1. Położenie i granice Polski na tle Europy. Jakie są plusy i minusy położenia Polski w środkowej Europie?

Polska leży w Europie Środkowej, między Morzem Bałtyckim na północy oraz Karpatami i Sudetami na południu. Jest jednym z większych, pod względem powierzchni, krajów w Europie. Z tego materiału dowiesz się, jakie jest położenie matematyczne, polityczne i fizycznogeograficzne naszego kraju, poznasz także konsekwencje tego położenia.

R8uZF9TEzEPHD

Zdjęcie przedstawia głaz stojący na kostce brukowej. Na głazie jest mosiężna tablica przypominająca słońce. Ma dużą tarczę i małe promienie. Na tarczy jest koń i krzyż. Kostka brukowa pod głazem układa się w promienie. W tle rosną drzewa w parku oraz znajduje się kościół.

Powierzchnia

Całkowita powierzchnia Polski wynosi 322 719 kmIndeks górny 2², z czego obszar lądowy z wodami śródlądowymi zajmuje 311 905 kmIndeks górny 2² (96,6%). Do powierzchni kraju wlicza się również część morskich wód wewnętrznych.
 Całkowita powierzchnia morskich wód wewnętrznych wynosi 2 041 kmIndeks górny 2², a morza terytorialnego (pas wody odległy od linii brzegowej o 12 mil morskich, czyli o ok. 22 km) 8 783 kmIndeks górny 2².

Ciekawostka

Do Polski należą następujące obszary morskie:

• wody wewnętrzne obejmujące: Zalew Szczeciński, Zalew Kamieński, część Zalewu Wiślanego oraz część Zatoki Gdańskiej;

• strefa ekonomiczna sięgająca nawet 120 km od wybrzeża;

• morze terytorialne, czyli pas wody odległy od linii brzegowej o ok. 22 km, a dokładnie 12 mil morskich. (Mila morska to długość jednej minuty kątowej, na południku wynosząca 1852 m).

Rc0fNFg61iBHD

Mapa prezentuje fragment obszaru Polski - wybrzeże. Kolorowymi pasami na Morzu Bałtyckim oznaczono zasięg morskich wód wewnętrznych, terytorialnych i wyłącznej strefy ekonomicznej. Wewnętrzna strefa ekonomiczna jest oznaczona kolorem fioletowym i jest największym z wyznaczonych na mapie obszarów. Morze terytorialne oznaczono jasnoniebieskim kolorem. Jest to pasek o długości 12 mil morskich. Wody wewnętrzne oznaczono ciemno niebieskim kolorem. Morskimi wodami wewnętrznymi są: Zalew Szczeciński, Zalew Kamieński, część Zalewu Wiślanego oraz część Zatoki Gdańskiej.

Tabela 1. Podstawowe dane o powierzchni Polski

Indeks górny Źródło: Mały Rocznik Statystyczny Polski 2022., licencja CC BY‑SA 3.0 Indeks górny koniec^{Źródło: Mały Rocznik Statystyczny Polski 2022., licencja CC BY‑SA 3.0}

W jaki sposób można określić położenie Polski na mapie?

Położenie wybranego obiektu na mapie można opisać jako:

1. Położenie geograficzne – określenie miejsca obiektu względem różnych obiektów geograficznych, np. gór, wyżyn, nizin, kotlin, dolin, rzek, jezior, mórz, wysp, półwyspów itp.

2. Położenie matematyczno‑geograficzne – określenie współrzędnych geograficznych obiektu (długości i szerokości geograficznej).

3. Położenie geopolityczne – określenie miejsca obiektu względem państw, a także innych obiektów o znaczeniu politycznym, np. morza czy innego szlaku komunikacyjnego.

Położenie matematyczne

Lądowa część Polski zajmuje obszar między Jastrzębią Górą (54°50'N, 18°18'E) a położonym w Bieszczadach szczytem Opołonek (49°00'N, 22°51'E) oraz zakolem Odry na zachód od Cedyni (52°51'N, 14°07'E) i zakolem Bugu na wschód od Strzyżowa (Zosin – 50°52'N, 24°09'E). Rozciągłość południkowa terytorium Polski (północ–południe) wynosi 5°50', a więc 649 km, a mierzona wzdłuż równoleżnika 52° (wschód–zachód) 10°02', co odpowiada około 689 km.

RDsSRToQ5MCil

Na zdjęciu pionowo ustawiony kamień z przymocowaną do niego ciemną tablicą ze srebrnymi napisami. U góry herb Jastrzębiej Góry, poniżej napis: „Gwiazda Północy. Wyznacznik punktu wysuniętego najdalej na północ Rzeczypospolitej Polskiej”. Poniżej oznaczenie długości i szerokości geograficznej punktu – szerokość geograficzna wynosi pięćdziesiąt cztery stopni, pięćdziesiąt minut i osiem sekund; długość geograficzna wynosi osiemnaście stopni, osiemnaście minut i dziesięć sekund. Poniżej napis: „Tablica ufundowana z okazji osiemdziesięciolecia Jastrzębiej Góry przez Towarzystwo miłośników Jastrzębiej Góry i mieszkańców. Dziewiętnasty maja dwa tysiące pierwszego roku”.

Rozciągłość południkowa powoduje różnicę w długości trwania dnia między północną i południową częścią Polski. Latem na północy dzień jest dłuższy o ponad godzinę niż na południu, a zimą przeciwnie. Konsekwencją rozciągłości równoleżnikowej jest natomiast 40‑minutowa różnica czasu słonecznego między zachodnimi i wschodnimi krańcami kraju. Cały obszar kraju leży w strefie czasu środkowoeuropejskiego (czas słoneczny południka 15°E).

W miejscowości Suchowola ( 53°34'46''N 23°06'06''E), położonej w województwie podlaskim, jest zlokalizowany geometryczny środek Europy. Natomiast geometryczny środek Polski znajduje się w miejscowości Piątek (52°04'09''N, 19°28'5''E) położonej ok. 30 km na północ od Łodzi, co upamiętnia stojący na rynku pomnik.

R1NrX5OIW83X3

Zdjęcie przedstawia pomnik stojący w pobliżu skweru. Pomnik to koło wykonane z metalu. Koło z góry na dół jest podzielone na pół. W środku koła jest okrągła dziura. Prawa strona części koła jest jednolita, a lewa poprzecinana na cztery półokręgi - odchylają się względem siebie jak w trójwymiarze. W tle pomnika stoją budynki.

RPdDqfWJfm6c4

Zdjęcie przedstawia głaz stojący na kostce brukowej. Na głazie jest mosiężna tablica przypominająca słońce. Ma dużą tarczę i małe promienie. Na tarczy jest koń i krzyż. Kostka brukowa pod głazem układa się w promienie. W tle rosną drzewa w parku oraz znajduje się kościół.

Położenie polityczne i granice

Granice Polski podlegały zmianom na przestrzeni dziejów. Obecny kształt Polski, wyznaczany przebiegiem granic państwowych, jest regularny i charakteryzuje się dużą zwartością terytorialną. Świadczy o tym zbliżona rozciągłość południkowa i równoleżnikowa (z południa na północ 649 km, z zachodu na wschód 689 km).

Łączna długość granicy Polski wynosi 3 572 km. W przeważającej części ma ona charakter naturalny i biegnie wzdłuż rzek, górskich grani i morskiego brzegu. Najdłuższa jest granica południowa prowadząca partiami szczytowymi gór (Karpat i Sudetów). Ma ona długość 1 337 km. Granica biegnąca wzdłuż rzek (odcinki Bugu, Odry, Nysy Łużyckiej) stanowi 830 km. Najkrótsza jest granica z Litwą wynosząca    104 km.

Polska leży w środkowej części Europy i należy do grupy największych europejskich krajów. Pod względem powierzchni zajmuje 9 miejsce wśród 46 państw Europy. Polska graniczy z 7 krajami – Rosją na północy, Litwą na północnym wschodzie, Białorusią i Ukrainą na wschodzie, Słowacją i Czechami na południu oraz Niemcami na zachodzie.

R1Vh1ed4zKfVX

Na ilustracji obok siebie umieszczono dwie mapy. Na mapie po lewej stronie porównano przebieg granic Polski przed drugą wojną światową i obecnie. Granice przedwojenne zaznaczono kolorem pomarańczowym, a obecne granice kolorem różowym. Oba terytoria (Polski przed i po II wojnie światowej) są na siebie nałożone. Mapa przedstawia także pozostałe kraje Europy zaznaczone na szaro. Na drugiej mapie po prawej stronie podano najważniejsze dane liczbowe dotyczące Polski. Na mapie tej znajdują się następujące informacje: Powierzchnia terytorium Polski wynosi trzysta dwadzieścia dwa tysiące pięćset siedemdziesiąt pięć kilometrów kwadratowych, w tym obszar lądowy – trzysta jedenaście tysięcy osiemset osiemdziesiąt osiem kilometrów kwadratowych, obszar morza terytorialnego – osiem tysięcy sześćset osiemdziesiąt dwa kilometry kwadratowe, i obszar wód wewnętrznych dwa tysiące pięć kilometrów kwadratowych. Dodatkowo obszar morza terytorialnego oznaczono na mapie kolorem fioletowym i znajduje się on po zachodniej części wybrzeża. Morskie wody wewnętrzne oznaczono na mapie kolorem niebieskim – znajdują się one w północno‑zachodnim krańcu Polski, w okolicach Szczecina, oraz w środkowo‑północnej części wybrzeża, w okolicach Trójmiasta. Znaczenia kolorów wyjaśniono w legendzie znajdującej się w lewym dolnym rogu mapy. Długość linii brzegowej Polski to siedemset siedemdziesiąt kilometrów, a długość granicy lądowej to trzy tysiące siedemdziesiąt jeden kilometrów. Powierzchnia ogólna kraju według podziału administracyjnego to trzysta dwanaście tysięcy sześćset siedemdziesiąt dziewięć kilometrów kwadratowych, w tym część wód wewnętrznych to siedemset dziewięćdziesiąt jeden kilometrów kwadratowych. Na ilustracji podano również długość granicy z poszczególnymi jej sąsiadami. Z Rosją granica wynosi dwieście dziesięć kilometrów, z Litwą sto cztery kilometry, z Białorusią czterysta osiemnaście kilometrów, z Ukrainą pięćset trzydzieści pięć kilometrów, ze Słowacją pięćset czterdzieści jeden kilometrów, z Republiką Czeską siedemset dziewięćdziesiąt sześć kilometrów i z Niemcami czterysta sześćdziesiąt siedem kilometrów. Na mapie przedstawiono również współrzędne punktów skrajnych Polski: punkt północny o współrzędnych pięćdziesiąt cztery stopnie pięćdziesiąt minut szerokości geograficznej północnej, punkt wschodni o współrzędnych dwadzieścia cztery stopnie dziewięć minut długości geograficznej wschodniej, punkt południowy o wartości czterdziestu dziewięciu stopni szerokości geograficznej północnej oraz punkt zachodni o wartościach czternaście stopi i siedem minut długości geograficznej wschodniej. Na mapie zaznaczono czerwoną kropką stolicę Polski – Warszawę.

Na północy granica państwa przebiega wzdłuż linii wód terytorialnych Morza Bałtyckiego. Najdłuższa, licząca blisko 800 km, jest granica z Czechami, biegnąca w znacznej części wzdłuż Sudetów. Nieco krótsze są odcinki graniczne z Ukrainą i Słowacją – długość każdego z nich przekracza 500 km. Najmniejszą długość, nieznacznie przekraczającą 100 km, ma granica z Litwą. Wschodnia granica (z Białorusią i Ukrainą) i część północnej granicy Polski (z Rosją) jest jednocześnie granicą Unii Europejskiej.

Tabela 2. Długość granic Polski

Indeks górny Źródło danych: Mały Rocznik Statystyczny Polski 2022., CC BY‑SA 3.0 Indeks górny koniec^{Źródło danych: Mały Rocznik Statystyczny Polski 2022., CC BY‑SA 3.0}

Położenie Polski między krajami Europy Wschodniej i Zachodniej oraz Północnej i Południowej sprzyja rozwojowi transportu lądowego. Dlatego większość dróg, zwłaszcza autostrad i magistrali kolejowych, przebiega w kierunkach północ‑południe oraz wschód‑zachód. Ważną konsekwencją politycznego położenia Polski jest także bezpieczeństwo militarne.

R1YZk5pA3KxeR

Mapa Polski z najważniejszymi trasami komunikacyjnymi. Granice Polski oznaczone czarnymi liniami, granice województw szarymi, powierzchnia kraju oznaczona na biało, naniesiono na niej sieć dróg opisanych w legendzie. Podwójnymi czerwonymi liniami oznaczono autostrady, podwójnymi pomarańczowymi liniami drogi ekspresowe. Numery dróg naniesiono przy pomocy czerwonych prostokątów z numerami na biało; oznaczono przejścia graniczne i największe miejscowości. Na mapie siatka południków i równoleżników co dwa stopnie.

RIEOpDyS7YcWo

Zdjęcie przedstawia widok na jezdnię autostrady. Składa się z dwóch pasów ruchu oraz dodatkowego pasa po prawej stronie. Po bokach barierki, z prawej strony latarnie. Po lewej stronie, za barkami, pas zieleni, a za nim kolejna jezdnia dla ruchu w przeciwnym kierunku.

Tranzytowe położenie Polski między krajami Europy Wschodniej i Zachodniej oraz Północnej i Południowej sprzyja rozwojowi gospodarki, a w szczególności transportu lądowego. Dlatego tak istotne są drogi i magistrale kolejowe o kierunkach północ‑południe oraz wschód‑zachód. Obecnie jednym z priorytetów gospodarczych naszego kraju jest budowa autostrad, które według planów mają przebiegać właśnie wzdłuż kierunków głównych.

RmjOAf0UlsGg7

Zdjęcie przedstawia widok z góry na dwie równoległe do siebie linie torów kolejowych. Nad nimi słupy z przewodami trakcji elektrycznej.

1

Polecenie 4

Poniżej znajduje się fotografia słupa granicznego na naturalnej granicy polsko‑niemieckiej. Wymień argumenty i podaj przykłady wyjaśniające, dlaczego granice naturalne w XXI wieku nie mają już tak dużego znaczenia, co kiedyś. Zapisz odpowiedź w polu pod zdjęciem.

RyYacDiUuZqW6

Na zdjęciu rzeka w nizinnym terenie. Na pierwszym planie znajduje się słupek graniczny w biało‑czerwone, skierowane ukośnie paski. W oddali za brzegiem rzeki znajduje się pas drzew a między nimi budynek. Przed budynkiem jest słupek graniczny w czarno‑czerwono‑żółte, skierowane ukośnie paski. Słupki wyznaczają granicę pomiędzy państwem polskim i Niemcami.

R1AtNNoPafkpe

(Uzupełnij).

Wskazówki i klucze odpowiedzi

Pokaż podpowiedź

Zastanów się co jest przyczyną zmniejszenia znaczenia granic naturalnych w XXI w.

Pokaż odpowiedź

Wraz z rozwojem technologii geodezyjnych i militarnych coraz mniejsze znaczenie mają granice naturalne. Również na to przekłada się zmiana przebiegu granicy  w przypadku koryt rzecznych lub brzegów morskich po przez postępującą erozję lub akumulację.

Położenie fizycznogeograficzne

Pod względem fizycznogeograficznym terytorium Polski wykazuje strukturę pasową, będącą konsekwencją budowy geologicznej i historii rozwoju rzeźby, m.in. ruchów górotwórczych i zlodowaceń plejstoceńskich.

Polska leży nad Morzem Bałtyckim. Długość linii brzegowej wynosi 770 km.

Północną i środkową część kraju zajmują obszary nizinne o wysokości bezwzględnej do 300 m n.p.m. W ich skład wchodzą: pobrzeża (Szczecińskie, Koszalińskie i Gdańskie) i niziny (Szczecińska), pojezierza (Pomorskie, Mazurskie) i niziny środkowopolskie (Wielkopolska, Mazowiecka, Podlaska, Śląska).

Od południowego wschodu z nizinami sąsiaduje pas wyżyn z wysokościami bezwzględnymi 300–500 m n.p.m.

Wzdłuż południowych krańców Polski przebiegają pasma Karpat (Tatry i Beskidy) i Sudetów, oddzielone od pasa wyżyn kotlinami podgórskimi.

RInnsVUZOfK5I

Mapa przedstawia pasowość rzeźby Polski. Niziny występują na północy i w centrum, natomiast obszary górskie i wyżynne na południu. Zaczynając od południa wyróżnia się następujące pasy: gór, kotlin podkarpackich, wyżyn, nizin środkowopolskich, pojezierzy i pobrzeży.

Na Żuławach, w Marzęcinie, znajduje się najniżej położony punkt Polski (-2,2 m n.p.m.) – do niedawna za najniższy uważano punkt znajdujący się w sąsiedztwie wsi Raczki Elbląskie (- 1,8 m n.p.m.) i wiele źródeł nadal na to wskazuje. Najwyżej położonym punktem Polski jest szczyt Rysy (2 499 m n.p.m.) w Tatrach Wysokich. Całkowita różnica wysokości w granicach terytorium Polski przekracza więc 2 500 m, a średnia wysokość wynosi 173 m n.p.m.

Tabela. Pionowe zróżnicowanie powierzchni Polski

Indeks górny Źródło danych: Mały Rocznik Statystyczny Polski 2022, CC BY‑SA 3.0 Indeks górny koniec^{Źródło danych: Mały Rocznik Statystyczny Polski 2022, CC BY‑SA 3.0}

RsyHLMW71sdsp

Ilustracja przedstawia mapę hipsometryczną Europy. W obrębie lądów występują obszary w kolorze zielonym, żółtym, pomarańczowym i czerwonym. Morza zaznaczono kolorem niebieskim. Na mapie opisano nazwy półwyspów, wysp, nizin, wyżyn i pasm górskich, mórz, zatok, rzek i jezior. Oznaczono i opisano główne miasta. Oznaczono czarnymi kropkami i opisano szczyty górskie. Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami. Podano współrzędne geograficzne skrajnych punktów: zachód – Przylądek Roca 9°27’ W, południe – Przylądek Marroqui 35°58’ N, północ – Przylądek Nordkyn 71°08’ N, wschód – Ujście Bajdaraty 68°14’ E. Czerwonymi liniami oddzielono wielkie regiony fizycznogeograficzne: Europa Północna, Europa Zachodnia, Europa Południowa, Europa Wschodnia. Mapa zawiera południki i równoleżniki, dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co dziesięć stopni.

Podsumowanie

• Polska leży w Europie Środkowej, między Morzem Bałtyckim na północy oraz Karpatami i Sudetami na południu.

• Powierzchnia Polski wynosi 322,7 tys. kmIndeks górny 2².

• Obecny kształt Polski jest regularny i charakteryzuje się dużą zwartością terytorialną.

• Granice Polski mają głównie charakter naturalny.

• Polska graniczy z 7 krajami – Rosją, Litwą, Białorusią, Ukrainą, Słowacją, Czechami i Niemcami.

• Przez terytorium Polski biegnie ważna granica fizycznogeograficzna między Europą Wschodnią a Europą Zachodnią.

Słownik

granica naturalna

granica naturalna

granica wyznaczona wzdłuż naturalnych obiektów terenowych, np. grzbietów gór, biegu rzeki, brzegu morza, jeziora itp.

środek geometryczny Polski

środek geometryczny Polski

miejsce przecięcia przekątnych czworokąta powstałego z południków i równoleżników przechodzących przez skrajne punkty naszego kraju; te przekątne to ortodromy, czyli najkrótsze drogi pomiędzy dwoma punktami na powierzchni kuli

RMy1moAHyOPU2

Ilustracja przedstawia czerwony kontur Polski w siatce kartograficznej. Na ilustracji wytłuszczono kolorem czarnym skrajne południki i równoleżniki kraju o wartościach odpowiednio: dla skrajnego równoleżnika północnego wartość pięćdziesięciu czterech stopni pięćdziesięciu minut szerokości geograficznej północnej, dla południowego wartość czterdziestu dziewięciu stopni szerokości geograficznej północnej oraz dla skrajnych południków odpowiednio: wschodniego o wartości dwudziestu czterech stopni dziewięciu minut długości geograficznej wschodniej i dla skrajnego południka zachodniego o wartości czternastu stopni i siedmiu minut długości geograficznej wschodniej. Równoleżniki i południki okalające kontur Polski tworzą kwadrat przez który przeprowadzono zielone przekątne. Miejsce przecięcia się przekątnych tego kwadratu wyznaczają geometryczny środek Polski. Na ilustracji zaznaczony jest on czerwonym kwadratem i opisany następująco: ,,Piątek – dziewiętnaście stopni dwadzieścia siedem minut długości geograficznej wschodniej pięćdziesiąt dwa stopnie trzy minuty szerokości geograficznej północnej”.

Ćwiczenia