4. W poszukiwaniu śladów działalności lodowca na Pojezierzu Mazurskim

Pojezierze Mazurskie to region wyjątkowy pod względem krajobrazowym. Jego urok kilka lat temu doceniło jury konkursu „New 7 Wonders of the World”, czyli 7 Nowych Cudów Świata. Pod nazwą „Mazury Cud Natury” region dostał się do finału i znalazł się w gronie czternastu najpiękniejszych i najbardziej wyjątkowych miejsc na świecie. Poznajmy wyjątkowy krajobraz Pojezierza Mazurskiego.

RsZML5cCqrEz4

Lotnicze zdjęcie mazurskiego jeziora o nieregularnej linii brzegowej. Na jeziorze dużo małych, zalesionych wysepek. Dookoła płaski teren pól i lasów.

Położenie Pojezierza Mazurskiego

Pojezierze Mazurskie leży we wschodniej części pasa pojezierzy,Kulminację terenu stanowią Wzgórza Szeskie, zaznaczające się wyraźnie w krajobrazie regionu, w obrębie których wysokości względne przekraczają 100 m. Najwyższym wzniesieniem jest Góra Szeska (309 m n.p.m.). 

RFM8LDXU1X44H

Ilustracja przedstawia mapę hipsometryczną Polski. W obrębie lądów występują obszary w kolorze zielonym, żółtym, pomarańczowym i czerwonym. Na północy przeważają obszary w kolorze zielonym przechodzące ku południowi w kolor żółty i pomarańczowy aż do czerwonego. Morza zaznaczono kolorem niebieskim . Na mapie opisano nazwy półwyspów, wysp, głównych nizin, wyżyn i pasm górskich, morza, zatok, zalewów, rzek i jezior. Na obszarze morza w wybranych miejscach opisano głębokości. Oznaczono białymi kropkami i opisano główne miasta, stolicę – Warszawę wyróżniono czerwoną kropką. Berlin i Pragę, będące stolicami państw sąsiadujących z Polską również oznaczono w ten sposób. Oznaczono czarnymi kropkami i opisano szczyty górskie. Różową wstążką oznaczono granice państw. Kolorem czerwonym opisano państwa sąsiadujące z Polską. Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co jeden stopień. Po prawej stronie mapy na górze w legendzie umieszczono prostokątny pionowy pasek. Pasek podzielono na dwadzieścia trzy części. U góry – czerwony i ciemnopomarańczowy, dalej pomarańczowy, jasnopomarańczowy i żółty, jasnozielony i ciemnozielony, kolejno jasnoniebieski do ciemnoniebieskiego. Opisano poziomice od zero metrów (poziom morza) do dwóch tysięcy metrów powyżej poziomu morza – w obrębie kolorów zielonych co dwadzieścia pięć metrów, w obrębie kolorów żółtych co pięćdziesiąt metrów, w obrębie kolorów pomarańczowych co sto, dwieście, trzysta i pięćset metrów. W obrębie kolorów czerwonych opisano poziomice tysiąc pięćset metrów nad poziomem morza i dwa tysiące metrów nad poziomem morza. Na dole paska odcieniami koloru niebieskiego oznaczono głębokości mórz: dziesięć metrów poniżej poziomu morza, dwadzieścia pięć metrów poniżej poziomu morza, pięćdziesiąt metrów poniżej poziomu morza, sto metrów poniżej poziomu morza. Po lewej stronie mapy na dole w legendzie umieszczono i opisano znaki użyte na mapie. Miasta oznaczono białą kropką, stolice – czerwoną kropką, granice państw – różową wstążką. Rzeki to niebieskie linie, teren podmokły – niebieskie kreskowanie, szczyty to czarne kropki opisane wysokością

Pojezierze Mazurskie – mapa interaktywna

Krajobraz Pojezierza Mazurskiego

Teren Polski był kilkakrotnie objęty zlodowaceniami. Krajobraz Pojezierza Mazurskiego został ukształtowany podczas ostatniego zlodowacenia (nazywanego zlodowaceniem północnopolskim albo zlodowaceniem bałtyckim). Charakteryzuje go specyficzna, bardzo urozmaicona rzeźba terenu, którą tworzą różnej wielkości wzgórza, pagórki, równiny i obniżenia wypełnione wodą zajęte przez jeziora polodowcowejezioro polodowcowe jeziora polodowcowe. Lądolód pozostawił na powierzchni terenu gliny, piaski i żwiry. Wytworzyły się na nich gleby o zróżnicowanej żyzności – żyzne na glinach i mało żyzne na piaskach i żwirach.

Występują tu m.in.:

• rozległe, płaskie, faliste i pagórkowate równiny powstałe w wyniku nagromadzenia glin oraz piasków i żwirów osadzonych przez wody z topniejącego lądolodu,

• zagłębienia o płaskim dnie, rynny, rozległe doliny (tzw. pradoliny), którymi odpływały wody z topniejącego lądolodu, wykorzystywane przez współczesne rzeki, obniżenia po wytapiających się bryłach lodu i in.; wiele z tych form wypełnionych jest wodą i tworzy jeziora polodowcowe.

Krajobraz Pojezierza Mazurskiego – galeria zdjęć

Rrug3V3nhgBdU

Zdjęcie przedstawia na pierwszym planie piaszczystą drogę, dalej drzewa i pagórkowaty teren porośnięty trawą. W oddali jezioro i las.

RtpYaVbqJgANd

Pośrodku fotografii znajduje się jezioro. Po bokach teren pokryty trawą, w niższych partiach drzewami. Dość strome stoki o wysokości kilku metrów.

RS1K3SFPskPFm

Zdjęcie przedstawia rozległe jezioro. Gładka tafla wody, pośrodku kilka pływających żaglówek. W tle i po prawej stronie linia otaczającego jezioro lasu.

R1HbbyRAGEPFN

Zdjęcie przedstawia pola uprawne znajdujące się na pofalowanym terenie. W tle i po prawej stronie las liściasty.

Zróżnicowanie form rzeźby terenu i skał występujących w podłożu wpływa na układ sieci rzecznej i występowanie jezior. Jeziora zajmują ok. 7% powierzchni regionu, a ponad 2,5 tys. z nich ma powierzchnię większą niż 1 ha. Jest ich znacznie mniej niż na Pojezierzu Pomorskim, gdzie występuje ok. 5 tys. jezior, ale to właśnie jeziora mazurskie uważane są za „cud natury”. Największe nagromadzenie jezior, zwłaszcza tych o dużej powierzchni, występuje w środkowej części pojezierza. Dlatego region ten jest nazywany Krainą Wielkich Jezior Mazurskich. Znajdują się tu dwa największe jeziora w Polsce – Śniardwy (powierzchnia 113,8 km²) i Mamry (105 km²). Do dużych jezior należą także Jeziorak (32,2 km²), Niegocin (26,0 km²), Roś, (18,9 km²), Tałty (18,3 km²) i Nidzkie (18,1 km²). Zbiorniki te połączone są wieloma ciekami spływającymi ku północy i południu.

R1SEp4IqVAbA5

Mapa przedstawiająca Wielkie Jeziora Mazurskie. Znajdują się w centrum, są to Mamry, Dargin, Kisajno, Niegocin, Gołdopiwo. Zlokalizowane wokół Giżycka, na południe od Węgorzewa.

Krajobraz Pojezierza Mazurskiego – galeria zdjęć film

R1Ilj75hMBAJe

Film nawiązujący do treści materiału

Film nawiązujący do treści materiału

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1Ilj75hMBAJe

Film nawiązujący do treści materiału

Na obszarze Pojezierza Mazurskiego jest zdecydowanie większy udział lasów niż do tej pory poznanych krainach, niż rolnictwa. Dominujące w regionie lasy iglaste porastają głównie tereny piaszczyste. Z kolei lasy liściaste i mieszane występują na glebach wykształconych z glin oraz w  dolinach rzecznych. Wilgotne gleby bagienne porastają lasy olchowe i brzozowe, a także różnorodne mchy, trzciny i turzyce. Część podmokłych terenów została osuszona, dzięki czemu przekształciła się w łąki.

RZes2d9H1Xilk

Mapa Pojezierza Mazurskiego przedstawiająca występujące na tym terenie lasy.

Największymi kompleksami leśnymi są Puszcza Nidzicka (590 tys. ha) i Puszcza Piska (ok. 100 tys. ha). Znaczna część Puszczy Piskiej jest chroniona w granicach Mazurskiego Parku Krajobrazowego.  Osobliwością tych kompleksów leśnych jest występowanie tzw. „sosny mazurskiej”, osiągającej wysokość 40 m i wiek ok. 200 lat. D

Na terenie Pojezierza Mazurskiego występuje ponad 1200 gatunków roślin. Niektóre z nich przetrwały od czasu zlodowaceń. Do najcenniejszych gatunków należą m.in.: cis, chamedafne, zimoziół, wełnianka, kosaciec, orlik i różne gatunki storczyków.

Flora Pojezierza Mazurskiego – galeria zdjęć

R1IaRwDd6S9PC

Fotografia boru sosnowego. Wysokie, gęsto rosnące obok siebie drzewa. Na pierwszym planie ściółka leśna.

R1DM7Nqd2N3CQ

Zdjęcie przedstawia teren lasu liściastego porośnięty głównie przez brzozy. Pośrodku biegnie lekko wydeptana droga. Korony drzew przysłaniają promienie słońca.

R1X7LhCy89zRH

Zdjęcie przedstawia teren bagienny porośnięty brzeziną. Podmokły teren jest pokryty niewysoką roślinnością i porostami. Co kilka metrów rozmieszczone są drzewa liściaste.

RIROnxu6C5V11

Zdjęcie. Pośrodku płynąca niewielka rzeka, po bokach drzewa liściaste oraz płaski, piaszczysty teren.

RapqNSec3IOZe

Zdjęcie przedstawia płaski teren porośnięty trawiastą roślinnością zbierającą się w kępy, na górze zakończone puszystymi białymi rozrzutkami. Na drugim planie rosnące brzozy.

R1QE8QuAJm8Bb

Zdjęcie. Pierwszy plan zajmują gęste szuwary. Trawiasta roślinność, gdzieniegdzie przebijają się pałki. Dalej zbiornik wodny, a w tle linia lasu.

R1YV83JUCeFkz

Fotografia przedstawiająca las mieszany. Zdjęcie wykonane jesienną porą, ściółka pokryta żółtymi i brązowymi liśćmi. Na drugim planie gęsto rosnące cisy o grubych pniach.

RqzIig5hwMAhB

Zdjęcie przedstawia gałązkę obficie pokrytą drobnymi, jasnozielonymi listkami. Są grube i dość sztywne. Posiadają lekki połysk.

R1CUhW2eipYPT

Fotografia przedstawiająca zbliżenie na kwitnący zimoziół. Kwiaty o jasnoróżowej barwie, złożone z kilku podłużnych listków, skierowane ku ziemi.

Najbardziej pospolitymi gatunkami ssaków na terenie Pojezierza Mazurskiego są jelenie, sarny, dziki, wiewiórki, zające i borsuki. Na terenach podmokłych można spotkać m.in. łosie, bobry i wydry, a także liczne gatunki ptaków wodno‑błotnych, np. kormorana czarnego, żurawia zwyczajnego, czaplę siwą, łabędzia niemego, bociana białego (rzadziej czarnego). Liczne są gatunki drapieżne: puchacze, rybołowy, orły bieliki i orły krzykliwe. Spośród gadów występują: padalce, zaskrońce, jaszczurki zwinki, żmije zygzakowate i żółwie błotne, natomiast płazy reprezentowane są przez: kumaki nizinne, traszki, ropuchy, rzekotki drzewne i żaby. Jeziora i rzeki są miejscem życia licznych gatunków ryb: płoci, uklei, linów, szczupaków, sumów, miętusów, węgorzy, sielaw i sandaczy.

Fauna Pojezierza Mazurskiego – galeria zdjęć

R1PQYLtCNfhTa

Zdjęcie przedstawia jelenia stojącego na drodze w lesie. Jest krępej budowy, ma ciemnobrązową barwę. Posiada dużej wielkości poroże.

R1E7ZLchhjY4r

Zdjęcie przedstawia bobra nad zbiornikiem wodnym w czasie wiosennych roztopów.

R1CO3BDMTW9QN

Zdjęcie przedstawia łabędzi pływającego po spokojnej tafli wody. W tle szuwary.

Rrv9ivDztDElQ

Fotografia puchacza. Ma czarno‑szare upierzenie, wydatny czarny krótki dziób, pomarańczowe oczy.

R1A9Jun3oSE2w

Zdjęcie przedstawia żabę o intensywnej, jasnozielonej barwie ciała.

R1PRswkadVEE6

Fotografia pływającego szczupaka. Masywna ryba ciemnobrązowego koloru, pokryta białymi plamkami.

Rsd5BCCUp0hIc

Fotografia suma. Ryba dużej wielkości, posiada wąsy kilkunastocentymetrowej długości.

Ochrona przyrody

Najcenniejsze pod względem przyrodniczym tereny Pojezierza Mazurskiego są chronione w granicach utworzonego w 1977 roku Mazurskiego Parku Krajobrazowego w celu ochrony unikalnego krajobrazu mazurskich jezior, lasów i bagien oraz zachowania różnorodności biologicznej tego regionu. Obejmuje liczne jeziora, rzeki i lasy, tworząc malowniczy krajobraz, który przyciąga turystów zainteresowanych rekreacją na świeżym powietrzu i kontaktami z naturą. Na jego obszarze występują jeziora – Śniardwy, Bełdany, Mokre, Łuknajno, Mikołajskie, Warnołty i Zdróżno.  W skład parku wchodzi północna część Puszczy Piskiej z rzeką Krutynią. Na tym obszarze powołano liczne rezerwaty przyrody, głównie ornitologiczne, w których chronione są gatunki ptaków wodno‑błotnych. W kilku prowadzona jest ochrona ścisła: Jezioro Łuknajno (światowy rezerwat biosfery objęty konwencją międzynarodową, chroniący największą w Europie kolonię łabędzia niemego), Czapliniec, Jezioro Kożuchy, Perkuny i Torfowisko Spytkowo. Od lat trwają starania o przekształcenie Mazurskiego Parku Krajobrazowego w park narodowy. Niestety, nie zostały one zakończone powodzeniem, chociaż środowisko przyrodnicze tego regionu ma unikatowe cechy nie tylko w skali kraju, ale także Europy. Formą ochrony przyrody obejmującą największą powierzchnię w regionie są obszary chronionego krajobrazu.

Zagospodarowanie Pojezierza Mazurskiego

Największe miasta regionu to Olsztyn (159,2 tys. – 2022 r.), Ełk (60,1 tys. – 2022 r.) i Giżycko (27,6 tys. – 2022 r.). Są one ważnymi ośrodkami lokalnymi, spełniającymi przede wszystkim funkcje usługowe. Pozostałe jednostki osadnicze to małe miasta i wsie.

Przemysł w regionie jest słabo rozwinięty – działają tu głównie małe firmy z branży spożywczej (przemysł mleczarski, mięsny, młynarski, rybny, piwowarski), drzewnej (przemysł tartaczny, meblowy), chemicznej (przemysł gumowy), rozwija się także przemysł maszynowy i elektromaszynowy. 

Rolnictwo rozwija się głównie na obszarach żyznych gleb wykształconych z glin. Uprawia się przede wszystkim pszenicę, jęczmień, rzepak i tytoń. Znaczne obszary zajmują też łąki i pastwiska, na których prowadzony jest wypas bydła. W mazurskich jeziorach poławiane są ryby słodkowodne: szczupaki, sandacze, sieje, sielawy, węgorze. Drewno z okolicznych lasów wykorzystywane jest m.in. do produkcji mebli.

Intensywnie rozwija się także turystyka. Zainteresowaniem turystów cieszą się malowniczy krajobraz, liczne jeziora umożliwiające rozwój turystyki wodnej i lasy oraz czyste środowisko (Pojezierze Mazurskie zalicza się do tzw. Zielonych Płuc Polski, mających duże znaczenie ekologiczne a termin  podkreśla rolę tych obszarów jako „płuc” kraju, ponieważ lasy są kluczowe dla regulacji klimatu poprzez absorpcję dwutlenku węgla i produkcję tlenu). Atrakcyjność turystyczną regionu podnoszą: szlaki wodne (m.in. Wielkie Jeziora, dolina Krutyni), hodowle dzikich zwierząt (żubrów, jeleni, koników polskich), jarmarki regionalne i inne cykliczne imprezy plenerowe (np. Mazurskie Noce Kabaretowe czy Piknik Country w Mrągowie) oraz liczne zabytki i muzea (np. gotyckie zamki w Kętrzynie, Reszlu), bunkry z czasów II wojny światowej w Gierłoży i okolicach Kętrzyna i wiele innych. Dobrze zorganizowana jest także infrastruktura komunikacyjna (gęsta sieć kolejowa i drogowa), noclegowa i gastronomiczna w miejscowościach turystycznych, np. Mikołajki, Ruciane‑Nida, Ełk, Giżycko, Węgorzewo, Mrągowo.

Dziedzictwo kulturowe Pojezierza Mazurskiego

Pojezierze Mazurskie obejmuje dwa regiony kulturowe – Warmię i Mazury. Nazwa Warmii wywodzi się prawdopodobnie od pruskiego ludu Warmów zamieszkującego zachodnią część Pojezierza Mazurskiego, a nazwa Mazury od słowa „maź”, które oznaczało smołę i dziegieć wytwarzane przez zamieszkujących tutejsze lasy smolarzy.

Charakterystycznymi elementami krajobrazu kulturowego regionu są:

• mozaika pól, łąk, lasów i jezior,

• przydrożne aleje drzew,

• zabudowa wsi – drewniana i murowana, z czerwonej cegły z dachami krytymi dachówką,

• pałace i dwory z kompleksami parkowo‑ogrodowymi,

• murowane kapliczki przydrożne i in.

Tradycyjna zabudowa wsi Pojezierza Mazurskiego składała się przede wszystkim z kościoła z wysoką wieżą, karczmy oraz folwarku. W granicach wsi znajdowały się też często kuźnie, wiatraki i młyny. Budynki mieszkalne i gospodarcze wznoszone były z drewna i kryte słomą, gontem lub dachówką lub były murowane z czerwonej cegły. Przykłady tradycyjnej zabudowy regionu można zobaczyć w Muzeum Budownictwa Ludowego – Parku Etnograficznym w Olsztynku oraz w Muzeum Kultury Ludowej w Węgorzewie.

RZbggE1NP5KgB

Zdjęcie przedstawia odrestaurowaną tradycyjną drewnianą chałupę na terenie skansenu. Na pierwszym planie droga gruntowa, dalej płot, przy którym rosną kwiaty. Za domem linia drzew.

RVxhjgFZN1JPQ

Zdjęcie przedstawia drewniany wiatrak stojący pośród pól uprawnych. Posiada on cztery bardzo duże skrzydła.

RLhdh7mwkGUit

Zdjęcie przedstawia pomieszczenie, w którym po lewej stronie znajduje się niewielki stolik, dalej łóżko, komoda stojąca w rogu, na niej kilka misek. Z prawej strony krzesło i stolik pod oknem. Drugie okno znajduje się nad łóżkiem.

Mieszkańcy regionu posługiwali się gwarą warmińską i mazurską, która dziś zachowała się jedynie wśród ludności wiejskiej starszego pokolenia. Ich tradycyjnym zajęciem była uprawa ziemi. Dziś znaczna część mieszkańców zatrudniona jest w usługach, głównie w turystyce.

Ciekawostka

Tradycyjny męski strój mieszkańców regionu składał się z koszuli z grubego, białego płótna, na którą nakładano westę – kamizelkę z sukna w drobne prążki w kolorze czerwonym, niebieskim, granatowym, zielonym lub brązowym. Do tego noszono czarne, granatowe lub niebieskie spodnie i kapelusze z filcu. Całości dopełniały brązowe lub czarne, sięgające do łydki buty, tzw. skórznie. Strój kobiecy również składał się z białej koszuli z lnianego płótna, czerwonej kamizelki (westki) i dopasowanego kabata ozdobionego koronkami i plisami lub jubki – luźnego kaftanika z długimi rękawami. Do tego wkładano szerokie spódnice, zwane kitlami, w kolorach czarnym, brązowym, granatowym i czerwonym, często w kratę. Uzupełnieniem kobiecego stroju były bogato zdobione trójkątne chusty i czepce wiązane pod brodą na kokardę.

RXpK8kvV2zYGE

Czarno‑biała fotografia przedstawiająca trzy kobiety w obszernych, bogato zdobionych sukniach. Na ich ramionach widać duże chusty. Kobiety noszą również nakrycia głowy przypominające czapki, wiązane pod szyją.

W tradycyjnej kuchni wykorzystywano lokalne produkty – mięso, ryby, sery (z mleka krowiego lub owczego) i miód. Wśród dań występują np. dzyndzałki, czyli lokalne pierogi z farszem z dziczyzny lub mielonej wołowiny i boczku, plińce z pomoćką, czyli placki ziemniaczane serwowane z twarożkiem, a także zupa gulaszowa (karmuszka) z białej fasoli, cieciorki, kapusty, marchwi i śmietany.

Niezwykle różnorodny jest świat podań i legend, w których pojawiają się mieszkające w lasach i na bagnach dobre i złe diabły przybierające postacie zwierząt, topniki, ogniki i mary, a nawet… chytra baba.

Zabytki

Na obszarze Pojezierza Mazurskiego znajduje się wiele zabytkowych obiektów będących świadectwem burzliwej historii Warmii i Mazur, stanowiących jednocześnie atrakcje turystyczne. Znajdują się tu m.in. kurhany, gotyckie zamki biskupie i krzyżackie, kościoły, obiekty architektury militarnej oraz skanseny. Licznie występują też zabytkowe dwory i pałace otoczone rozległymi parkami bądź ogrodami. 

Podsumowanie

1. Krajobraz Pojezierza Mazurskiego został ukształtowany przez lądolód skandynawski w okresie ostatniego zlodowacenia.

2. Na Pojezierzu Mazurskim występuje urozmaicona rzeźba, której cechą charakterystyczną są zróżnicowane formy terenu i znaczne różnice wysokości.

3. W rzeźbie dominują równiny o powierzchni pagórkowatej lub falistej, pagóry i pagórki, wzgórza, wały oraz zagłębienia, rynny i pradoliny.

4. Właściwości gleb zależą od podłoża – gleby żyzne i zasobne są wykształcone z glin, natomiast na utworach piaszczystych powstały słabe gleby. Rolnictwo rozwija się głównie na obszarach żyznych gleb brunatnych wykształconych na utworach gliniastych.

5. Tereny piaszczyste porastają lasy iglaste, natomiast lasy liściaste i mieszane występują na glebach wykształconych z glin lub w dolinach rzecznych i na obszarach bagiennych.

6. Najcenniejsze pod względem przyrodniczym tereny Pojezierza Mazurskiego są chronione w granicach Mazurskiego Parku Krajobrazowego.

7. Głównym kierunkiem rozwoju gospodarczego regionu jest turystyka.

Słownik

Ćwiczenia

Notatnik