5. Dlaczego tak trudno przewidzieć pogodę w Polsce? Analizujemy mapy klimatyczne Polski

W Polsce nie mamy nieustannie ciepłych i słonecznych dni ani codziennie nie pada deszcz. W naszym kraju występują cztery pory roku, co spowodowane jest czynnikami klimatycznymi. Podczas tej lekcji usystematyzujesz informacje na temat pogody i klimatu w Polsce.

R11uGZowemp9g

Fotografia przedstawiająca panoramę wysokich gór zimą. Strome i wysokie szczyty pokryte śniegiem, na pierwszym planie uginające się pod warstwą śniegu drzewa iglaste.

Czynniki klimatyczne

Klimat każdego obszaru na Ziemi, także Polski, kształtuje wiele czynników. Jego właściwości zależą od położenia oraz od cech środowiska terenów sąsiadujących. Do najważniejszych czynników wpływających na klimat Polski należą m.in.:

• ilość energii promieniowania słonecznego docierającej do powierzchni terenu, zależna od szerokości geograficznej – Polska leży w przybliżeniu między 49°N a 55°N, a zatem do terenu kraju dociera umiarkowana ilość energii słonecznej;

• położenie w stosunku do oceanów i lądów – Polska leży w środkowej części Europy, między Oceanem Atlantyckim a Azją; takie położenie wpływa na to, że klimat naszego kraju ma cechy przejściowe między klimatem morskim występującym na zachodzie Europy a klimatem kontynentalnym charakterystycznym dla wschodniej części kontynentu;

• wpływ ciepłych prądów morskich - zachodnie wybrzeża Europy opływają ciepły Prąd Północnoatlantycki i Prąd Norweski stanowiący jego odgałęzienie; dzięki temu klimat zachodniej części Europy jest znacznie cieplejszy i bardziej wilgotny niż innych obszarów położonych w zbliżonych szerokościach geograficznych, co dodatkowo zwiększa różnice klimatyczne między zachodnią i wschodnią częścią Europy;

• położenie nad Morzem Bałtyckim, które podobnie jak Ocean Atlantycki wpływa łagodząco na klimat, choć wpływ ten ma znacznie mniejszy zasięg przestrzenny, ograniczony do kilkudziesięciu kilometrów od brzegu;

• ukształtowanie powierzchni, od którego zależy m.in. rozkład opadów i wartości temperatury powietrza – występujący w Polsce pasowy układ rzeźby terenu (zwłaszcza równoleżnikowy przebieg Karpat i Sudetów stanowiących barierę dla napływu mas powietrza);

• kierunek przemieszczania się mas powietrza – nad Polskę napływają głównie masy powietrza z zachodu i ze wschodu, udział mas powietrza napływających z południa i północy jest znacznie mniejszy; masy mają różne właściwości, więc pogodapogodapogoda w naszym kraju często się zmienia.

Cechy klimatu

Polska leży w strefie klimatu umiarkowanego przejściowego, pomiędzy klimatem umiarkowanym morskim na zachodzie a klimatem umiarkowanym kontynentalnym na wschodzie. Tylko w wyższych partiach Sudetów i Karpat występuje klimat górski.

O przejściowości klimatuklimatklimatu na obszarze Polski świadczą m.in.:

• napływ mas powietrza polarnego morskiego i polarnego kontynentalnego kształtujących pogodę w ciągu roku,

• duża zmienność pogody w ciągu roku, szczególnie na przełomie jesieni i zimy oraz zimy i wiosny,

• zmienność pogody w kolejnych latach – lata o typowej pogodzie dla klimatu kontynentalnego z mroźną zimą i upalnym latem przeplatają się z latami o pogodzie typowej dla klimatu morskiego, z łagodną zimą i chłodnym deszczowym latem,

• wzrost różnic temperatury między najcieplejszym i najzimniejszym miesiącem w miarę przesuwania się ku wschodowi.

Zróżnicowanie klimatyczne Polski zaznacza się zarówno z zachodu na wschód, wraz ze wzrostem kontynentalizmu klimatu, jak i z północy na południe, w miarę oddalania się od wpływów Bałtyku i wzrostu wysokości bezwzględnych.

Na przemieszczanie się powietrza nad obszarem Polski mają wpływ stałe i sezonowe układy ciśnienia atmosferycznego (układy baryczne), w tym:

• stały Niż Islandzki, aktywniej oddziałujący zimą niż latem;

• stały Wyż Azorski, powodujący napływ powietrza zwrotnikowego morskiego, głównie latem;

• Wyż Grenlandzki, powodujący napływ zimnych, arktycznych mas powietrza w zimie i na wiosnę;

• zmienne układy baryczne nad Azją (Wyż Azjatycki w zimie, Niż Południowoazjatycki w lecie);

• ośrodki wyżowe nad Afryką Północną i Azją Mniejszą, kształtujące pogodę przede wszystkim w lecie i na początku jesieni.

Ich oddziaływanie sprawia, że nad terytorium Polski ścierają się różne masy powietrza o zróżnicowanych właściwościach, wywołujące różne stany pogodowe.

Decydujące znaczenie dla kształtowania pogody w Polsce mają Wyż Azorski i Niż Islandzki, dzięki którym nad teren Polski znad północnej części Oceanu Atlantyckiego docierają wilgotne masy powietrza polarnego morskiego (65% dni w roku), przynoszące wzrost zachmurzenia i opady, powodujące ochłodzenie latem i ocieplenie zimą (odwilże). Nieco rzadziej napływają ze wschodu masy suchego powietrza polarnego kontynentalnego (29% dni w roku), mroźnego zimą i gorącego latem przynoszącego pogodę słoneczną oraz bardzo mroźnego powietrza arktycznego z północy (4% dni w roku) powodującego zmienną pogodę i znaczne ochłodzenia (m.in. przymrozki w maju). Niekiedy z południa docierają masy powietrza zwrotnikowego (2% dni w roku), które latem przynoszą upalną pogodę, a zimą gwałtowny wzrost temperatury i odwilże.

Tabela 1. Masy powietrza napływające nad terytorium Polski i wywoływane przez nie stany pogodowe.

Temperatura powietrza

Sezonowa i przestrzenna zmienność temperatury powietrza w Polsce wynika z szeregu różnych czynników, do których należą: czynniki związane z klimatem – położenie kraju w umiarkowanych szerokościach geograficznych, rodzaj i właściwości napływających mas powietrza – oraz czynniki pozaklimatyczne związane z ukształtowaniem powierzchni, wysokością nad poziomem morza, odległością od Morza Bałtyckiego, położeniem względem Karpat i Sudetów oraz strefy wzniesień pojeziernych i in.

Średnia roczna temperatura powietrza w Polsce wynosi około 8Indeks górny o^oC, przy czym występuje wyraźny jej spadek z zachodu na wschód kraju. Wynika to ze wzrostu kontynentalizmu klimatu w kierunku wschodnim i zaniku łagodzącego klimat wpływu morskich mas powietrza. Najwyższe średnie roczne temperatury powietrza występują na Nizinie Śląskiej w okolicach Wrocławia, Legnicy i Zielonej Góry (ponad 8,5°C) i w zachodniej części Kotliny Sandomierskiej (ponad 8°C), najniższe w północno‑wschodniej Polsce w okolicy Suwałk (6,5°C) i w górach (Śnieżka 0,2°C, Kasprowy Wierch –0,8°C).

Najcieplejszym obszarem Polski jest Nizina Śląska, która znajduje się pod przeważającym wpływem powietrza morskiego, natomiast najzimniejszym (poza górami) regionem Polski jest Pojezierze Suwalskie, znajdujące się stosunkowo często pod wpływem arktycznych i kontynentalnych mas powietrza. Tam też występuje najwyższa różnica temperatur między średnią temperaturą powietrza najcieplejszego i najzimniejszego miesiąca w roku(pow. 23°C), co jest zjawiskiem typowym dla obszarów będących w zasięgu powietrza kontynentalnego.

Rozkład średnich temperatur powietrza o poszczególnych porach roku jest znacznie zróżnicowany. W zimie najcieplej jest w zachodniej części Polski, a najzimniej w górach oraz w północno‑wschodniej części kraju (okolice Suwałk). Natomiast latem obszar najwyższych wartościach temperatury powietrza leży między pasem pojezierzy a Przedgórzem Sudeckim i Karpatami. W północnej części Pojezierza Mazurskiego i środkowej Pojezierza Pomorskiego temperatura powietrza jest niższa, co jest uwarunkowane większymi różnicami wysokości bezwzględnej na tych obszarach. W strefie pobrzeży zaznacza się latem ochładzający, a zimą ogrzewający wpływ Morza Bałtyckiego. Natomiast na terenach podgórskich i górskich temperatura powietrza maleje wraz z wysokością nad poziomem morza, średnio o 0,6°C na każde 100 m wzniesienia.

Temperatura powietrza w Polsce – galeria map

RMbKBBrvwM53m

Mapa Polski przedstawiająca średnią roczną temperaturę powietrza zimą w stopniach Celsjusza w latach 1991‑2020. Temperatury oznaczono kolorami, od ciemnoniebieskiego dla najniższych do zielonego w przypadku najwyższych. W lewym dolnym rogu znajduje się legenda w której oznaczono kolorami wartości temperatury. Najciemniejszy odcień niebieskiego odpowiada temperaturom poniżej -5 stopni Celsjusza, jasnozielony odpowiada temperaturom powyżej 1 stopnia Celsjusza. Najcieplejsze obszary Polski zimą w wieloleciu znajdowały się na zachodzie kraju i nad wybrzeżem Bałtyku. Temperatury powyżej zera obejmowały obszar na zachód od Gdańska, Lęborka, Piły, Koła, Wielunia, Częstochowy i Katowic. Reszta kraju cechowała się temperaturą poniżej 0 stopni Celsjusza. Najzimniejsze obszary występowały w górach, zarówno w Sudetach i Karpatach oraz na północnym wschodzie kraju w okolicy Suwałk. Na mapie znajduje się siatka kartograficzna na której opisano wartości południków i równoleżników co jeden stopień. W lewym dolnym rogu znajduje się podziałka liniowa, natomiast u góry mapy, po lewej napis Zima 1991‑2020, w prawym temperatura średnia.

R1aBWUeuPLDLs

Mapa Polski przedstawiająca średnią roczną temperaturę powietrza wiosną w stopniach Celsjusza w latach 1991‑2020. Temperatury oznaczono kolorami, od ciemnozielonego (poniżej 4 stopni Celsjusza) dla najniższych do żółtego (powyżej 9 stopni Celsjusza) w przypadku najwyższych. Legenda umieszczona jest w prawym dolnym rogu. Nad nią znajduje się podziałka liniowa. Na obszarze Polski średnia roczna temperatura powietrza najwyższa była w pasie na zachodzie Polski, zaczynającym się na wysokości Gorzowa Wielkopolskiego, którego granica przechodzi w okolicy Poznania, Koła, Wielunia, pomiędzy Częstochową a Opolem, Katowic i Bielsko Białej, Cieplejszy obszar występuje również wzdłuż doliny górnej Wisły od Krakowa i Tarnowa do Sandomierza. Dookoła tego obszaru występuje chłodniejszy obszar obejmujący tereny dookoła terenu charakteryzującego się temperaturą powyżej 9 stopni Celsjusza. Niższą temperaturą charakteryzują się obszary na północy kraju i na wybrzeżu oraz w górach. Niższą temperaturą wyróżniają okolice Gór Świętokrzyskich. Na mapie znajduje się siatka kartograficzna na której opisano wartości południków i równoleżników co jeden stopień. W lewym dolnym rogu znajduje się podziałka liniowa, natomiast u góry mapy, po lewej napis Wiosna 1991‑2020, w prawym temperatura średnia.

R8RUmUdQ6dncL

Mapa Polski przedstawiająca średnią roczną temperaturę powietrza w stopniach Celsjusza w latach 1991‑2020. Temperatury oznaczono kolorami, od zielonego (4 stopnie) dla najniższych do pomarańczowego (9 stopni) w przypadku najwyższych. Najcieplejsze obszary na terenie Polski występują na zachodzie kraju, izoterma 9 stopni Celsjusza przebiega mniej więcej od wybrzeża Bałtyku do Szczecina następnie kieruje się na południowy wschód w kierunku Piły, Koła, gdzie kieruje się następnie na południe do okolic Katowic, obejmuje obszar Krakowa i doliny WIsły a następnie powraca i w okolicy Bielsko Białej zamyka ten obszar. Cieplejsze obszary występują również w Dolinie Wisły od okolic Warszawy idąc korytem rzeki aż do wysokości Chojnic. Zimniejsze obszary występują na wschód od obszaru sięgającego ponad 9 stopni Celsjusza.Obszary których średnia temperatura od 1991 do 2020 roku wynosi poniżej 8 stopni celsjusza występują Na północnym wschodzie kraju obejmując Kętrzyn Suwałki, Mikołajki oraz Białystok. Jaśniejsza plama występuje również na południe od wybrzeża na wysokości Łeby do Koszalina. Obszary zimniejsze występują również na obszarach Sudetów i Karpat. Mapa pokryta jest siatką kartograficzną na której oznaczono wartości południków i równoleżników co jeden stopień. Z lewym dolnym rogu znajduje się podziałka liniowa, w prawym górnym napis temperatura średnia a w lewym górnym rogu napis rok 1991‑2020. Obok mapy znajduje się legenda objaśniająca znaczenie barw użytych na mapie.

R18uuRubtRHH1

Mapa Polski przedstawiająca średnią roczną temperaturę powietrza jesienią w stopniach Celsjusza w latach 1991‑2020. Temperatury oznaczono kolorami, od ciemnozielonego (poniżej 5 stopni Celsjusza) dla najniższych do jasnozielonego (powyżej 9 stopni Celsjusza) w przypadku najwyższych. Najcieplejszym obszar Polski jest jej zachodni cześć oraz obszar na wybrzeżu.Najzimniejsze obszary występowały w górach, zarówno w Sudetach i Karpatach oraz na północnym wschodzie kraju w okolicy Suwałk. Na mapie znajduje się siatka kartograficzna na której opisano wartości południków i równoleżników co jeden stopień. W lewym dolnym rogu znajduje się podziałka liniowa, natomiast u góry mapy, po lewej napis Jesień 1991‑2020, w prawym temperatura średnia.

Termiczne pory roku

Na podstawie średnich dobowych temperatur powietrza klimatolodzy wyróżniają w Polsce sześć tzw. termicznych (klimatycznych) pór roku: przedwiośnie, wiosnę, lato, jesień, przedzimie i zimę. Czas trwania poszczególnych pór roku jest zróżnicowany regionalnie. Lato jest najdłuższe na Nizinie Śląskiej, Nizinie Szczecińskiej, Ziemi Lubuskiej i w zachodniej części Kotliny Sandomierskiej. Z kolei zima trwa najdłużej na Pojezierzu Suwalskim. Na wybrzeżu wszystkie pory roku zaczynają się później, co ma związek z bliskością morza. W najwyższych partiach gór zima jest mroźna i długa, a termiczne lato w ogóle nie występuje.

Tabela 2. Klimatyczne pory roku w Polsce.

R1C3q0HaPwxoB

Tabela przedstawiająca informacje o klimatycznych porach roku w Polsce. U góry nagłówek. Klimatyczne pory roku w Polsce. Poniżej tabela ze średnimi dobowymi temperaturami dla pór roku. Przedwiośnie 0°C do 5°C; Wiosna 5°C do 15°C; Lato powyżej 15°C; Jesień 5°C do 15°C; Przedzimie 0°C do 5C; Zima poniżej 0°C. Od wiosny do jesieni trwa okres wegetacyjny.

Tę część roku, kiedy roślinność może się rozwijać, ze względu na dostateczną ilość wilgoci i ciepła nazywamy okresem wegetacyjnym. W klimacie umiarkowanym trwa od ostatnich przymrozków wiosennych do pierwszych przymrozków jesiennych. W Polsce jest to okres ze średnią dobową temperaturą powietrza powyżej 5°C. Długość okresu wegetacyjnego waha się w nizinnej części kraju od zaledwie 190 dni na Mazurach do ponad 220 dni na Dolnym Śląsku i w zachodniej części kraju. W górach jego długość wynosi 100‑150 dni.

Opady atmosferyczne

Wyraźna przewaga napływu wilgotnych mas powierza polarnego morskiego nie znajduje odzwierciedlenia w przestrzennym rozkładzie wysokości opadów atmosferycznych. Średnia roczna ich suma nie osiąga bowiem najwyższych wartości na zachodzie kraju, ale wykazuje dość znaczną zmienność przestrzenną i czasową, zależną od układu warunków lokalnych.

Średnia roczna suma opadu w Polsce wynosi około 600 mm i wykazuje znaczną zmienność przestrzenną. Małe opady występują w centralnej, równinnej części kraju zwłaszcza na nizinach, pozbawionej większych wzniesień stanowiących barierę dla przemieszczających się mas powietrza i sprzyjających występowaniu opadów. Najmniej opadów otrzymują wschodnia część Wielkopolski i Kujawy, co jest spowodowane ich położeniem w tzw. cieniu opadowymcień opadowy cieniu opadowym Pojezierza Pomorskiego. Roczne sumy opadu nie przekraczają tu 500 mm, a w szczególnie suchych latach wynoszą około 300 mm. Natomiast obszary Pojezierzy Mazurskiego i Pomorskiego otrzymują 600‑700 mm opadów. Jest to związane z wysokością nad poziomem morza. Podobna sytuacja występuje w północnej części pasa wyżyn, gdzie roczne sumy opadów sięgają do 700 mm. Północna i zachodnia część Kotliny Sandomierskiej otrzymuje już mniejsze opady (500–600 mm). Najwyższe roczne sumy opadów (800–2 000 mm) występują na obszarach górskich i podgórskich – w Karpatach i Sudetach – co wynika głównie z wysokości nad poziomem morza.

Średnia roczna suma opadów wykazuje także wyraźne zróżnicowanie w skali roku. Najwyższe opady przypadają na półrocze letnie, osiągając maksimum w miesiącach letnich, zwłaszcza w lipcu.

Wiatr

Charakterystyczną cechą klimatu Polski jest zmienność kierunków wiatrów. W zachodniej i środkowej części kraju przeważają wiatry zachodnie (40–60%). We wschodniej Polsce ich częstość maleje, rośnie zaś udział wiatrów wschodnich (15‑30%). Na większości obszaru prędkość wiatru nie przekracza 4 m/s. Huraganowe wiatry (orkany), których prędkość przekracza 33 m/s, występują sporadycznie, głównie późną jesienią i zimą, chociaż w ostatnich latach ich częstotliwość wzrasta. Wiatry te powodują bardzo duże zniszczenia budynków, linii energetycznych i wiatrołomy.

Dla zainteresowanych

Na obszarze i w sąsiedztwie dużych zespołów miejsko‑przemysłowych warunki klimatyczne zmieniły się wskutek działalności człowieka. Zanieczyszczenia pyłowe i gazowe powietrza, emisja ciepła ze źródeł antropogenicznych, powstanie powierzchni nieprzepuszczalnych powodują występowanie na obszarze miast i okręgów przemysłowych specyficznego klimatu miejskiego, odmiennego od terenów otaczających. O antropogenicznym przekształceniu klimatu świadczy m.in. pojawianie się smogusmogsmogu oraz występowanie miejskiej wyspy ciepłamiejska wyspa ciepłamiejskiej wyspy ciepła na terenie zabudowanym, w sąsiedztwie zakładów przemysłowych i elektrowni.

RRwKqkzbY0rj5

Grafika przedstawiająca miejską wyspę ciepła. W centrum gęsta zabudowa z wieżowcami, po bokach dzielnice domów mieszkalnych o mniejszym zagęszczeniu, dalej przedmieścia, parki. Temperatura wzrasta w kierunku centrum, opada wraz ze zmniejszeniem gęstości zabudowy, najniższa nad terenami zielonymi na przedmieściach.

Klimat miasta w porównaniu z terenami niezabudowanymi jest cieplejszy, bardziej suchy, charakteryzuje się dłuższymi okresami bezwietrznymi i niższą średnią prędkością wiatrów. W miastach częściej występują zachmurzenia i zamglenia, obserwuje się w nich zwiększoną ilość opadów deszczu i nieco mniejsze opady śniegu. Zasadniczy wpływ na warunki pogodowe wywierają różnego typu zanieczyszczenia.

Klimat Polski – gra edukacyjna

Podsumowanie

• Polska leży w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego przejściowego (tylko w wyższych partiach Sudetów i Karpat występuje klimat górski).

• Cechami charakterystycznymi klimatu Polski są m.in. duża zmienność typów pogody w ciągu roku oraz zmienność typów pogody w kolejnych latach.

• Zróżnicowanie klimatyczne Polski zaznacza się zarówno z zachodu na wschód, wraz ze wzrostem kontynentalizmu klimatu, jak i z północy na południe, w miarę oddalania się od wpływów Bałtyku i wzrostu wysokości bezwzględnych.

• Na przemieszczanie się powietrza nad obszarem Polski mają wpływ stałe i sezonowe układy baryczne, dzięki którym nad teren Polski docierają wilgotne masy powietrza polarnego morskiego i suchego powietrza polarnego kontynentalnego.

• Najcieplejszym regionem Polski jest Nizina Śląska, natomiast najzimniejszym (poza górami) Pojezierze Suwalskie.

• Najniższe średnie roczne opady (450‑600 mm) występują w centralnej, równinnej części kraju, wyższe (700‑800 mm) w pasie pojezierzy oraz w północnej części pasa wyżyn, a najwyższe (800‑1 700 mm) na obszarach górskich i podgórskich.

• Na obszarach górskich występuje porywisty, ciepły i suchy wiatr halny należący do typu wiatrów fenowych, zaś na wybrzeżu bryza.

Słownik

Ćwiczenia

Notatnik