Podział Księstwa Warszawskiego

Po upadku Napoleona Bonaparte zwycięskie monarchie odnowiły na kongresie wiedeńskim (1814–1815) system równowagi europejskiej w postaci tzw. koncertu pięciu mocarstw – Rosji, Wielkiej Brytanii, Prus, Austrii i Francji, które miały decydować o sprawach kontynentu. Przywróciły też przedrewolucyjne dynastie i ustrój absolutystyczny. Zlikwidowano Księstwo Warszawskie, w miejsce którego utworzono Królestwo Polskie, w okrojonym w porównaniu do Księstwa kształcie i zależne od Rosji.

Kongres wiedeński (1814- 1815) i jego decyzje

R1YAcrAw4eEBf1

Obraz przedstawia obrady kongresu wiedeńskiego. Grupa mężczyzn siedzi lub stoi wokół dużego stołu, na którym leżą dokumenty i dyskutuje. Na ścianie za nimi wisi wielki obraz. Mężczyźni są ubrani w eleganckie ciemne stroje i białe rajtuzy.

Zwołany we wrześniu 1814 roku z inicjatywy Rosji, Wielkiej Brytanii, Austrii i Prus międzynarodowy kongres w Wiedniu miał uporządkować m.in. problemy graniczne w ponapoleońskiej Europie. W wyniku jego postanowień zorganizowano Związek Niemiecki (jako konfederację państw i wolnych miast), połączono katolicką Belgię z protestancką Holandią w Królestwo Niderlandów, zagwarantowano Szwajcarii wieczystą neutralność, a zamiast Księstwa Warszawskiego utworzono Królestwo Polskie. Najwięcej korzyści terytorialnych wyniosły z kongresu Austria i Prusy.

Kongres był historycznie pierwszą próbą utworzenia międzynarodowego ładu w skali Europy. Umówiono się, że porządek na nim ustalony będzie wspólnie broniony przez państwa biorące udział w obradach. Decyzja ta wymierzona była w ruchy rewolucyjne i narodowe, mogące dążyć do zmiany granic lub ustroju, w którymś z państw europejskich. W dniu 26 września 1815 roku, z inicjatywy cara Aleksandra I, monarchowie Austrii, Prus i Rosji podpisali deklarację o tzw. „Świętym Przymierzu”.

Święte Przymierze

Do aktu Świętego Przymierza przystąpili wkrótce władcy Francji, Danii, Holandii, Norwegii, Szwecji, Sardynii, Obojga Sycylii, Portugalii, Szwajcarii oraz książęta i wolne miasta Niemiec – łącznie 17 państw. Akceptację dla jego zasad wyraziło Państwo Kościelne, które jednak do niego nie przystąpiło.

Akt Świętego Przymierza głosił hasła obrony chrześcijaństwa. W rzeczywistości chodziło o walkę z ruchami rewolucyjnymi i obronę zasad monarchii absolutnej przed próbami jej liberalizowania, czyli np. ustanawiania monarchii konstytucyjnych. Ustalono, że odtąd decyzje w najważniejszych sprawach europejskich będą podejmowane podczas wspólnych zjazdów. Pierwszy z nich miał miejsce w Akwizgranie, trzy lata po zawarciu przymierza w Wiedniu.

Sprawa polska w optyce mocarstw europejskich

W trakcie obrad kongresu zarówno car Aleksander I, jak i książę Adam Czartoryski wiedzieli, że trzeba będzie stoczyć dyplomatyczną batalię z niedawnymi sprzymierzeńcami. Jednak nie spodziewali się tak dużego oporu. Aleksander I uważał Księstwo Warszawskie za swoją zdobycz i odszkodowanie za wkład włożony w zwycięstwo nad Napoleonem. O organizacji ziem polskich chciał zadecydować samodzielnie. Jeśli dopuszczał myśl o jakiś zmianach, to jedynie drobnych. Jestem w Polsce, zobaczymy, kto potrafi mnie stamtąd usunąć – miał powtarzać podczas obrad.

Sprawy potoczyły się jednak inaczej. Zapowiedź stanowiły propozycje, których radykalny charakter miał przekonać Aleksandra do ustępstw. Wśród nich pojawił się postulat powrotu do granic ustalonych w wyniku III rozbioru Polski w 1795 roku  (zwolennikiem tego rozwiązania był francuski dyplomata Charles Maurice Talleyrand) albo … całkowite odbudowanie Rzeczpospolitej w granicach z 1772 roku (za tym opowiadał się brytyjski minister Robert Stewart Castlereagh). Kanclerz Austrii Klemens von Metternich, chciał, aby car zrezygnował z planów zdobycia korony polskiej. Austria i Francja broniły też Saksonii przez zakusami Prus, obawiając się wzrostu ich znaczenia. Wielka Brytania natomiast chciała postawić tamę hegemonii rosyjskiej na kontynencie. Prusy domagały się coraz większych nabytków terytorialnych w zamian za wspieranie ambicji Aleksandra I. Rosja popadała więc w trakcie obrad w coraz większą izolację.

W Wiedniu zaczęto mówić o nowej wojnie. Po ten argument sięgały zwłaszcza Wielka Brytania i Austria, które zawarły tajny sojusz z Francją skierowany przeciw Rosji i Prusom. Konfrontacyjne nastroje były widoczne również w Warszawie. Brat cara, wielki książę Konstanty, demonstracyjnie przygotowywał wojsko polskie do działań u boku Aleksandra, a gotowość służby wojskowej zgłosił carowi nawet sam Tadeusz Kościuszko.

Gdy w lutym osiągnięto kompromis w sprawie Saksonii (Prusy otrzymały 3/5 jej terytorium), droga do rozwiązania sprawy polskiej stanęła otworem. Skłóconych dyplomatów i głowy państw pogodził ostatecznie powrót Napoleona z Elby w marcu 1815 roku. Los Księstwa Warszawskiego rozstrzygnięto w maju na drodze dwustronnych porozumień Rosji z Austrią oraz Prusami, jeszcze zanim doszło do ostatecznej klęski cesarza Francuzów pod Waterloo. Ustalenia te włączono później do Aktu Końcowego Kongresu Wiedeńskiego

Decyzje w sprawie polskiej na kongresie wiedeńskim

Zachodnia część Księstwa wraz większą częścią ziemi bydgoskiej i kaliskiej, nazwana teraz Wielkim Księstwem Poznańskim, została włączona do Prus. Tytuł wielkiego księcia poznańskiego przysługiwał królowi pruskiemu. Godność namiestnika powierzono księciu Antoniemu Radziwiłłowi. Bezpośrednio do Prus włączono natomiast ziemię chełmińską, michałowską oraz Toruń. Z Krakowa i jego okolic utworzono Wolne Miasto Kraków pod „opieką” Rosji, Austrii i Prus. Austria otrzymała m.in. podkrakowskie Podgórze, Wieliczkę i okręg Tarnopola (utracony na rzecz Rosji w 1809r.). Z pozostałych ziem Księstwa powstało Królestwo Polskie, złączone unią personalną z Rosją (car Aleksander przybrał tytuł króla Polski). Rosja zrezygnowała z wyłącznego posiadania ziem byłego Księstwa Warszawskiego, zachowała jednak większą jego część (128,5 ze 155,5 tys. km kw).  Okręg białostocki pozostał przy Rosji.

Choć w kongresie nie uczestniczyła oficjalnie reprezentacja społeczeństwa polskiego, to wśród najważniejszych przedstawicieli Rosji był książę Adam Czartoryski, zaprzyjaźniony z carem Aleksandrem I. Czartoryski, który do niedawna był ministrem spraw zagranicznych Rosji, w Wiedniu należał do grona głównych autorów ustaleń kongresu. To on przekonał Aleksandra I, że zyska wdzięczność Polaków dając im więcej niż Napoleon. Aleksander wymógł więc na uczestnikach obrad, że zamiast dotychczasowego Księstwa Warszawskiego powstanie Królestwo Polskie. W ten sposób nazwa Polski powróciła na mapę Europy pierwszy raz od III rozbioru w 1795 roku.

Podsumowując na mocy decyzji kongresu na ziemiach polskich powstały:

Wielkie Księstwo Poznańskie (niemiecka nazwa: Grossherzogtum Posen), autonomiczna prowincja państwa pruskiego, utworzona z zachodniej części Księstwa Warszawskiego oraz części ziemi bydgoskiej i przyłączona do Prus z zachowaniem odrębności administracyjnej.

Wolne Miasto Kraków, potocznie nazywane Rzeczpospolitą Krakowską, z władzą sprawowaną przez przedstawicieli Rosji, Austrii i Prus oraz Uniwersytetu Jagiellońskiego zasiadających wspólnie w 12‑osbowym Senacie Rządzącym. Obejmowało terytorium Krakowa wraz z okręgiem ok. 65 km na lewym brzegu Wisły. Na południu przez Wisłę graniczyło z Austrią, na północy i wschodzie z Królestwem Polskim, a na zachodzie z Prusami.

Królestwo Polskie, państwo utworzone z ziem Księstwa Warszawskiego (bez m.in. Poznańskiego, ziemi krakowskiej, bydgoskiej i kaliskiej) jako monarchia połączona unią personalną z Rosją. Liczyło 128 500 km kw.

Ćwiczenia

Słownik