II wojna światowa. Działania wojenne 1939 - 1941

Gdy 1 września 1939 r. Niemcy zaatakowali Polskę, Polacy liczyli, że będą w stanie utrzymać się i wiązać siły III Rzeszy do czasu, aż Wielka Brytania i Francja – zgodnie z podpisanymi umowami sojuszniczymi – zaangażują się militarnie w konflikt i zadadzą Niemcom bolesne straty na froncie zachodnim. 

„Dziwna wojna”

Chociaż od 3 września 1939 r. Francja była formalnie w stanie wojny z Niemcami, to na granicy niemiecko‑francuskiej właściwie nic się nie działo. Dlatego już wtedy sytuację tam panującą nazywano „dziwną wojną” lub „wojną na siedząco”. Francuzi czekali na niemiecki atak w bunkrach systemu fortyfikacyjnego budowanego od zakończenia I wojny światowej, zwanego linią Maginota, Niemcy zaś w tym czasie umacniali władzę na zdobytych terytoriach w Europie Środkowo‑Wschodniej. Francuski rząd zwlekał z podjęciem walki. Zmuszony do tego został wiosną 1940 r., gdy wojska III Rzeszy rozpoczęły kampanię w Europie Zachodniej.

Wojna zimowa i pozostałe zdobycze sowieckie

W czasie, gdy Adolf Hitler skierował swoje wojska do Polski i planował działania w  Europie Zachodniej, agresywne kroki podjął jego sojusznik – Józef Stalin.

Sowiecki dyktator postanowił przede wszystkim przejąć kontrolę nad państwami nadbałtyckimi. Było to zgodne z wcześniejszymi ustaleniami podpisanymi z Niemcami (pakt Ribbentrop Mołotow).

ZSRS zawarł układy sojusznicze: 28 września 1939 roku z Estonią, 5 października z Łotwą, a 10 października z Litwą. Umowy przewidywały wkroczenie wojsk sowieckich na teren państw bałtyckich. Siły militarne stopniowo przejmowały kontrolę nad ważniejszymi punktami tych państw. Natomiast później zastosowano wariant sprawdzony już w Polsce. W 1940 roku w państwach bałtyckich przeprowadzono wybory, których podstawę stanowiło sowieckie prawo wyborcze. W efekcie propagandy, zastraszania i fałszowania wyników frekwencja wyborcza wyniosła ponad 90%, a prawie wszyscy głosujący okazali się zwolennikami komunistów. Wybrane w ten sposób ciała ustawodawcze zgłosiły chęć włączenia dotychczas samodzielnych państw w skład ZSRS. Przyłączenie tych terenów stało się początkiem miejscowej ludności w głąb Związku Sowieckiego.

Po sukcesie związanym z podporządkowaniem państw bałtyckich Stalin postanowił uzależnić od ZSRS również Finlandię. Ze względu na to, że granica fińska przebiegała około 23 km od Leningradu i blisko ważnego szlaku komunikacyjnego, czyli linii kolejowej Leningrad‑Murmańsk, zaproponował rządowi fińskiemu wymianę terytoriów. Problem polegał jednak na tym, że w zamian za zamieszkane i gospodarczo rozwinięte obszary fińskie ZSRS oferował rejony leśne. Finlandia nie wyraziła na to zgody, dlatego została oskarżona o ataki artyleryjskie na teren ZSRS. Wystosowano wobec niej ultimatum. Z inicjatywy Stalina i przy jego poparciu fińscy komuniści utworzyli konkurencyjny rząd z Otto Kuusinenem na czele. Nowy rząd ogłosił przekształcenie Finlandii w republikę socjalistyczną i poprosił Radę Najwyższą ZSRS o przyjęcie Ludowej Republiki Finlandii w skład sowieckiego państwa.

R7DYZ4mwEQzvt

Zdjęcie przedstawia Mołotowa w garniturze siedzącego przy biurku i podpisującego dokumenty. Za jego plecami stoi Stalin w wojskowym uniformie w towarzystwie trzech mężczyzn - po lewej stronie dwóch ubranych w wojskowe uniformy, po prawej Kuusinen w garniturze.

Poparcie dla komunistów było jednak w Finlandii niewielkie. Większość społeczeństwa opowiedziała się za prawowitym rządem, który postanowił stawić opór armii sowieckiej. Doszło do regularnych działań zbrojnych, które ujawniły słabość Armii Czerwonej. Małe państwo przez ponad cztery miesiące stawiało zacięty opór Armii Czerwonej. Finlandia uzyskała też wsparcie dyplomatyczne ze strony państw zachodnich. Problem fiński był dyskutowany na forum Ligi Narodów. Organizacja uznała ZSRS za agresora i potępiła jego działania, wykluczając ze swoich szeregów.

Finlandię wspierano militarnie. Zorganizowano również korpus ekspedycyjny, w którego przygotowanie zaangażował się polski rząd emigracyjny. Z sąsiadujących z Finlandią krajów przybyli ochotnicy.

RCC5wX2mYn2Mb

Zdjęcie przedstawia trzech mężczyzn stojących na nartach. Ubrani są w mundury, okryte białymi kombinezonami. Na plechach mają plecaki i broń. Wokół nich jest śnieg.

RmqFHKCrxQTQS

Na zdjęciu czterej żołnierze w futrzanych czapkach i w białych kombinezonach maskujących siedzą w okopie w lesie zasypanym śniegiem przy ciężkim karabinie maszynowym. Jeden z żołnierzy trzyma spust karabinu i celuje nim.

Stalin wysłał dodatkowe siły, zmienił też dowództwo. Z kolei wyczerpały się zapasy Finlandii i możliwości stawiania przez nią oporu. Wskutek tego w lutym 1940 roku sforsowana została Linia Mannerheima [czyt.: manerhajma], a w kolejnym miesiącu Armia Czerwona przeszła przez Zatokę Fińską, zajęła Wyborg i zagroziła stolicy Finlandii. Rząd fiński, zdając sobie sprawę z wyczerpania państwa, podjął rokowania z ZSRS. Jako pośrednik wystąpiła w nich Szwecja. Zgodnie z podpisanym 12 marca układem pokojowym Finlandia odstąpiła tereny, które pojawiły się w żądaniach ZSRS, ale w odróżnieniu od państw bałtyckich obroniła suwerenność.

R1LCv5c3SoLWA

Zdjęcie. Zaśnieżona droga skręca w lewo. Na drodze ciągnie się sznur ludzi. Widać konie i wozy. W tle, za drogą, zaśnieżona pole i las iglasty.

Bezsprzecznie ZSRS skompromitował się w oczach opinii międzynarodowej. Wojna zimowa (tak zostały nazwane zmagania fińsko‑sowieckie) przekonała też Hitlera, że konfrontacja z Armią Czerwoną powinna przynieść mu sukces.

Korekty terytorialne usankcjonowane pokojem z Finlandią nie były jedynymi zmianami granic ZSRS dokonanymi na początku II wojny światowej. W lipcu 1940 roku Stalin upomniał się o tereny przejęte w 1918 roku przez Rumunię. Ta, nie chcąc podejmować działań zbrojnych, zdecydowała się zadośćuczynić żądaniom sowieckim i dzięki temu ZSRS powiększył swoje terytorium o Besarabię i północną Bukowinę, czyli o około 150 tys. km2 i około 3,7 mln ludności. Przejęcie nowych terytoriów wymusiło zmiany administracyjne w ZSRS. Utworzono nowe republiki: karelo‑fińską, estońską, litewską, łotewską, mołdawską. Ziemie polskie włączono do republiki białoruskiej i ukraińskiej. Do tej ostatniej przyłączono też północną Bukowinę.

Atak na Danię i Norwegię

3 września 1939 roku, po wypowiedzeniu wojny Niemcom przez Anglię i Francję, na Zachodzie rozpoczęła się tzw. „dziwna wojna” lub „siedząca wojna”. We Francji używano wręcz określenia „zabawna wojna”. Anglia i Francja nie rozpoczęły żadnych działań wojennych – czekały na rozwój wypadków. Sytuacja zmieniła się 9 kwietnia 1940 roku. Wówczas wojska hitlerowskie zaatakowały Danię i Norwegię. Zaskoczenie było tym większe, ponieważ Dania miała status państwa neutralnego.

Danię zdobyto w ciągu jednego dnia. Do 1943 roku pozostawiono władzom kraju oraz królowi względną niezależność. Hitler, podporządkowując sobie Danię, miał też pod kontrolą cieśniny łączące Morze Północne z Bałtykiem. Dopiero w 1943 roku zaostrzono rządy i Dania została potraktowana jak kraj okupowany.

Walki w Norwegii trwały dłużej. Norwegii udzielili wsparcia Brytyjczycy. Wysłali korpus ekspedycyjny, który wziął udział w walkach o Narwik. W skład korpusu wchodzili też Francuzi i Polacy. Po klęsce Norwegii Anglia stała się też miejscem pobytu króla norweskiego Haakona VII i jego rządu. Niemców natomiast popierali lokalni faszyści pod wodzą Vidkuna Quislinga [czyt.: widkyn kłisling], który stał się symbolem kolaboracji z hitlerowcami. Hitlerowi zależało na przejęciu kontroli nad tym krajem. Dzięki norweskim portom Niemcy zyskali strategiczną pozycję do ataku na Wielką Brytanię i mieli nadzór nad handlem szwedzką rudą.

Atak na kraje Beneluksu i Francję

10 maja 1940 roku Hitler zaatakował Belgię, Holandię, a wcześniej jeszcze Francję. Wzniesiona na granicy francusko‑niemieckiej linia umocnień, tzw. linia Maginota [czyt.: mażinota], nie spełniła swej funkcji. Niemcy częściowo ją obeszli, przekraczając Ardeny.

RovgZSxOM43iW

Na zdjęciu widać niemiecki bunkier. Niemieccy oficerowie i żołnierze kierują się w stronę wejścia. Bunkier częściowo jest wkopany w pagórek, jego zadaszenie pokrywa trwa. Wejście do bunkra jest wysokie i szerokie. U wejścia stoi samochód, do którego wsiada niemiecki żołnierz.

Przejście przez Ardeny mocno zaskoczyło Francuzów. Wydawało się bowiem, że przeciągnięcie przez góry ciężkiego sprzętu jest niemożliwe. Słabsze siły uderzyły na północną Belgię i Holandię, a główne poprzez Ardeny, a następnie Mozę, dotarły do Morza Północnego. Niemcy we Francji zastosowali taktykę polegającą na szybkich, zmasowanych uderzeniach zmotoryzowanych dywizji pancernych, mających wsparcie lotnictwa. Mimo że armia francuska była liczniejsza niż niemiecka, dodatkowo wspierał ją brytyjski korpus ekspedycyjny i Polskie Siły Zbrojne, szybko poniosła klęskę. Francuzom, wciąż rozpamiętującym tragizm I wojny, brakowało woli walki. Zmieniali się szefowie rządu, a także głównodowodzący armią. Gen. Maurice’a Gamelina [czyt.: moris gamel] zastąpił gen. Maxime Weygand [czyt.: maxim wego].

16 czerwca 1940 roku premierem został bohater I wojny, a zwłaszcza bitwy pod Verdun [czyt.: werdę], wiekowy marszałek Philippe Petain [czyt.: filip petą]. Przystał on na propozycję Hitlera zakończenia wojny. Brytyjczykom i sprzymierzonym udało się ewakuować większość swoich wojsk przez port w Dunkierce (około 300 tys.), niemniej we Francji pozostał prawie cały wojskowy sprzęt. W ewakuacji wzięło udział kilkaset jednostek pływających osłanianych przez brytyjskie lotnictwo. Mimo że Hitler wstrzymał ofensywę wojsk pancernych, umożliwiając aliantom przeprowadzenie operacji „Dynamo” (taką nazwą opatrzono ewakuację), dużym utrudnieniem były ataki niemieckich bombowców i pożar, który wybuchł po zbombardowaniu przez lotnictwo niemieckie zbiorników z ropą.

Winston Churchill [czyt.: łinston czerczil], premier brytyjski, w sposób następujący ocenił wydarzenie: „Musimy bardzo uważać, aby nie przypisywać tej ewakuacji miana zwycięstwa. Wojen nie wygrywa się dzięki ewakuacjom”. Należy jednak podkreślić, że udało się przetransportować na teren Wielkiej Brytanii tysiące żołnierzy, którzy w kolejnych miesiącach stawiali opór wojskom hitlerowskim, i to był niewątpliwie sukces.

R1ITYsWOpFrj1

Zdjęcie. Po lewej stronie widać część pokładu statku. Jeden z brytyjskich żołnierzy strzela z karabinu maszynowego w niebo. Kilkudziesięciu żołnierzy tłoczy się na pokładzie wzdłuż barierek. Wciągają pozostałych żołnierzy na pokład. Po prawej widać wodę i żołnierzy, którzy tłoczą się w wodzie i płyną w kierunku statku. W tle ogień, ziemia i woda poderwana w górę przez eksplozję.

>

Francję podzielono na dwie części: obszar okupowany na północy wraz z Paryżem i strefę wolną, zarządzaną przez gabinet z siedzibą w Vichy [czyt.: wiszi], na którego czele stanął Petain. Formalnie miały mu podlegać kolonie oraz flota. Do 1943 roku część nieokupowana cieszyła się względną autonomią. Kiedy jednak po sukcesach wojsk alianckich w Afryce francuskie oddziały kolonialne podporządkowały się państwom koalicji antyhitlerowskiej, Hitler poddał ścisłej kontroli rząd Petaina. Nie wszyscy Francuzi pogodzili się z klęską. Niektórzy, jak Charles de Gaulle [czyt.: szarl de gol], nie podporządkowali się rządowi w Vichy. Przedostali się do Wielkiej Brytanii i tam założyli Komitet Wolnych Francuzów. Rząd Petaina wydał wyrok śmierci na generała de Gaulle’a. Władze pokonanych krajów Beneluksu także znalazły siedzibę w Wielkiej Brytanii.

R5vV1kWwX47Ou

Dwóch mężczyzn na fotografii stoi obok siebie. Mężczyzna po lewej ubrany jest w wojskowy płaszcz i patrzy przed siebie, mężczyzna po prawej, ubrany w wojskowy mundur, patrzy na tego po lewej.

Bitwa o Anglię

Prawdopodobnie wstrzymanie działań przez Niemców i umożliwienie ewakuacji wojsk brytyjskich przez port w Dunkierce miało na celu nakłonienie Anglików do zawarcia pokoju z Niemcami i akceptacji dotychczasowych zdobyczy Hitlera. Odrzucenie pokojowych propozycji przez Brytyjczyków spowodowało, że Hitler rozpoczął przeciwko nim wojnę.

Führer miał świadomość, że ze względu na wielkość floty brytyjskiej inwazja morska nie wchodzi w rachubę. Postanowił więc zmusić Anglię do uległości, zdobywając przewagę w powietrzu i zastraszając społeczeństwo brytyjskie nalotami. W lipcu rozpoczęły się naloty samolotów niemieckich, bombowców i myśliwców na ważne strategicznie punkty na Wyspach Brytyjskich: lotniska, porty, fabryki.

RVzr6Av3cDvfg

Na zdjęciu przedstawiono troje dzieci - dwie dziewczynki i chłopiec. Siedzą przy gruzach domu. W tle cegły, deski, pręty, gruz, połamane meble.

Naloty trwały do października 1940 roku. Od września nalotów doświadczał Londyn. Wielka Brytania, w dużej mierze dzięki determinacji swojego premiera, a od maja 1940 roku był nim konserwatysta Winston Churchill, stawiała zacięty opór. Churchill zresztą uprzedził Anglików, że czekają ich trudności. W swoim przemówieniu inauguracyjnym stwierdził: „Mam do zaoferowania jedynie krew, znój, łzy i pot. Pytacie, jaka będzie nasza polityka. Odpowiadamy: będziemy prowadzili wojnę na morzu, lądzie i w powietrzu całą naszą potęgą i wszystkimi siłami, jakich może użyczyć nam Bóg, wojnę przeciwko potwornej tyranii, jakiej nie znają dotąd mroczne, żałosne dzieje zbrodni człowieczych”.

Brytyjczyków wspomagali piloci z innych krajów. Lotnictwo prowadziło także naloty na miasta niemieckie, dotarło również do Berlina. Ego Hermanna Göringa [czyt.: geringa] mocno ucierpiało, obiecał przecież Niemcom, że niemieckie niebo będzie wolne od nieprzyjacielskich samolotów.

Anglicy mieli również bardzo dobrze rozbudowany system stacji radarowych, który pozwalał na wczesne ostrzeganie o zbliżających się nalotach. W listopadzie 1941 roku wiadomo już było, że Hitler nie pokona Anglii i inwazja niemiecka na Wielką Brytanię (operacja pod kryptonimem „Lew Morski”) nie jest możliwa. Blisko 3 tys. niemieckich samolotów nie wykonało zadania, czyli nie udało im się opanować przestrzeni powietrznej nad Wielką Brytanią.

RU2T6IHzrPthg

Na zdjęciu znajduje się sześć niemieckich samolotów bombowych, lecą w szyku. Widać je z perspektywy człowieka na ziemi. W ich tle widać chmury i niebo.

Bitwa o Atlantyk

Kontynuacją zmagań o Wielką Brytanię była bitwa o Atlantyk, która trwała od 1940 roku do końca wojny. Jednak przegrana bitwa o Anglię nie spowodowała wycofania się Hitlera z planów jej opanowania. Postanowił tym razem odciąć ją od zaopatrzenia dostarczanego drogą morską.

Anglicy, sprowadzając potrzebne surowce i sprzęt, statki transportowe eskortowali okrętami wojennymi. Niemcy postanowili zdezorganizować transport brytyjski. Użyli w tym celu U‑Bootów, czyli okrętów podwodnych. Podczas akcji wykorzystywali taktykę wilczych stad. Pojedyncze okręty czatowały na przypuszczalnych szlakach transportowych. Po dostrzeżeniu statku brytyjskiego informowały pozostałe, ściągając je na wskazane miejsce, po czym wszystkie dyskretnie otaczały konwój, a następnie pod osłoną nocy wynurzały się i atakowały. Anglicy jednak, ze względu na spore straty, które ponieśli na początku działań, bardzo szybko podjęli kroki pozwalające im na przeciwdziałanie atakom Niemców. Przede wszystkim wykorzystywali radary i sonary. Były to urządzenia służące do wykrywania obiektów podwodnych. Do walki z Niemcami na Atlantyku włączono również samoloty wyposażone w bomby głębinowe i radary.

Starano się także zwiększyć rodzimą produkcję statków oraz korzystać z pomocy amerykańskiej. W USA produkowano bardzo popularny statek typu Liberty, wykorzystywany w wojnie na Atlantyku. Sporym ułatwieniem dla Anglików było również rozkodowywanie niemieckich meldunków czy namierzanie radiostacji, w efekcie system wilczych stad okazał się zgubny. Od maja 1943 roku Niemcy powoli zaczęli się wycofywać z działań na Atlantyku. Zamierzali jednak odrobić straty. Przede wszystkim chcieli wyprodukować jednostki nowocześniejsze i dopiero wtedy przystąpić do dalszych działań.

Wojna na Bałkanach

Działania na Bałkanach rozpoczął Mussolini atakiem na Grecję (28 października 1940) z terenu Albanii. Liczył na szybki sukces z powodu słabości i niechęci do prowadzenia walk przez armię grecką. Okazało się jednak, że Grecy nie tylko stawili silny opór, ale przeszli do kontrofensywy, wypychając nieudolną armię włoską do Albanii i odzyskując nawet część tego kraju.

Porażka Włochów wymusiła interwencję niemiecką. Hitler postanowił wspomóc sojusznika. Przy okazji III Rzesza zawarła sojusze z państwami bałkańskimi: Rumunią, Bułgarią, Jugosławią oraz Węgrami i Słowacją. Większość z nich przystąpiła do paktu trzech w listopadzie 1940, jedynie Bułgaria zrobiła to w marcu 1941. Zgoda na współpracę częściowo została wymuszona. Jedną z przyczyn były nadzorowane przez Niemcy korekty graniczne. Na przykład Rumunia w czerwcu 1940 roku zmuszona została do oddania Związkowi Sowieckiemu Besarabii, w sierpniu Węgrom Siedmiogrodu, a we wrześniu Bułgarii części Dobrudży.

R1N0uVP15QLD0

Mapa przedstawia na północy Jugosławię oraz Albanię z miastami Szkodra, Tirana, Elbasan i Wlora. Na południu jest Grecja oraz obszar greckiej okupacji z miastami Saranda i Korcza. Obszar greckiej okupacji znajduje się między Grecją a Albanią. Na zachodzie jest Morze Adriatyckie i Morze Jońskie, a także fragment Włoch.

Nie we wszystkich krajach była jednomyślność co do sojuszu z Niemcami. Tym bardziej że na tym terenie działała też dyplomacja brytyjska zmierzająca do budowania oporu przeciwko państwom faszystowskim. Brytyjczycy starali się też wspomóc militarnie Grecję. Ich zabiegi przyczyniły się również do obalenia rządu jugosłowiańskiego, chętnego do współpracy z Hitlerem (z regentem księciem Pawłem na czele), i przejęcia władzy przez wojskowych pod dowództwem Dušana Simovicia (wspierających nowego króla Piotra II), niechętnych faszystom. Hitler nie zamierzał jednak utracić kontroli nad Bałkanami. 6 kwietnia 1941 roku zaatakował Jugosławię i Grecję. Wojska hitlerowskie odniosły sukces.

W przypadku Jugosławii Hitlerowi pomogły konflikty narodowościowe. Między innymi przy pełnej akceptacji Führera proklamowane zostało przez nacjonalistów chorwackich (ustaszy) Niezależne Państwo Chorwackie z Ante Paveliciem na czele. Pozostałe obszary okupowały bezpośrednio Niemcy lub zostały podzielone między sojusznicze państwa. Macedonię przejęła Bułgaria, Wojwodinę – Węgry, część Słowenii i Czarnogóry – Włochy.

Ostatnim punktem oporu państw bałkańskich była Kreta. Została opanowana przez Niemców w maju 1941 roku.

Władze Grecji i Jugosławii udały się na emigrację do Wielkiej Brytanii.

Ciekawostka

Terminem „kolaboracja” (z łac. collaborare – współpracować) w czasie II wojny światowej określano współpracę obywateli państwa okupowanego z władzami okupacyjnymi na szkodę tego kraju lub jego społeczeństwa.

Przykładem kolaboracji jest działalność Vidkuna Quislinga, przywódcy norweskiej partii faszystowskiej Jedność Narodowa. Quisling współdziałał z hitlerowcami w czasie ich agresji na Norwegię, a dwa lata po opanowaniu kraju przez wojska niemieckie – w 1942 r. – stanął na czele rządu współpracującego z III Rzeszą. Jako współodpowiedzialny za terror i deportacje do obozów koncentracyjnych został po kapitulacji niemieckiej osądzony i skazany przez władze norweskie na karę śmierci.

R1OhRsIcDuEmw

Zdjęcie przedstawia mężczyznę w czarnym garniturze, koszuli i krawacie, który stoi w otoczeniu żołnierzy. Wszyscy mają uniesione wyprostowane prawe ramie nieco powyżej wysokości ramienia w geście heil Hitler.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

R13ut7IGAEnrF

Zdjęcie przedstawia kolumnę maszerujących niemieckich żołnierzy. W tle monumentalny pomnik w postaci łuku tryumfalnego, zdobiony rzeźbami.

Rxxl0rcSeFeBj

zadanie interaktywne

Niemcy zorganizowali w Paryżu defiladę zwycięzców. Dlaczego to ujęcie można uznać za symboliczne?

• Defilada odbyła się w tym samym miejscu co defilada wojsk niemieckich w 1918 roku.
• Defilada odbyła się na tle Łuku Triumfalnego.
• Defilada odbyła się w historycznym dniu zburzenia Bastylii.

Słownik