10. W królestwie pingwinów i niedźwiedzi polarnych. Do kogo należy Antarktyda?
Za kołami polarnymi – północnym i południowym – leżą dwa obszary, w których występują wyjątkowe zjawiska astronomiczne wynikające z ruchu obiegowego Ziemi. W tych strefach, nazywanych obszarami podbiegunowymi, występują dnie polarne i noce polarne. Dzień polarny jest wtedy, kiedy Słońce przez co najmniej 24 godziny bez przerwy znajduje się nad horyzontem. Noc polarna również trwa co najmniej 24 godziny, ale wtedy Słońce nie wznosi się ponad linię widnokręgu. Punktami, gdzie te zjawiska trwają najdłużej – prawie pół roku – są bieguny Ziemi.
Twoje cele:
Określisz położenie geograficzne i granice Arktyki oraz Antarktyki.
Wymienisz nazwy organizmów żyjących w Arktyce i Antarktyce.
Wykażesz związek między położeniem geograficznych obszarów okołobiegunowych a cechami środowiska geograficznego.
Wyjaśnisz terminy: lodowiec szelfowy, pak lodowy, nunatak.
Uzasadnisz konieczność ochrony środowiska przyrodniczego Arktyki i Antarktyki.
Położenie geograficzne Arktyki i Antarktyki – zasięg i wielkość obszarów
Koła podbiegunowe północne i południowe są granicami stref oświetlenia Ziemi, a obszary leżące za kołami polarnymi nazywa się strefami zimnymi. Obszar rozciągający się wokół bieguna północnego to Arktyka. Nazwa pochodzi od greckiego słowa arktos oznaczającego 'niedźwiedzia', gdyż kierunek północny wyznaczano, korzystając z gwiazdozbioru Wielkiej Niedźwiedzicy. Południową granicę Arktyki stanowi izoterma 10°C w lipcu – najcieplejszym miesiącu na półkuli północnej. Do Arktyki należy pokryty lodem Ocean Arktyczny, największa wyspa świata Grenlandia oraz liczne archipelagi leżące u północnych wybrzeży Eurazji i Ameryki Północnej. Największe z nich to: Archipelag Wysp Arktycznych, Wyspy Nowosyberyjskie, Nowa Ziemia, Svalbard. Tak wyznaczony obszar Arktyki ma powierzchnię ok. 26,5 mln kmIndeks górny 22, z czego 14 mln kmIndeks górny 22 zajmuje Ocean Arktyczny i morza przybrzeżne.
Po drugiej stronie kuli ziemskiej na półkuli południowej leży Antarktyka. Obszar ten obejmuje kontynent Antarktydy oraz południowe wody trzech Oceanów oblewające ten ląd – Atlantyckiego, Indyjskiego i Spokojnego. Nazwa Antarktyka wywodzi się od słowa antarktikos oznaczającego w języku greckim 'naprzeciw północy' ('niedźwiedzia').
Antarktyda jest najpóźniej odkrytym kontynentem. Ten leżący wokół bieguna południowego ląd o powierzchni 13,3 mln kmIndeks górny 2 Indeks górny koniec2 po raz pierwszy dostrzegła rosyjska wyprawa pod dowództwem Fadieja F. Bellingshausena w dniu 28 stycznia 1820 roku. Zwarty kontynent Antarktydy dzieli się na dwie jednostki: większą Antarktydę Wschodnią i mniejszą, nieco bardziej rozczłonkowaną Antarktydę Zachodnią. Linia podziału biegnie tu zwężeniem obszaru Antarktydy pomiędzy dwoma morzami – Morzem Rossa i Morzem Weddella. Północną granicę Antarktyki stanowi linia sięgająca ok. 50° szerokości geograficznej południowej (S). W tym pasie zimne wody antarktyczne mieszają się z cieplejszymi i bardziej zasolonymi wodami oceanów. Do tej szerokości geograficznej dopływają też góry lodowe oderwane od lądolodu antarktycznego.
Arktyka i Antarktyka – galeria map
Obserwator wyznaczył swoje współrzędne geograficzne: 70°N i 40°W. Odczytaj na mapie, na którym z obszarów leżących w Arktyce znajduje się obserwator.
Cechy środowiska przyrodniczego Arktyki i Antarktyki
Położenie geograficzne Arktyki i Antarktyki za kołami polarnymi powoduje, że w czasie dnia polarnego Słońce góruje na niewielkiej wysokości i do powierzchni Ziemi dociera tam niewielka ilość energii słonecznej. Podczas nocy polarnej Słońce nie pojawia się ponad horyzontem. Długość dnia polarnego i nocy polarnej zmienia się wraz z szerokością geograficzną. Strefa występowania dni i nocy polarnych zaczyna się na kołach podbiegunowych, gdzie trwają one 24 godziny. Im bliżej biegunów Ziemi, tym czas trwania dnia i nocy wydłuża się. Na samych biegunach dzień polarny i noc polarna trwają po pół roku.
Arktyka i Antarktyka to najzimniejsze obszary na Ziemi. W Arktyce najcieplejszym miesiącem jest lipiec i wówczas na wybrzeżach mórz średnie temperatury powietrza nieco przekraczają 0°C. We wnętrzu Grenlandii temperatura powietrza jest przez cały rok ujemna i nawet w lipcu spada do –20°C. W czasie nocy polarnej w styczniu temperatura powietrza na wybrzeżach spada do –30°C, a w środkowej części lądolodu grenlandzkiego nawet poniżej –50°C.
Antarktyka jest jeszcze zimniejszym obszarem. Nawet w styczniu, który jest najcieplejszym miesiącem, na wybrzeżach Antarktydy średnia temperatura powietrza nie przekracza 0°C. Najzimniejszym miesiącem jest lipiec i wówczas w środku nocy polarnej średnie temperatury miesięczne spadają do –40°C, –50°C. Najniższą temperaturę powietrza – nie tylko na Antarktydzie, ale w ogóle na Ziemi – zanotowano w stacji Wostok (78°28’S, 106°48’E) 21 lipca 1983 roku: wynosiła ona –89,2°C. Stację Wostok uznaje się za ziemski biegun zimna.
Opady w Arktyce i Antarktyce występują prawie zawsze w postaci śniegu. Deszcz to zjawisko niezwykle rzadkie. Roczna suma opadu jest niska i wynosi od kilku mm we wnętrzu lądów do 250 mm na wybrzeżach, co wynika ze skrajnie niskiej wilgotności powietrza. Określenie tych obszarów pustyniami lodowymi dobrze oddaje ich cechy – bardzo mroźno i bardzo sucho, a wiatr wieje z tak dużą prędkością jak na pustyniach gorących.
Niskie temperatury powietrza utrzymujące się przez cały rok wpływają na cechy środowiska przyrodniczego Arktyki i Antarktyki. Wielkie obszary mórz i oceanów są pokryte lodem, a tereny lądowe największej wyspy świata Grenlandii i kontynent Antarktydy pokrywają lądolody o grubości kilku kilometrów.
Grenlandia, największa wyspa na Ziemi, ma powierzchnię 2 mln 175,6 tys. kmIndeks górny 22. Poza wąskimi pasami wybrzeża w południowej części wyspy, gdzie występuje tundra, pozostały obszar zajmuje lądolód grenlandzki o powierzchni 1,7 mln kmIndeks górny 22. Jego maksymalna grubość wynosi 3,5 km, a średnia ok. 1,5 km. Lądolód wypełnia nieckowate zagłębienie i dociera do wybrzeży, przeciskając się obniżeniami i tworząc potężne lodowe jęzory, od których w strefie brzeżnej odłamują się góry lodowe. W porównaniu z Antarktydą grenlandzkie góry lodowe są mniejsze, ale bardziej wyniosłe.
Morską część regionu arktycznego stanowi pokryty w znacznej części lodem Ocean Arktyczny, który otacza północne brzegi Eurazji oraz Ameryki Północnej, w tym Grenlandii. Środkowa część Oceanu Arktycznego jest stale pokryta lodem o grubości ok. 6 m podczas zimy i ok. 3,5 m w czasie lata – jest to tzw. wielki pak polarny (lodowy)wielki pak polarny (lodowy). Wielkość powierzchni paku lodowego na Oceanie Arktycznym waha się między ok. 11 mln kmIndeks górny 22 w czasie zimy, a ok. 8 mln kmIndeks górny 22 latem.
Cechą odróżniającą Antarktydę od pozostałych kontynentów jest zaleganie na jej powierzchni najpotężniejszego lądolodu kontynentalnego na świecie o średniej grubości 2300 m, a maksymalnie osiągającego 4776 m. Zaledwie 4% powierzchni Antarktydy jest wolne od lodu. Lądolód antarktyczny przesuwa się od środka czaszy lodowej ku wybrzeżom ze średnią prędkością ok. 200 m.
Linię brzegową Antarktydy kształtuje kilka typów lodowców. W wodach przybrzeżnych powstały lodowce szelfowelodowce szelfowe zakończone barierą lodową. Na skutek falowania odłamują się od nich potężne, mające nawet kilkadziesiąt kilometrów długości góry lodowe. W masie lądolodu występują także strumienie lodowe płynące ku wybrzeżom z większą prędkością niż pozostała masa lodu. Strumienie kończą się jęzorami lodowymi. Tylko niewielkie skrawki wybrzeża są skaliste i wolne od lodu.
Pod lądolodem znajduje się teren o bardzo urozmaiconej rzeźbie. Jednak ponad lód wznoszą się tylko nieliczne szczyty łańcuchów górskich, tzw. nunatakinunataki. Termin ten wywodzi się z języka Inuitów zamieszkujących Grenlandię i oznacza skałę sterczącą nad lodem. Nazwa nunatak nie jest jednak przypisana wyłącznie do Arktyki – stosuje się ją również w odniesieniu do Antarktyki. Najwyższym szczytem na Antarktydzie jest Masyw Vinsona (będący nunatakiem) wznoszący się do 5140 m n.p.m.
Lądolód antarktyczny jest elementem, który istotnie wpływa na cechy środowiska tego regionu. Jeśli uwzględnić lądolód, to Antarktyda okaże się najwyższym kontynentem na Ziemi – jej średnia wysokość wynosiłaby 2263 m n.p.m.
Lód tworzący lądolody Grenlandii i Antarktydy stale utrzymuje niską temperaturą od –25°C do –40°C. Jedynie latem na powierzchni temperatura może wzrosnąć do ok. 0°C i wtedy następuje powolne topnienie lądolodu. Oba obszary lodowców kontynentalnych ze względu na swoje położenie i warunki termiczne mają wielkie znaczenie dla klimatu na Ziemi.
Warunki naturalne wpływają na florę i faunę obszarów podbiegunowych. W Arktyce tereny nieprzykryte lodem porosła tundra. Głównymi roślinami są trawy, turzyce, krzewinki, porosty i mchy porastające wieloletnią zmarzlinę. Na obszarach tych żyją duże ssaki lądowe, np. wół piżmowy, renifer karibu czy też niedźwiedź polarny, który świetnie pływa i poluje m.in. w wodach oceanu. W wodach arktycznych żyje wiele gatunków fok, liczne są też ptaki, które latem gniazdują na lądzie, ale żerują w pasie wód przybrzeżnych.
Na Antarktydzie poza nielicznymi gatunkami porostów, mchów i glonów nie ma roślinności. Natomiast fauna jest dość bogata. Najliczniejszą grupę stanowią ptaki żyjące w strefie przybrzeżnej. Są to pingwiny (kilkanaście gatunków), wydrzyki, petrele i kormorany. W przybrzeżnych wodach Antarktydy żyje bardzo dużo zwierząt żywiących się planktonem, głównie krylem. Są to wielkie oceaniczne ssaki: wieloryby (zamieszkujące też wody Arktyki), cztery gatunki antarktycznych fok, uchatki, słonie morskie i kotiki. Foki prowadzą wodno‑lądowy tryb życia i są doskonale dostosowane do warunków środowiskowych.
Krajobraz polarny – galeria fotografii
Arktyka i Antarktyka – sytuacja prawna, eksploatacja i ochrona zasobów
Sytuacja prawna na Oceanie Arktycznym poza przybrzeżną strefą 200 mil morskich nie jest w pełni uregulowana. Obszar na południe od 60°S objęty jest Układem Antarktycznym, w którym wyrażona jest konieczność ochrony zasobów przyrodniczych i wykorzystania Antarktydy jedynie dla celów naukowych i pokojowych. Na Antarktydzie działa wiele stacji naukowych i badawczych.
Badania geologiczne przeprowadzone pod dnem Oceanu Arktycznego wskazują, że na tym obszarze występują duże złoża gazu ziemnego i ropy naftowej. Szacuje się, że mogą one stanowić nawet 25% światowych rezerw tych paliw. Stwierdzono także występowanie złóż złota, srebra, metali ziem rzadkich i kamieni szlachetnych. Zasoby te będą zapewne eksploatowane już w najbliższej przyszłości. Obecnie państwa, których terytoria sięgają Oceanu Arktycznego, wysuwają roszczenia do obszaru Arktyki leżącego poza strefą 200 mil morskich. Tymi państwami są Stany Zjednoczone Ameryki, Federacja Rosyjska, Norwegia, Dania i Kanada. W maju 2013 roku osiem państw tworzących Radę Arktyki – oprócz pięciu wymienionych też Szwecja, Finlandia i Islandia – podpisało pierwszą umowę o współpracy przy eksploatacji zasobów Arktyki. Do dzisiaj sytuacja prawna tej części Arktyki nie jest uregulowana umową międzynarodową.
Antarktyda to jedyny niezamieszkany kontynent na Ziemi. Obecnie jest to ląd, na którym prowadzi się badania i czasowo w stacjach badawczych przebywa tam od 1 tys. osób zimą do 4 tys. osób latem. Są to przedstawiciele państw posiadających stacje badawcze, które w 1959 roku zawarły Układ Antarktyczny. Obecnie uczestnikami traktatu są 52 państwa, z czego 29, w tym Polska, to członkowie konsultanci z prawem głosowania. Prawo głosu mają kraje utrzymujące stację badawczą na południe od równoleżnika 60°S. Pozostałe 17 państw ma prawa obserwatorów. W 1991 roku układ przedłużono o 50 lat. Postanowienia układu przewidują, że Antarktyda jest kontynentem wykorzystywanym jedynie w celach naukowych i jest to obszar zdemilitaryzowany. W 1964 roku zawarto konwencję chroniącą wszelkie ssaki (z wyjątkiem wielorybów, których ochronę regulują inne konwencje) i ptaki na tym kontynencie.
W 1991 roku w protokole madryckim wprowadzono między innymi 50‑letnie moratorium i bezwzględny zakaz jakiejkolwiek eksploatacji antarktycznych zasobów mineralnych, przekształcając Antarktydę w rezerwat przyrody przeznaczony dla badań naukowych.
W 1977 roku naukowcy pracujący na Antarktydzie jako pierwsi dostrzegli zmiany w warstwie ozonowej otaczającej Ziemię. Szacuje się, że Ziemia utraciła już od 4% do 8% stratosferycznego ozonu.
W latach 1908–1959 kilkanaście państw wysunęło roszczenia terytorialne do części obszaru Antarktydy. Układ Antarktyczny nie zezwala na zgłaszanie nowych roszczeń lub rozszerzanie wcześniejszych. Obecnie roszczenia są zamrożone.
Polska posiada stałą stację im. Henryka Arctowskiego na wyspie Króla Jerzego w archipelagu Szetlandów Południowych oraz czynną sporadycznie stację w Oazie Bungera we wschodniej Antarktydzie.
Podsumowanie
Arktyka leży wokół bieguna północnego. Morską część regionu stanowi Ocean Arktyczny z zalegającym na nim wielkim pakiem polarnym, a część lądową – północne wybrzeża Eurazji i Ameryki Północnej.
Do Arktyki należy Grenlandia – największa wyspa świata (2,2 mln kmIndeks górny 22) – pokryta lądolodem w 80%. Lądolód Grenlandii stanowi ok. 12% powierzchni wszystkich współczesnych lodów na Ziemi.
Naprzeciwko Arktyki, po drugiej stronie kuli ziemskiej, wokół bieguna południowego leży Antarktyka obejmująca kontynent Antarktydy (13,3 mln kmIndeks górny 22) oraz wyspy i południowe części trzech Oceanów – Atlantyckiego, Indyjskiego i Spokojnego – do ok. 50°S.
Na Antarktydzie 96% powierzchni zajmuje lądolód kontynentalny o średniej grubości 2300 m. Jest w nim zmagazynowane ok. 70% zasobów ziemskiej wody słodkiej.
Oba obszary podbiegunowe obejmuje klimat polarny, wybitnie chłodny, z niskimi temperaturami powietrza przez cały rok. W stacji Wostok na Antarktydzie zanotowano rekordowo niską temperaturę –89,2°C. Opady prawie zawsze występują w postaci śniegu. Charakterystyczną cechą w obu regionach są silne wiatry.
Fauna, a także flora Arktyki są bogatsze niż w Antarktyce. W Arktyce występują duże ssaki lądowe, np. niedźwiedź polarny, wół piżmowy, renifer. Fauna w wodach polarnych obu regionów jest bardzo bogata.
Sytuacja prawna na Oceanie Arktycznym poza przybrzeżną strefą 200 mil morskich nie jest w pełni uregulowana. Obszar na południe od 60°S objęty jest Układem Antarktycznym, w którym wyrażona jest konieczność ochrony zasobów przyrodniczych i wykorzystania Antarktydy jedynie dla celów naukowych i pokojowych. Na Antarktydzie działa wiele stacji naukowych i badawczych.
Słownik
stosunkowo cienka pokrywa lodowa na wodach szelfu antarktycznego, od której odłamują się góry lodowe
stała pokrywa lodowa na wodach morskich w strefach podbiegunowych; na Oceanie Arktycznym występuje tzw. wielki pak polarny mający grubość ok. 6 m zimą i 3,5 m latem
skalisty szczyt wznoszący się powyżej powierzchni lądolodu
Ćwiczenia
Dokończ zdanie.