Uniwersalizm cesarski i papieski. Wyprawy krzyżowe
Konflikt papieża z cesarzem - spór o inwestyturę
Późnym wieczorem w wigilię Bożego Narodzenia 1075 r. papież Grzegorz VII odprawiał pasterkę w rzymskiej bazylice św. Marii Większej (Santa Maria Maggiore). Do krypty, w której odbywała się msza, wpadła grupa uzbrojonych żołnierzy. Strącili oni z głowy papieża tiarę, chwycili go za włosy i wywlekli z kościoła. Nikt nie miał wątpliwości, kto stał za tym porwaniem. Był nim Henryk IV, król niemiecki. Rozpoczynał się wielki konflikt między cesarstwem a papiestwem, który na kilkadziesiąt następnych lat zdominował świat chrześcijański.
Kryzys
Upadek państwa Karolingów w IX w. zapoczątkował okres kryzysu politycznego w Europie. Kryzys nie ominął również Kościoła, który u władców frankijskich miał potężnych sojuszników. Nastąpiło osłabienie władzy i znaczenia papieży. Wybór następcy św. Piotra zwykle był przeprowadzany w atmosferze walk wewnętrznych między włoskimi rodami arystokratycznymi, które chciały obsadzić tę godność swoim kandydatem. Wybór często padał na nieodpowiednie osoby (tzn. takie, które nie czuły powołania do sprawowania tak ważnej funkcji, a zgadzały się na jej piastowanie ze względu na wpływy z nią związane), a same pontyfikaty trwały krótko. Dodatkowo rozpowszechnił się zwyczaj kupowania i sprzedawania godności kościelnych (symonia) oraz obsadzania najwyższych stanowisk i urzędów przez własnych krewnych (nepotyzm). W 962 r. Otton I zajął Rzym i koronował się na cesarza, przywracając tym samym porządek i pokój. Ceną, jaką przyszło zapłacić za to Kościołowi, było uzależnienie od władzy następców Ottona. Od tej pory cesarz miał wpływ na wybór papieża, który dodatkowo był zobowiązany do składania przysięgi na wierność władcy.
Kryzys dotknął nie tylko papiestwo, ale też cały Kościół. Większość problemów, z którymi się borykał, wiązała się z faktem, że duchowieństwo (zwłaszcza wyższe) uzależnione było od władzy świeckiej. Książę czy król nadawał kościołom i klasztorom uposażenie, tzw. beneficjum, czyli majątki ziemskie. Z tego tytułu władca rościł sobie prawo do tego, aby mieć wpływ na obsadę godności kościelnych, czyli mianować swoich kandydatów na godności biskupów czy opatów.
Duchowni stawali się wasalami władców świeckich – byli zobowiązani do wierności i oddania swojemu seniorowi. Styl życia duchownych niewiele różnił od tego, który cechował osoby świeckie. Dla władcy ważniejsze było, by daną godność pełnił lojalny wobec niego duchowny, który mógł być stabilnym filarem jego władzy w terenie, niż ktoś, kto sumiennie przestrzegał reguł życia duchownego. Nierzadko zdarzało się, że księża wchodzili w związki małżeńskie, bardziej zajmowali się polityką i sprawami wojska niż sprawami Kościoła. W klasztorach doszło do zaniku dyscypliny i rozkładu duchowości.
Papież i cesarz
Papież Grzegorz VII, były mnich, podjął się próby radykalnej reformy Kościoła. Przez swoje działania wszedł na drogę otwartego konfliktu z cesarstwem, którego tłem był spór o dominację w Kościele.
Wyjaśnij, jakie znaczenie miało to, kto przekazuje biskupowi oznakę obejmowanego urzędu.
Punktem spornym była kwestia obsady godności kościelnych. Panujący w Niemczech Henryk IV rościł sobie prawo do decydowania o tym, kto będzie zajmował najwyższe urzędy w Kościele. Nie zgadzał się z propagowaną przez nowego papieża ideą uniezależnienia się Kościoła od władzy świeckiej. W 1075 r. papież Grzegorz VII sporządził dokument zwany Dictatus papae (łac., dyktat papieski) . U jego podstaw leżało przekonanie o konieczności określenia na nowo stosunków między papiestwem a cesarstwem.
Odtąd – zgodnie z duchem wydanego dokumentu – powinny opierać się one na idei prymatu papieża nad całym światem chrześcijańskim. Papieżowi powinna zatem przysługiwać najwyższa władza sądownicza i prawodawcza oraz prawo do zdetronizowania władców świeckich, w tym samego cesarza. Władcy świeccy w myśl postanowień dokumentu tracili zaś prawo do nadawania inwestytury, a tym samym wpływania na wybór duchownych.
Dokument wydany przez papieża Grzegorza VII nie mógł pozostać bez reakcji ze strony władcy niemieckiego. W wigilię Bożego Narodzenia 1075 r. papież Grzegorz VII został porwany podczas odprawiania pasterki, uwięziony i torturowany. Następnego dnia go odbito. Na synodzie w Wormacji w 1076 r. Henryk IV podważył wybór Grzegorza VII na tron papieski. W odpowiedzi papież nałożył ekskomunikę na króla, co oznaczało w praktyce zwolnienie jego poddanych z przysięgi na wierność. Było to równoznaczne z detronizacją władcy. Wykorzystała to opozycja, która zbrojnie wystąpiła na terenie Niemiec przeciwko Henrykowi, grożąc mu utratą tronu. Król zdecydował się prosić papieża o zdjęcie ekskomuniki. Udał się do Canossy, gdzie wówczas przebywał Grzegorz VII, i trzy dni stojąc pod murami miasta, ubrany w wór pokutny, prosił papieża o przebaczenie. W końcu Grzegorz VII się ugiął.
Pokój okazał się jednak krótkotrwały. W 1084 r. Henryk IV doprowadził do wygnania z Rzymu Grzegorza VII i mianował nowego papieża, Klemensa III, który koronował go na cesarza. Grzegorz zmarł rok później na wygnaniu, ale ani jego śmierć, ani późniejszy o kilka lat zgon cesarza nie zakończyły sporu. Walka ciągnęła się przez następne lata. Europa podzieliła się na zwolenników i przeciwników papieża. Konkordat podpisany w Wormacji w 1122 r. między cesarzem Henrykiem V a papieżem Kalikstem tymczasowo uregulował kwestie związane z inwestyturą duchowieństwa na zasadach kompromisu.
Ćwiczenia
Dopasuj podpisy do wskazanych na ilustracji elementów ubioru papieża. Wyjaśnij cel powstania insygniów papieskich.
tiara – papieska korona składająca się z trzech okręgów wysadzanych drogimi kamieniami, symbolizującymi władzę papieża nad trzema strefami: niebem, ziemią i czyśćcem,
ferula – długa zdobiona laska zakończona krzyżem,
paliusz – element stroju liturgicznego w kształcie szerokiego pasa zakładanego przez szyję, koloru białego z naszytymi krzyżami,
berło – ozdobna pałka będąca jednym z trzech symboli najwyższej władzy.
Przeanalizuj poniższe stwierdzenia. Przyporządkuj je do kategorii, które określają: władzę papieża nad Kościołem, stosunek papieża do cesarza i innych władców oraz uzasadnienie prymatu papieża w świecie chrześcijańskim.
Indeks dolny Źródło: Grzegorz VII, Dictatus papae, tekst dostępny online: e‑historia.com.pl Indeks dolny koniecŹródło: Grzegorz VII, Dictatus papae, tekst dostępny online: e‑historia.com.pl
Na podstawie poniższej ilustracji rozstrzygnij, jaka średniowieczna procedura została na niej przedstawiona. Uzasadnij swoje zdanie.
Na podstawie opisu ilustracji rozstrzygnij, jaka średniowieczna procedura została na niej przedstawiona. Uzasadnij swoje zdanie.
Zapoznaj się z animacją przedstawiającą wyprawę Henryka IV do Canossy, a następnie wykonaj polecenia.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RLkTNIXY9n40L
Film nawiązujący do treści materiału - dotyczy sporu o inwestyturę.
Wyjaśnij, co współcześnie oznacza powiedzenie „pójść do Canossy”.
Oceń postępowanie papieża Grzegorza VII i cesarza Henryka IV podczas spotkania w Canossie.
Słownik
(z łac. investire – odziewać, ubierać) procedura nadania lenna wasalowi przez seniora przy zachowaniu właściwego ceremoniału; podczas inwestytury duchownej senior wręczał biskupowi lub opatowi pastorał i pierścień
zmiany przeprowadzone w Kościele w XI–XII w., mające na celu przywrócenie ideału życia zgodnie z zasadami Ewangelii i wyeliminowanie wynaturzeń; reforma nazwę swą wzięła od imienia papieża Grzegorza VII
(łac., dyktat papieża) dokument wydany w 1075 r., którego autorstwo przypisuje się papieżowi Grzegorzowi VII; wprowadzał on wyższość władzy papieskiej nad cesarską; miał charakter odręcznej notatki i nie był przeznaczony do podania do publicznej wiadomości
(z łac. beneficium – dobrodziejstwo) nadanie duchownym dożywotnio prawo do czerpania dochodów z tytułu piastowania określonego urzędu, np. biskupa
(z łac. concordatum – uzgodniony) umowa międzynarodowa między państwem a Stolicą Apostolską
umowa zawarta między cesarzem Henrykiem V a papieżem w 1122 r. kończąca spór o inwestyturę
inaczej zwana ekskomuniką (z łac. excommunicatio – wyłączenie ze społeczności) lub anatemą (z gr. anathema – rzecz oddana złu, przeklęta), to najcięższa kara kościelna wymierzana przez papieża lub biskupa; osobę wyklętą wykluczano ze społeczności wiernych: nie mogła uczestniczyć w nabożeństwach ani przyjmować sakramentów, nie przysługiwał jej pogrzeb chrześcijański; anatema unieważniała też wszelkie przysięgi i zobowiązania lenne oraz zwalniała poddanych z obowiązku posłuszeństwa wobec ekskomunikowanego władcy; klątwie towarzyszył często interdykt, polegający na czasowym zakazie odprawiania obrzędów religijnych na obszarze podległym wyklętemu lub w jego obecności