2. Geologiczna przeszłość Polski

REz4Nily6zEr1

Ilustracja przedstawiająca wzgórze wygasłego wulkanu Ostrzyca. W centrum znajduje się oddalone zalesione wzniesienie w kształcie spłaszczonego stożka. U podnóża góry znajdują się pojedyncze zabudowania i drzewa. Na pierwszym planie znajduje się trawiasta polana. W tle widać niebo pokryte chmurami.

Skały i ich historia

Skorupa ziemska zbudowana jest z różnego rodzaju skał. Biorąc pod uwagę sposób powstania, skały dzielimy na trzy grupy: magmowe, osadowe i metamorficzne (przeobrażone).

R1VD5C3h6AxSY

Ilustracja przedstawia schemat podziału skał. W różnokolorowych prostokątach znajdują się rodzaje i przykłady skał. Podział przedstawia się następująco: Skały: 1) magmowe, które dzielą się na głębinowe (jawnokrystaliczne) i wylewne (skrytokrystaliczne). Przykłady skał głębinowych to granit i gabro. Przykłady skał wylewnych to andezyt, bazalt, diabaz i porfir. 2) Metamorficzne – przykłady tych skał to: marmur, kwarcyt i gnejs. 3) Skały osadowe, które dzielą się na organiczne (np. kreda, wapień, torf i węgiel), okruchowe (np. piasek, ił, glina, less, piaskowiec), chemiczne (np. dolomit, gips, sól kamienna).

Ilustracja przedstawia schemat podziału skał. W różnokolorowych prostokątach znajdują się rodzaje i przykłady skał. Podział przedstawia się następująco: Skały: 1) magmowe, które dzielą się na głębinowe (jawnokrystaliczne) i wylewne (skrytokrystaliczne). Przykłady skał głębinowych to granit i gabro. Przykłady skał wylewnych to andezyt, bazalt, diabaz i porfir. 2) Metamorficzne – przykłady tych skał to: marmur, kwarcyt i gnejs. 3) Skały osadowe, które dzielą się na organiczne (np. kreda, wapień, torf i węgiel), okruchowe (np. piasek, ił, glina, less, piaskowiec), chemiczne (np. dolomit, gips, sól kamienna).

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/b/P14Wvofqs

W skałach spotkać można ślady rozmaitych organizmów – często takich, które już dawno wyginęły. Jeśli wiadomo, że dany organizm żył na Ziemi w określonym czasie i jego szczątki zostaną znalezione w skałach w określonym miejscu, to takie znalezisko niesie ze sobą informację o warunkach naturalnych, jakie panowały w danym miejscu i czasie. Takie ślady dawnego życia na naszej planecie nazywamy skamieniałościamiskamieniałośćskamieniałościami. Szczególnie ważne znaczenie mają skamieniałości przewodnieskamieniałość przewodniaskamieniałości przewodnie, które są śladami organizmów żyjących w krótkim czasie geologicznym i szeroko rozprzestrzenionych na Ziemi.

Na podstawie badań skał i skamieniałości występujących w różnych warstwach skał odtworzono historię wydarzeń mających ogromne znaczenie w procesie kształtowania się skorupy ziemskiej. Całe dzieje Ziemi podzielono w czasie na eryeraery, które trwały wiele milionów lat. Poszczególne ery podzielono na krótsze okresy, a te z kolei na epoki.

R1SdT7z929KhS

Ilustracja przedstawia tabelę stratygraficzną. Na dole tabeli występują najstarsze ery, na górze – najmłodsze. Po prawej przy każdej erze opisane są okresy, które występowały w danej erze. Dalej wymienione są epoki. Najdalej na prawo wymienione są skamieniałości dla konkretnych okresów przypadających w dziejach Ziemi. Pomiędzy konkretnymi erami znajduje się zakres czasowy ich występowania. Informacje dla poszczególnych er:

• Prekambr
Czas trwania od 4,6 mld lat do 541 mln lat. Brak wyszczególnionych okresów i epok. Skamieniałość mawsonites - prekambryjska meduza

• Paleozoik
Czas trwania od 541 mln lat temu do 252 mln lat temu. Okresy i ich skamieniałości od najsatrzego: Kambr - trylobit - morski stanowóg (skamieniałośc przewodnia), Ordowik - graptolit - zwierze morskie, Sylur - lanarkia - zwierze rybokształtne, Dewon - coccosteus - ryba szczękoustna, Karbon - lepidodendron - roślina widłakowata, Perm - branchiosaurus - płaz ogoniasty.

• Mezozoik
Czas trwania od 252 mln lat temu do 66 mln lat temu. Okresy i ich skamieniałości od najsatszego: Trias - nothosaurus - morski gad, Jura - amonit - morski głowonóg (skamieniałość przewodnia), Kreda - belemnit - morski głowonóg (skamieniałość przewodnia)

• Kenozoik
Czas trwania od 66 mln lat temu do dziś. Okresy, epoki i ich skamieniałości od najsatszego: Paleogen, podzielony na Paleocen, Eocen i Oligocen - arsinoitherium - paleogeński ssak kopytny, Neogen podzielony na Miocen i Pliocen - smilodon - ssak kotowaty z Neogenu, Czwartorzęd podzielony na plejstocen i holocen - homo habilis - plejstoceński człowiekowaty

Skamieniałości – przykłady

RjtxGmh7hTe0T

Fotografia przedstawia skamieniałość trylobita. Skamieniałość znajduje się w centralnej części prostokątnego bloku skały. Widoczny jest grzbiet zwierzęcia wypreparowany w skale.

R1Jrzup2EcrXl

Zdjęcie przedstawia skamieniałości graptolitów. Na fotografii znajduje się prostokątny przekrój bloku skalnego a na nim wyryte są podłużne pałeczkowate organizmy.

RFO0mZB0FgMWA

Fotografia przedstawiająca kilkadziesiąt skamieniałych muszli o spiralnym kształcie i różnych wielkościach.

Budowa geologiczna Polski

Skały w skorupie ziemskiej są zazwyczaj ułożone warstwami. Podstawowa zasada jest taka, że skały starsze zalegają głębiej, a skały młodsze płycej. Choć oczywiście zdarzają się tu odstępstwa, np. w uskokach, fałdach, nasunięciach i innych deformacjach warstw skalnych. Na mapach, profilach, schematach i innych rysunkach skały starsze zazwyczaj oznacza się kolorami ciemniejszymi, a skały młodsze jaśniejszymi.

RODOszVpaz1qa

Ilustracja prezentująca przekrój terenu pokazujący ogólne ułożenie warstw skalnych od najmłodszych (najjaśniejszych) na górze, po najstarsze (najciemniejsze) na dole. Na rycinie wskazane są odchylenia od tego stanu w postaci fałdów (w tym fałdu obalonego), uskoków, nasunięć itp. Na górze jaśniejsze kolory, a na dole ciemniejsze; po bokach trochę płaskiego terenu z płaskimi warstwami skał.

Ciekawostka

Najstarsze skały w Polsce występują prawdopodobnie w sudeckich Górach Sowich. Są to gnejsy, których wiek do niedawna szacowano nawet na 4,5 mld lat. To wtedy lawa zaczynała powoli zastygać i tworzyła się skorupa ziemska. Jednak najnowsze badania wskazują, że sowiogórskie gnejsy mogą być młodsze i liczyć „tylko” ok. 1 mld lat.

RLTbbzBBfhLvY

Ilustracja przedstawia gnejs z Gór Sowich. Jest to skała o ostrych brzegach i chropowatej, połyskującej strukturze. Kolory skały to: odcienie czarnego, szarego i brązowego. Kolory tworzą paskowaty wzór.

Budowa geologicznabudowa geologicznaBudowa geologiczna Polski jest konsekwencją naszego położenia w Europie Środkowej na styku wielkich jednostek geologicznych kontynentu:

• strefy młodego fałdowania alpejskiego,

• strefy starych fałdowań paleozoicznych (kaledonidy, hercynidy),

• platformy prekambryjskiej.

  RkR9CtEtZssYp

  Ilustracja przedstawia mapę Europy. Na mapie kolorami zaznaczono trzy główne jednostki tektoniczne – Platforma i tarcze prekambryjskie, platforma paleozoiczna z obszarami fałdowań kaledońskich i hercyńskich oraz najmłodszy obszar fałdowań alpejskich. Jednostki opisano. Najstarsza z nich tarcza prekambryjska odsłania się w postaci tarczy bałtyckiej (kolor ciemnobrązowy), tarczy ukraińskiej, Masywu Czeskiego oraz Centralnego. Największą część Europy zajmuje oznaczona kolorem czerwonym platforma wschodnioeuropejska, młodsze od nich są obszary fałdowań wczesnopaleozoicznych – Góry Skandynawskie oraz góry na terenie Irlandii i środkowej i północnej Wielkiej Brytanii (kolor ciemnoróżowy). Następne oznaczone kolorem pomarańczowym jednostki fałdowań późnopaleozoicznych to Masyw Iberyjski i Góry Kantabryjskie, Masyw Armorykański, obszary wokół Masywu Centralnego, Ardeny, góry Harz oraz obszary w sąsiedztwie Masywu Czeskiego, Kornwalia oraz południowo zachodnia część Irlandii. Następny młodszy obszar platformy paleozoicznej oznaczony kolorem ciemnożółtym to platforma zachodnioeuropejska zajmująca zachodnią część kontynentu granicząca z czerwoną platformą wschodnioeuropejską, ciemnożółty obszar poprzecinany jest starszymi jednostkami wymienionymi wcześniej. Następne młodsze od platformy zachodnioeuropejskiej obszary to zaznaczone na fioletowo skały wulkaniczne – mezozoiczne i kenozoiczne – pokrywające obszar Islandii. Fałdowania kenozoiczne – orogenezy alpejskiej zaznaczono kolorem zielonym. Są to Alpy, Karpaty, Apeniny, Góry Dynarskie, Pireneje i Góry Betyckie, które znajdują się na południu kontynentu. Ostatnią pokrywę sedymentacyjną na obszarze fałdowań kenozoicznych zaznaczono na jasnożółto, są to Basen Panoński, obszary sąsiadujące z Karpatami, pomiędzy Alpami i Apeninami oraz obszary sąsiadujące z Pirenejami. Dookoła mapy w białej ramce opisano wartości południków i równoleżników co dziesięć stopni. Po prawej stronie mapy w legendzie umieszczono w pionie osiem kolorowych prostokątów, które opisano nazwami jednostek tektonicznych.

  

Rozległa  prekambryjska platforma wschodnioeuropejska „zahacza” o północno‑wschodnią część Polski. Krawędź tej platformy, zwana strefą Tornquista‑Teisseyre’a [wym. tornkista‑tessera] (strefa T‑T), rozciąga się od okolic Koszalina po Tomaszów Lubelski. Stare prekambryjskie skały magmowe i metamorficzne przykryte są tam pokrywą płasko zalegających skał osadowych z późniejszych okresów.
Na strefę fałdowań paleozoicznych składają się u nas Sudety wraz z blokiem przedsudeckim, Góry Świętokrzyskie oraz niecka górnośląska. Obszar od tych gór po platformę wschodnioeuropejską to tzw. paleozoiczna platforma zachodnioeuropejska, która obejmuje stare utwory fałdowe przykryte osadami młodszymi, lekko sfałdowanymi pod koniec mezozoiku.  Obecnie jednostki te pokryte są utworami kenozoicznymi.

Strefa fałdowania alpejskiego w naszym kraju to Karpaty oraz położone na północ od nich zapadlisko przedkarpackie.

R1HQ1H8DBZKN9

Mapa Polski przedstawiająca główne jednostki geologiczne występujące na tym obszarze. U dołu legenda. Wyróżniono w niej platformę prekambryjską, obszary fałdowań paleozoicznych i fałdowań alpejskich. Platforma prekambryjska (oznaczona na mapie kolorem jasnoróżowym) zajmuje północno wschodnią część Polski. Do fałdowań paleozoicznych należy platforma paleozoiczna (oznaczona na mapie kolorem ciemnopiaskowym), zajmująca środkową i zachodnią część kraju, kaledonidy w Górach Świętokrzyskich (oznaczone kolorem pomarańczowym) oraz hercynidy w południowo zachodniej części Polski (oznaczone kolorem czerwonym). W skład fałdowań alpejskich w południowej części kraju wchodzi zapadlisko przedgórskie (kolorem jasnopiaskowym) oraz alpidy (kolorem różowym).

Geologiczna historia Polski

Obecnie na północy Polski jest morze, a na południu góry. Jednak nie zawsze tak było. Przez wiele milionów lat zmieniało się ukształtowanie skorupy ziemskiej oraz rozmieszczenie lądów i oceanów. Zmieniał się też klimat, a tym samym roślinność. Krajobrazy dzisiejszych obszarów Polski były różne w zależności od ery.

RVRCR0K8TK3BU

Animacja przedstawia zmianę położenia na kuli ziemskiej aktualnego obszaru Polski w poszczególnych erach, wraz z uwzględnieniem klimatu oraz zasięgu lądów i morza.

Animacja przedstawia zmianę położenia na kuli ziemskiej aktualnego obszaru Polski w poszczególnych erach, wraz z uwzględnieniem klimatu oraz zasięgu lądów i morza.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RVRCR0K8TK3BU

Animacja przedstawia zmianę położenia na kuli ziemskiej aktualnego obszaru Polski w poszczególnych erach, wraz z uwzględnieniem klimatu oraz zasięgu lądów i morza.

Najważniejsze wydarzenia z geologicznej przeszłości Polski w poszczególnych erach przedstawia poniższa galeria.

Najważniejsze wydarzenia z geologicznej przeszłości Polski – galeria

R14mOAbDdUdve

Pierwsza grafika z galerii. - W lewym górnym rogu czarny prostokąt, w którym jest napisane - Era: prekambr - około 4 miliardy 500 milionów lat temu. Obok w szarej ramce tekst: "W tym czasie w północno‑wschodniej części Polski powstała platforma wschodnioeuropejska. Skały z tej ery zalegają w głębi skorupy ziemskiej. Są to głównie granity, gnejsy". Poniżej zdjęcie skały gnejsowej z Gór Sowich z opisem: "Gnejsowe skały Gór Sowich są najstarsze w Polsce".

Rzit9ozPKYHDt

Druga grafika. W lewym górnym rogu czarny prostokąt, a w nim tekst – „Era: paleozoiczna, 540 milionów lat temu. Okresy: kambr, ordowik, sylur, dewon, karbon, perm”. Z prawej strony w szarej ramce tekst: "W tej erze znaczne obszary zalane były morzami. Na dnie zbiorników morskich powstawały skały osadowe: piaskowce, łupki, sól, gips. W permie powstały bogate złoża miedzi w okolicach Lubina i soli kamiennej na Kujawach. W karbonie tworzyły się pokłady węgla kamiennego. W paleozoiku miały również miejsce ruchy górotwórcze zwane hercyńskimi (dewon, karbon, perm) i kaledońskimi (ordowik, sylur). Wypiętrzyły się wówczas Sudety i Góry Świętokrzyskie". Poniżej dwa zdjęcia. Po lewej zdjęcie przedstawiające krajobraz Gór Świętokrzyskich - rozległa polana, dolina i góry w tle pokryte bujną roślinnością. Podpis pod zdjęciem: "Stare Góry Świętokrzyskie powstały około 400 milionów lat temu w czasie fałdowań hercyńskich". Po prawej zdjęcie przedstawiające kawałek węgla kamiennego. Kawałek węgla o ostrych krawędziach w kolorze czarnym ze srebrnymi połyskami. Obok zdjęcia podpis: "Bogate złoża węgla kamiennego powstały w karbonie na Wyżynie Śląskiej, Lubelskiej i w Sudetach".

R2OUxUNqE6N4A

Trzecia grafika. W lewym górnym rogu w czarnym prostokącie tekst: "Era: mezozoiczna, 250 milionów lat temu. Okresy: kreda, jura trias". Po prawej na szarym polu tekst: "W tej erze miały miejsce największe zalewy morskie. Na dnie zbiorników tworzyły się wapienie, kreda i inne skały osadowe. Powstały wapienne obszary Wyżyn Polskich, Tatr i Pienin". Poniżej dwa zdjęcia. Po lewej zdjęcie przedstawiające wapienne skały Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej. Kamienne skały u nasady i na szczytach porośnięte roślinnością. Z lewej strony podpis: "Wapienne skały Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej powstały z osadzających się szczątków organizmów na dnie ówczesnego morza ponad 150 milionów lat temu". Po prawej stronie zdjęcie przedstawiające jaskinię. Widać sklepienie jaskini i ścieżkę, wzdłuż której przewieszony jest łańcuch. Po prawej stronie opis: "Skały wapienne są rozpuszczane przez wodę i w ten sposób tworzy się rzeźba krasowa, której przykładem są m. in. jaskinie w Tatrach Zachodnich".

RALP3McqhlBGH

Czwarta grafika. W lewym górnym rogu w czarnym prostokącie tekst: "Era: kenozoiczna, 65 milionów lat temu. Okresy (epoki): paleogen, neogen, czwartorzęd (plejstocen), (holocen)". Z prawej strony po prawej stronie tekst: "W plejstocenie miały miejsce zlodowacenia, a w holocenie powstało Morze Bałtyckie. Wcześniej morze istniało w południowej części dzisiejszej Polski. Wytworzyły się m. in. pokłady soli. Na terenie centralnej Polski powstały złoża węgla brunatnego. W paleogenie nasiliły się alpejskie ruchy górotwórcze, które doprowadziły do wypiętrzenia Karpat. W związku z działaniem sił górotwórczych stary masyw Sudetów popękał. Poprzez pęknięcia wydostawała się lawa, tworząc wulkany. Pozostałością po działalności wulkanicznej są stożki wulkaniczne i bazalty". Poniżej znajdują się trzy fotografie. Pierwsza z lewej przedstawia podziemne jezioro w kopalni w Wieliczce. Pod zdjęciem podpis: "Złoża soli w Wieliczce powstały prawie 14 milionów lat temu w istniejącym wówczas morzu na przedpolu wypiętrzających się Karpat". Po środku zdjęcie przedstawiające kopalnie węgla brunatnego. Na pierwszym planie dwie koparki wydobywające węgiel. Pod zdjęciem opis: "Złoża węgla brunatnego zalegają płytko pod ziemią i dlatego są wydobywane metodą odkrywkową. Na zdjęciu kopalnia w Turowie". Po prawej zdjęcie przedstawiające zadrzewione wzniesienie, przed którym jest polana porośnięta trawą. Pod zdjęciem podpis: "Powulkaniczny stożek Ostrzycy na Dolnym Śląsku".

Jak powstały góry?

Procesy wewnętrzne – ruchy górotwórcze, lądotwórcze, a także trzęsienia ziemi i zjawiska wulkaniczne – przyczyniają się do zmian w wyglądzie lądów i dna oceanów. To one decydują o powstawaniu gór i prowadzą do zmian zarówno w pionowym (rzeźba), jak i w poziomym (linia brzegowa) ukształtowaniu terenu. Są efektem działania sił mających swoje źródło w głębi Ziemi. Czynniki wewnętrzne pozostają w zasadzie takie same od początku kształtowania się naszej planety. Należą do nich: olbrzymie ciśnienie, bardzo wysokie temperatury, a także różnice ciśnień (skutki działania energii wnętrza Ziemi).

Góry powstają głównie w wyniku wypiętrzania, które jest rezultatem ruchu kontynentów. Mówi o tym teoria płyt litosfery. Tam, gdzie płyty litosfery naciskają na siebie z ogromną siłą, teren ulega fałdowaniu i wypiętrzaniu – tworzą się góry fałdowe. Karpaty powstały wskutek przesuwania się na północ płyty afrykańskiej i zderzenia z płytą euroazjatycką. Warto pamiętać, że ten powolny proces trwa do dzisiaj. Dowodem na to są trzęsienia ziemi, które od czasu do czasu występują na południu Europy.

RqyNmSPWDGi3u

Animacja prezentująca sposób powstania Karpat.

Animacja prezentująca sposób powstania Karpat.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RqyNmSPWDGi3u

Animacja prezentująca sposób powstania Karpat.

Na początku ery kenozoicznej, w czasie najbardziej intensywnego fałdowania Karpat, w Sudetach doszło do odmłodzenia rzeźby. Nastąpiły istotne przesunięcia warstw skalnych wzdłuż uskoków i powstały tzw. góry zrębowe.

R18C30FT68bUL

Na ilustracji schemat budowy gór zrębowych. Przedstawione są kolorowe warstwy skał ułożone w kolejności od dołu w kolorach: siwym, ciemnosiwym, wrzosowym i żółtym. Górna powierzchnia zielona. Warstwa siwa i ciemnosiwa są najgrubsze, warstwa wrzosowa i żółta są cienkie. W kilku miejscach pęknięcia (uskoki) i warstwy przesunięte w dół. Czarne strzałki wskazują kierunek przesuwania warstw, na zrębach ku górze, w uskokach ku dołowi. - Zerwana ciągłość warstw. Niżej rowy tektoniczne, wyżej zręby. Zręby, rowy tektoniczne i uskoki oznaczone białymi strzałkami i opisane.

Innym rodzajem gór są góry wulkaniczne. Powstały one na skutek działalności wulkanicznej, np. na Pogórzu Kaczawskim w Sudetach czy na Wyżynie Śląskiej.

Góry pochodzenia wulkanicznego w Polsce - galeria zdjęć

Slajd 1 z 5

R1ax1KVSuZbLg

Na zdjęciu pojedyncze wzniesienie o kształcie stożka porośnięte zielonym lasem na środku równinnego terenu. Na pierwszym planie zielona łąka. Niebo niebieskie i lekko zachmurzone.

R1euvTJ00Gquy

Na zdjęciu wzniesienie w kształcie małego, lekko skrzywionego stożka o dość stromych stokach, z wyraźnie podkreślonym wierzchołkiem, porośnięte niewielkimi kępami drzew i krzewów. U podnóża teren porośnięty trawą.

RgSx2YoX83KfL

Na zdjęciu skalisty szczyt, strome odsłonięte stoki, w dole wyrobiska. Szczyt porośnięty pojedynczymi drzewami bez liści. Na pierwszym planie widoczne kłosy suchych traw. Na drugim planie las z drzewami bez liści. Niebo niebiskie, częściowo zachmurzone.

RIGDyrIoWCHD6

Na zdjęciu bazaltowe, wielokątne w przekroju słupy skalne na zboczu pokrytym częściowo śniegiem. U dołu widać gałęzie krzewu.

RmaJEDAK8D4G8

Na zdjęciu pojedyncze wniesienie porośnięte lasem na środku równinnego terenu. Na szczycie, stokach i u podnóża góry liczne zabudowania. Na pierwszym planie zielona łąka. Niebo niebieskie, bezchmurne.

Przebieg zlodowaceń w Polsce

Lądolody i lodowce tworzą się w następujących warunkach:

• długotrwale utrzymujące się niskie (ujemne) temperatury powietrza;

• opady śniegu większe niż jego ubytek wskutek topnienia;

• rzeźba terenu umożliwiająca gromadzenie się śniegu (tereny płaskie, zagłębienia).

Takie warunki występowały w plejstocenie na obszarze dzisiejszego Półwyspu Skandynawskiego, dlatego powstał tam lądolód. W tym samym czasie w naszych Tatrach, Karkonoszach czy na Babiej Górze mogły tworzyć się lodowce górskie, ponieważ w górach zawsze jest zimniej niż na nizinach.

R1Ca5hh65rmM3

Ilustracja przedstawia współczesną mapę hipsometryczną Europy. Na mapie przedstawiono maksymalny zasięg zlodowacenia plejstoceńskiego. W obrębie lądów występują obszary w kolorze zielonym, żółtym, pomarańczowym i czerwonym. Morza i oceany zaznaczono kolorem niebieskim. Na mapie opisano nazwy półwyspów, wysp, głównych nizin, wyżyn i pasm górskich, mórz, zatok, rzek i jezior. Na obszarze morza w wybranych miejscach opisano głębokości. Oznaczono białymi kropkami i opisano główne miasta. Oznaczono czarnymi kropkami i opisano szczyty górskie. Czarnym trójkątem oznaczono czynne wulkany. Na mapie szarą linią zaznaczono maksymalny zasięg lądolodu skandynawskiego, a tereny które objęło to zlodowacenie są na mapie zamglone. Obejmują one północną i środkową część Europy – całą Irlandię i niemal całą Wielką Brytanię, dalej obejmują Nizinę Niemiecką, biegną na linii Karpat i Sudetów w Polsce, dalej na północ od Wyżyny Wołyńskiej i Naddnieprzańskiej i dalej na północny wschód w kierunku Uralu. Lodowce górskie przedstawiono za pomocą białoszarego gradientu obrysowanego szarym konturem. Występują one w górach środkowej i południowej części Europy: na terenie Pirenejów, Gór Kantabryjskich, Kordyliery Centralnej, Gór Betyckich, Masywu Centralnego, Alp, w środkowych Apeninach, na południu Gór Dynarskich, w Rodopach, Sudetach, w wyższych partiach Karpat, na Kaukazie.

Na przestrzeni tysięcy lat plejstocenu klimat się zmieniał, okresy chłodniejsze przeplatały się z cieplejszymi. Kiedy przez dłuższy czas było zimniej, lądolód skandynawski powiększał swoje rozmiary. Następowała tzw. transgresja lodowca, który nasuwał się na sąsiednie obszary, m.in. na Polskę (patrz mapa powyżej). Okres pokrycia danego obszaru przez lądolód to glacjał lub po prostu zlodowacenie.  Naukowcy nie są zgodni, ile było w Polsce glacjałów. Często przyjmuje się, że na obszarze Polski miały miejsce cztery zlodowacenia: podlaskie (najstarsze), południowopolskie, środkowopolskie oraz północnopolskie (najmłodsze). Pomiędzy nimi występowały okresy cieplejsze zwane interglacjałami (czyli okresami międzylodowcowymi), w czasie których lądolód wycofywał się z naszego obszaru. Uważa się, że obecnie trwa właśnie taki interglacjał.

R5QV5fxlUNncD

Animacja. Zasięgi zlodowaceń na tle współczesnych krain geograficznych i większych miast Polski. Następnie pojawia się mapka konturowa Polski z zaznaczonymi kolorowymi liniami zasięgami czterech zlodowaceń.

Animacja. Zasięgi zlodowaceń na tle współczesnych krain geograficznych i większych miast Polski. Następnie pojawia się mapka konturowa Polski z zaznaczonymi kolorowymi liniami zasięgami czterech zlodowaceń.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R5QV5fxlUNncD

Animacja. Zasięgi zlodowaceń na tle współczesnych krain geograficznych i większych miast Polski. Następnie pojawia się mapka konturowa Polski z zaznaczonymi kolorowymi liniami zasięgami czterech zlodowaceń.

Podsumowanie

• Wydarzenia z przeszłości geologicznej zadecydowały o rodzajach skał i ich ułożeniu w skorupie ziemskiej.

• Skały powstawały w różnych erach, tworzyły się w różnych miejscach i w różnych warunkach środowiskowych. Dlatego ich skład oraz budowa dostarczają informacji o czasie ich powstania. Ułożenie warstw skalnych pozwala odtworzyć kolejność wydarzeń geologicznych na Ziemi. Ważnych informacji dostarczają też skamieniałości.

• Skały starsze na ogół zalegają głębiej, a skały młodsze płycej.

• Procesy zachodzące w przeszłości geologicznej przyczyniły się do powstania m.in. złóż różnorodnych surowców mineralnych, np. rud metali, surowców energetycznych i skalnych.

• Góry powstają w wyniku ruchów górotwórczych, których źródłem są geologiczne procesy wewnętrzne – przesuwanie się płyt litosfery i fałdowanie warstw skalnych. Do ich formowania mogą też przyczynić się zjawiska wulkaniczne.

• Na naszym obszarze mieliśmy najprawdopodobniej cztery zlodowacenia (glacjały), z których największy wpływ na dzisiejszą rzeźbę miało ostatnie zlodowacenie północnopolskie.

Słownik

Ćwiczenia

Notatnik