściej wszechocean dzielimy na 4 oceany.
Ocean Spokojny, zwany także Pacyfikiem, jest największy – jego powierzchnia stanowi niemal połowę wszystkich słonych wód kuli ziemskiej. Oblewa wschodnie wybrzeża Azji i Australii, zachodnie brzegi obu Ameryk, a od południa ogranicza go Antarktyda.
Ocean Atlantycki leży między zachodnimi brzegami Europy i Afryki oraz wschodnimi wybrzeżami obu Ameryk.
Ocean Indyjski jest położony między wschodnią Afryką, południową Azją i zachodnią Australią oraz Antarktydą.
Ocean Arktyczny leży wokół bieguna północnego, a mieści się między północnymi brzegami Azji, Europy i Ameryki Północnej. Ma silnie rozwiniętą linię brzegową z licznymi zatokami.
Wartość | Ocean Spokojny | Ocean Atlantycki | Ocean Indyjski | Ocean Arktyczny |
Powierzchnia | 179 | 92 | 76 | 14 |
Średnia głębokość (km) | 4 | 3 | 4 | 1 |
Największa głębokość (km) | 11 | 9 | 7 | 5 |
Oceany na kuli ziemskiej – galeria map
Część uczonych wyróżnia jeszcze piąty ocean – Ocean Południowy (Antarktyczny). Ma on otaczać Antarktydę i sięgać równoleżnika 60°S. Wyróżnia się go ze względu na temperaturę wody – niższą niż sąsiadujących oceanów. Różnica ta jest wynikiem silnych prądów morskich, które zapobiegają mieszaniu się wód ciepłych i zimnych.
Wydzielenie Oceanu Południowego zostało zatwierdzone przez Międzynarodową Organizację Hydrograficzną.
Morza
Niektóre fragmenty oceanów różnią się pod względem właściwości fizycznych, chemicznych lub biologicznych od sąsiadujących z nimi wód. Obszary te nazywamy morzami. Są one przynajmniej częściowo odgrodzone brzegami kontynentów, archipelagami wysp, półwyspami albo podwodnymi wzniesieniami dna. Fragment morza otoczony lądem z trzech stron nazywany jest zatoką.
Polska ma dostęp do jednego morza – Morza Bałtyckiego, który jest częścią Oceanu Atlantyckiego. Morze to jest ze wszystkich stron otoczone lądem i tylko poprzez kilka cieśnin łączy się z Morzem Północnym. Bałtyk jest płytszy od większości innych mórz i znacznie mniej zasolony.
Granica morska ma ogromne znaczenie dla gospodarki nadmorskiego kraju. Sąsiedztwo morza umożliwia korzystanie z transportu morskiego, pozwala na połowy ryb i innych organizmów wodnych oraz daje prawo do wydobywania bogactw mineralnych leżących pod jego dnem.
Podsumowanie
Układ południków i równoleżników na globusie to siatka geograficzna.
Najdłuższym równoleżnikiem jest równik.
Fragment kuli ziemskiej, który nie jest zalany wodami mórz i oceanów, nazywamy lądem.
Wyróżnia się 7 kontynentów. Są to: Azja, Afryka, Ameryka Północna, Ameryka Południowa, Antarktyda, Europa, Australia.
Największym kontynentem jest Azja, a najmniejszym Australia.
Najwyższe góry świata to Himalaje.
Największą wyspą świata jest Grenlandia.
Grupa kilku wysp w niedużej odległości i podobnym środowisku to archipelag.
Większość powierzchni kuli ziemskiej pokrywa wszechocean.
Obecnie wyróżnia się 4 oceany: Ocean Spokojny, Ocean Atlantycki, Ocean Indyjski i Ocean Arktyczny.
Niektóre fragmenty oceanów, oddzielone na przykład cieśninami, wyspami, nazywamy morzami.
Słownik
grupa wysp położonych blisko siebie, najczęściej zbudowanych z podobnych skał
grupa niewielkich fragmentów lądu (wysp) znajdujących się w niewielkiej odległości od siebie; ze względu na wspólne pochodzenia posiadają podobną budowę geologiczną
zwężenie obszaru wodnego łączące dwa oceany, morza lub jeziora; rozdziela dwa lądy
wielkie obszary lądu i powierzchni wielu milionów kilometrów kwadratowych
naturalna część oceanu oddzielona od otaczających ją wód brzegami lądów, wyspami, półwyspami albo w inny sposób powodujący, że wody tego morza różnią się od sąsiednich
część wszechoceanu ograniczona przez sąsiadujące kontynenty, wyspy i ich archipelagi lub wydzielone z powodu różnic w zasoleniu i temperaturze wody
podłużne, wąskie i długie zagłębienie dna oceanu poniżej 6000 m poniżej poziomu morza
ogół wód pokrywających kulę ziemską (poza wodami śródlądowymi) składający się z oceanów i mórz; oceany i morza wszechoceanu są połączone ze sobą
małe fragmenty lądowej powierzchni Ziemi otoczone ze wszystkich stron wodą
powstały w wyniku oderwania w przeszłości fragmentu lądu od sąsiedniego kontynentu. Wykazują podobieństwo w geologiczne i podobieństwo we faunie i florze do lądu od którego się odłączyły
powstały w większości w wyniku działalności wulkanicznej; najczęściej występują na granicy płyt tektonicznych w formie łańcuchów ale również występują w obrębie jednej płyty
część większego obszaru wodnego (oceanu, morza, jeziora) otoczona z trzech stron lądem
Ćwiczenia
Oceń prawdziwość stwierdzeń dotyczących rozmiarów kontynentów.
| Prawda | Fałsz | |
| Eurazja jest mniejsza od Azji. | □ | □ |
| Azja jest największym kontynentem. | □ | □ |
| Obie Ameryki razem są większe od Azji. | □ | □ |
| Australia jest najmniejszym kontynentem. | □ | □ |
| Europa jest najmniejszym kontynentem. | □ | □ |
Oceń prawdziwość stwierdzeń dotyczących Grenlandii.
| Prawda | Fałsz | |
| Grenlandia jest większa od Antarktydy. | □ | □ |
| Grenlandia leży w Ameryce Północnej. | □ | □ |
| Grenlandia jest największą wyspą Europy. | □ | □ |
| Grenlandia jest najmniejszym kontynentem. | □ | □ |
| Grenlandia nie jest wyspą, ponieważ pokrywa ją lądolód. | □ | □ |
Wskaż nazwy par kontynentów, które mają lądowe połączenia.
- Europa / Azja
- Azja / Afryka
- Ameryka Północna / Ameryka Południowa
- Europa / Afryka
- Azja / Ameryka Północna
- Azja / Australia
- Ameryka Południowa / Antarktyda
- Australia / Antarktyda
Oceń prawdziwość stwierdzeń dotyczących kontynentów.
| Prawda | Fałsz | |
| Europa nie ma granicy lądowej z Azją. | □ | □ |
| Granica w okolicach Kaukazu nie budzi wątpliwości. | □ | □ |
| Przebieg granicy między Europą i Azją od Oceanu Arktycznego do Morza Kaspijskiego nie budzi wątpliwości. | □ | □ |
| Granice Rosji są jednocześnie granicami między Europą i Azją. | □ | □ |
| Wszystkie granice lądowe między Europą i Azją biegną wzdłuż rzek. | □ | □ |
Wypisz po trzy morza na każdym oceanie świata.
Wskaż nazwy kontynentów, których brzegi stanowią granice Oceanu Indyjskiego.
- Azja
- Afryka
- Australia
- Antarktyda
- Europa
- Ameryka Północna
- Ameryka Południowa
- Arktyka
Wskaż nazwę oceanu, którego częścią jest Morze Bałtyckie.
- Ocean Atlantycki
- Ocean Spokojny
- Ocean Indyjski
- Ocean Arktyczny
- Ocean Południowy
- Ocean Lodowaty
- Ocean Antarktyczny
Najmniejszy z oceanów, Ocean 1. Antarktyczny, 2. Arktyczny, 3. Europy, 4. wschodniej, 5. Atlantycki, 6. Antarktydy, 7. Australii, 8. zachodniej, 9. Spokojny, 10. Atlantycki, 11. północnej, 12. Ameryki Południowej, 13. Arktyczny, 14. Indyjski , leży na półkuli północnej i mieści się między brzegami Ameryki Północnej, 1. Antarktyczny, 2. Arktyczny, 3. Europy, 4. wschodniej, 5. Atlantycki, 6. Antarktydy, 7. Australii, 8. zachodniej, 9. Spokojny, 10. Atlantycki, 11. północnej, 12. Ameryki Południowej, 13. Arktyczny, 14. Indyjski i Azji. Ocean Atlantycki leży na półkuli 1. Antarktyczny, 2. Arktyczny, 3. Europy, 4. wschodniej, 5. Atlantycki, 6. Antarktydy, 7. Australii, 8. zachodniej, 9. Spokojny, 10. Atlantycki, 11. północnej, 12. Ameryki Południowej, 13. Arktyczny, 14. Indyjski.
Uzupełnij z listy.
Indyjski, Arktyczny, Atlantycki, północnej, Atlantycki, Europy, Antarktydy, Spokojny, Arktyczny, Antarktyczny, Ameryki Południowej, Australii, zachodniej, wschodniej
Największym oceanem jest Ocean .........................................
Najmniejszy z oceanów, Ocean ........................................ , leży na półkuli północnej i mieści się między brzegami Ameryki Północnej, ........................................ i Azji. Ocean Atlantycki leży na półkuli .........................................
Oceń prawdziwość stwierdzeń dotyczących mórz.
| Prawda | Fałsz | |
| Wszystkie morza łączą się ze sobą, tworząc Wszechocean. | □ | □ |
| Morza to fragmenty oceanów częściowo odgrodzone brzegami kontynentów. | □ | □ |
| Duże słone jeziora są nazywane morzami. | □ | □ |
| Przesmyk wody łączący dwa morza nazywamy zatoką. | □ | □ |
| Sąsiedztwo morza jest korzystne dla gospodarki nadmorskiego kraju. | □ | □ |