8. Czym wyróżnia się od innych Wyżyna Lubelska?

Wyżyna Lubelska i sąsiadujące z nią od południa Roztocze to krainy pełne kontrastów i osobliwości zarówno w sferze przyrodniczej, jak i kulturowej. Występuje tu jedyny w swoim rodzaju krajobraz lessowy, który jednocześnie ze względu na swoje cechy w znacznym stopniu jest przekształcony przez działalność gospodarczą człowieka. Warto poznać ten ciekawy region, a pomoże Ci w tym e‑materiał.

RpWmoG7aa9fFO

Fotografia prezentująca wąwóz lessowy o pionowych, głębokich zboczach i wąskim dnie. Na zboczach widoczne wystające korzenie drzew rosnących na szczycie zbocza.

Położenie Wyżyny Lubelskiej i Roztocza

Wyżyna Lubelska leży w południowo‑wschodniej części Polski w pasie Wyżyn Polskich, pomiędzy doliną Wisły na zachodzie i doliną Bugu na wschodzie. Od północy sąsiaduje z Polesiem Lubelskim i Niziną Podlaską, od południa z Roztoczem i Kotliną Sandomierską.

R1RRBRUUTSPVR

Ilustracja przedstawia mapę hipsometryczną Polski. W obrębie lądów występują obszary w kolorze zielonym, żółtym, pomarańczowym i czerwonym. Na północy przeważają obszary w kolorze zielonym przechodzące ku południowi w kolor żółty i pomarańczowy aż do czerwonego. Morza zaznaczono kolorem niebieskim . Na mapie opisano nazwy półwyspów, wysp, głównych nizin, wyżyn i pasm górskich, morza, zatok, zalewów, rzek i jezior. Na obszarze morza w wybranych miejscach opisano głębokości. Oznaczono białymi kropkami i opisano główne miasta, stolicę – Warszawę wyróżniono czerwoną kropką. Berlin i Pragę, będące stolicami państw sąsiadujących z Polską również oznaczono w ten sposób. Oznaczono czarnymi kropkami i opisano szczyty górskie. Różową wstążką oznaczono granice państw. Kolorem czerwonym opisano państwa sąsiadujące z Polską. Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co jeden stopień. Po prawej stronie mapy na górze w legendzie umieszczono prostokątny pionowy pasek. Pasek podzielono na dwadzieścia trzy części. U góry – czerwony i ciemnopomarańczowy, dalej pomarańczowy, jasnopomarańczowy i żółty, jasnozielony i ciemnozielony, kolejno jasnoniebieski do ciemnoniebieskiego. Opisano poziomice od zero metrów (poziom morza) do dwóch tysięcy metrów powyżej poziomu morza – w obrębie kolorów zielonych co dwadzieścia pięć metrów, w obrębie kolorów żółtych co pięćdziesiąt metrów, w obrębie kolorów pomarańczowych co sto, dwieście, trzysta i pięćset metrów. W obrębie kolorów czerwonych opisano poziomice tysiąc pięćset metrów nad poziomem morza i dwa tysiące metrów nad poziomem morza. Na dole paska odcieniami koloru niebieskiego oznaczono głębokości mórz: dziesięć metrów poniżej poziomu morza, dwadzieścia pięć metrów poniżej poziomu morza, pięćdziesiąt metrów poniżej poziomu morza, sto metrów poniżej poziomu morza. Po lewej stronie mapy na dole w legendzie umieszczono i opisano znaki użyte na mapie. Miasta oznaczono białą kropką, stolice – czerwoną kropką, granice państw – różową wstążką. Rzeki to niebieskie linie, teren podmokły – niebieskie kreskowanie, szczyty to czarne kropki opisane wysokością.

Krajobrazy Wyżyny Lubelskiej i Roztocza – materiał interaktywny

Krajobraz Wyżyny Lubelskiej i Roztocza

Wyżyna Lubelska charakteryzuje się bardzo zróżnicowaną rzeźbą. Jej zachodnia część sąsiadująca z doliną Wisły ma równinne ukształtowanie. W centralnej części regionu wysokość terenu wzrasta. Teren jest silnie rozczłonkowany przez wąwozy (wąskie i głębokie doliny o stromych zboczach) i doliny rzeczne. Tu właśnie znajduje się najwyższy punkt Wyżyny Lubelskiej o wysokości 313,7 m n.p.m.

Na niemal całym obszarze Wyżyny Lubelskiej i Roztocza zalegają w podłożu różne skały wapienne zawierające liczne skamieniałości oraz grube pokrywy lessu - miękkiej skały osadowej, składającej się z pyłów naniesionych przez wiatr.

RYWLye0ocnddo

Fotografia skały lessowej. Bryła o nieregularnym kształcie, kilku centymetrach średnicy o jasnopiaskowym kolorze. Obok bryłki drobiny pyłu.

Lessy są skałą bardzo podatną na wywiewanie przez wiatr i wypłukiwanie przez wodę, dlatego cechą charakterystyczną krajobrazu tego regionu są liczne, głębokie wąwozy.  Formy te powstały dzięki opadom. Powstają one po ulewnych deszczach, kiedy spływająca woda rzeźbi niewielkie dolinki, które wskutek dalszego spływu wody po kolejnych opadach z czasem przekształcają się w wąwozy. Mają one płaskie dno i wysokie, strome, niemal pionowe ściany, w których odsłaniają się korzenie drzew i krzewów porastających powierzchnię terenu.

Wąwozy szczególnie licznie występują w okolicach Kazimierza Dolnego, Bochotnicy, Nałęczowa i Kraśnika. Jeden z najpiękniejszych i najgłębszych wąwozów lessowych, Korzeniowy Dół, znajduje się koło Kazimierza Dolnego.

R1YS5xjdkitfT

Zdjęcie przedstawia wąwóz. Droga leśna. Wygląda jakby była wycięta w ziemi.

Na lessach powstają jedne z najbardziej żyznych gleb Polski – czarnoziemy. Charakteryzują się one bardzo dużą zawartością składników pokarmowych i próchnicy. Żyzne gleby, o nazwie rędziny, tworzą się także na skałach wapiennych. Bogate w próchnicę są także gleby brunatne wykształcone na glinach i lessach oraz mady w dolinach rzecznych. Dzięki występowaniu żyznych i urodzajnych gleb Wyżyna Lubelska i Roztocze mają bardzo dobre warunki do rozwoju rolnictwa,

Wyżyna Lubelska i Roztocze należy do obszarów o najmniejszej gęstości sieci rzecznej w Polsce. Do W miejscach występowania grubych warstw lessu wody podziemne zalegają głęboko, nawet 20–40 m pod powierzchnią terenu. W niektórych częściach regionu występują wody mineralne o właściwościach leczniczych – powstały tam uzdrowiska Nałęczów i Horyniec‑Zdrój.

Wyżyna Lubelska to niemal bezleśna kraina. Przyczyną tak małej lesistości jest występowanie żyznych, urodzajnych gleb. Większość lasów została wycięta i przekształcona w pola orne, sady i plantacje. Dziś lasy liściaste występują głównie w dolinach rzecznych i w miejscach, gdzie powierzchnia terenu jest rozcięta przez wąwozy, co utrudnia uprawę.

R9yCf4i6AwH9v

Ilustracja przedstawiająca mapę obszaru Wyżyny Lubelskiej i Roztocza, na której kolorem jasnozielonym oznaczono lasy mieszane, kolorem ciemnozielonym lasy liściaste, a kolorem brązowym lasy iglaste. Na terenie obszary Wyżyny Lubelskiej lasy występują na niewielkim obszarze, są to wyspowe tereny, lasów mieszanych, liściastych i iglastych, na jej całej powierzchni. Większy zalesiony obszar występuje w jej południowo wschodniej części, na obszarze Roztocza i są to obszary porośnięte lasem iglastym. Duże obszary lasu iglastego występują także przy granicy Wyżyny, na południe od niej.

Krajobraz Wyżyny Lubelskiej – film

RflsA0zdqYC1k

Film nawiązujący do treści materiału

Film nawiązujący do treści materiału

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RflsA0zdqYC1k

Film nawiązujący do treści materiału

Lasy i pola regionu zamieszkują liczne gatunki zwierząt. Oprócz gatunków charakterystycznych dla lasów Polski – pojawiają się tutaj: jenoty, wydry, orzesznice, chomiki europejskie, susły perełkowane i tchórze stepowe. Na terenie Wyżyny Lubelskiej i Roztocza przeprowadzono reintrodukcjęreidntodukcjareintrodukcję konika polskiego. Zwierzęta te można spotkać na terenach rezerwatów przyrody i parków narodowych.

Zwierzęta Wyżyny Lubelskiej i Roztocza – galeria zdjęć

R1Ox05uVFK9Rp

Na zdjęciu niewielkie zwierzątko o brązowo białym umaszczeniu. Ma krótkie łapki zakończone ostrymi pazurkami, małe okrągłe uszy i czarne oczy. Stoi na tylnych nogach. Zwierzątko znajduje się na ziemi. dookoła niego suche patyki i liście oraz brązowa ziemia.

R1GZ7pmmwJREw

Na zdjęciu niewielkie zwierzę o brązowym umaszczeniu. Ma małe uszy. Stoi w trawie.

RDYnCKDwm311t

Na zdjęciu małe zwierzę przypominające mysz. Ma jasną sierść i duże czarne oczy. Zwierzę znajduje się na łodydze pokrytej kolcami.

RLwYF5SjebzPm

Zdjęcie przedstawia zwierzę przypominające lisa. Ma ciemnobrązową, przypalaną sierść. Zwierzę znajduje się wśród polowej roślinności.

RlqvWQtXf0aur

Na zdjęciu kilka koni. Mają czarną i szarą sierść. Stado znajduje się na polu. W tle po lewej stronie wysokie drzewa.

Ochrona przyrody i krajobrazu

Chociaż powszechnie uważa się, że przyroda i krajobraz Wyżyny Lubelskiej i Roztocza są silnie przekształcone przez działalność gospodarczą (głównie rolnictwo) zachowały się tu naturalne obszary o dużej wartości przyrodniczej. Są one chronione w granicach różnych form ochrony przyrody. Do najważniejszych należy niewątpliwie zaliczyć utworzony w 1974 roku Roztoczański Park Narodowy. 

R1XjVuIsDnJqK

Ilustracja przedstawia mapę form ochrony przyrody na Wyżynie Lubelskiej. Oznaczono kolorami parki krajobrazowe, parki narodowe i obszary chronionego krajobrazu. Na terenie Wyżyny występuje jeden park narodowy, na południowy zachód od Zamościa. Występuje 6 parków krajobrazowych mieszczących się całkowicie w obszarze Wyżyny oraz 4 parki położone częściowo w jej granicach. Parki znajdują się na północ i południe od Zamościa oraz na zachodzie Wyżyny. Na terenie Wyżyny Lubelskiej i Roztocza występuje także 9 obszarów chronionego krajobrazu całkowicie położonych w jej granicach i 3 położone częściowo w jej granicach. Obszary chronionego krajobrazu zlokalizowane są głównie w zachodniej części Wyżyny oraz przy granicy z Białorusią.

Formy ochrony przyrody na terenie Wyżyny Lubelskiej i Roztocz – prezentacja

Zagospodarowanie Wyżyny Lubelskiej i Roztocza

Większość obszaru Wyżyny Lubelskiej i Roztocza (ponad 60%) jest użytkowana jako grunty orne. Na żyznych glebach uprawia się m.in.: pszenicę, buraki cukrowe, rzepak, rzepik, tytoń, chmiel. W zachodniej części dominują uprawy trwałe, sady i plantacje jabłoni, porzeczek, malin, agrestu, truskawek i poziomek gruntowych. Pasmowy układ pól z zakrzewieniami śródpolnymi jest charakterystyczny zwłaszcza dla Roztocza. W dnach dolin rzecznych prowadzona jest gospodarka łąkarska.

R6e2vOQDgko8s

Mapa przedstawiająca użytkowanie terenu na Wyżynie Lubelskiej i Roztoczu. Przedstawiono grunty orne, lasy, sady i plantacje, tereny zabudowane, bagna. Na terenie Wyżyny Lubelskiej i Roztocza znajdują się głównie grunty orne oraz lasy. Na zachodzie tego obszaru występują również sady. Tereny zabudowane znajdują się w okolicy dużych miast takich jak Lublin, Chełm czy Zamość. Na południowo wschodnim obszarze wyżyny jest duży obszar lasu. Od południa Wyżyna sąsiaduje z dużym zalesionym obszarem. Na mapę nałożono siatkę południków i równoleżników co trzydzieści minut.

Krajobraz Wyżyny Lubelskiej i Roztocza – galeria zdjęć

R1CjH8WBtkFBf

Fotografia ukazuje pola uprawne na pofalowanym terenie. Na polach znajduje się różna roślinność uprawna, pomiędzy polami porośnięta trawą miedza. Na granicy pól porastają pojedyncze drzewa.

R1dvZ9C3JgluX

Zdjęcie przedstawia łąki. Rozległe pola porośnięte są trawą. W tle kilka drzew i las.

R6mK6yt54uvtf

Na zdjęciu, po prawej stronie tyczki po których pnie się pnącze chmielu. Przed uprawą pole porośnięte niską trawą. W tle, po prawej stronie fotografii łąka. na niej pojedyncze drzewa i ściana lasu

Na Wyżynie Lubelskiej i w jej bezpośrednim sąsiedztwie rozwinęło się także górnictwo. Znajdują się tu złoża węgla kamiennego, ich eksploatacja występuje w kopalni Bogdanka. W wielu miejscach, m.in. na zboczach doliny Wisły, gdzie w podłożu występują skały wapienne, powstały kamieniołomy.

Zagrożenia krajobrazu

Zagrożenia krajobrazu na Wyżynie Lubelskiej i Roztoczu związane są przede wszystkim z działalnością rolniczą i przemysłową. Uprawa żyznych gleb powoduje wylesianie terenu i przyczynia się do niszczenia naturalnych siedlisk roślin i zwierząt. Niekorzystne zmiany krajobrazu przynosi także eksploatacja surowców prowadzona zwłaszcza metodą odkrywkową, prowadząca do powstania rozległych wyrobisk. Wśród zagrożeń wymienić należy także intensywne rozrastanie się miast powodujące ubytek terenów rolniczych i leśnych oraz degradację krajobrazu.

Dziedzictwo kulturowe

Wyżyna Lubelska i Roztocze, podobnie jak inne tereny pogranicza, są bardzo zróżnicowane kulturowo. Od wieków przybywali tu osadnicy innych narodowości (Ukraińcy, Niemcy, Holendrzy, Żydzi, Tatarzy) znajdując dogodne warunki do życia i kultywowania swoich tradycji i religii. W wielu miejscowościach żyły obok siebie różne grupy narodowościowe, a pamiątką po nich są świątynie różnych wyznań, a także cmentarze katolickie, prawosławne i żydowskie (kirkuty). Bardzo ważną przyczyną zróżnicowania kulturowego są także wpływy sąsiednich regionów – Mazowsza, Podlasia i Małopolski. Wszystko to sprawiło, że region ten jest określany jako wielokulturowy.

Religie regionu – galeria zdjęć

Rht0BCF39oboD

Na zdjęciu tradycyjny mały, drewniany kościół w lesie. Kościół znajduje się na białym fundamencie, ma jedną wieżę i dwa krzyże na dachu. Dookoła kościoła wysokie drzewa.

RniMmJSk1mPps

Na zdjęciu kamienne tablice wbite w ziemię. Na tablicach wyrzeźbione napisy w jidysz. W tle widoczne pnie drzew. Dookoła zielona roślinność.

RRNk28Bz4HHsr

Na zdjęciu stary, murowany budynek. Ma niewysoki, czarny dach i ściany z białej cegły. W białych ścianach budynku znajdują się brązowe okna. Dookoła budynku jest wybrukowana uliczka po której spacerują ludzie. Po lewej stronie fotografii widoczny jest róg innego budynku.

RzQjTnJ6NmXWC

Zdjęcie prezentuje ceglany budynek. Na pierwszym planie wysoka dzwonnica. Zbudowana z czerwonej cegły. W tle niewielka, biała cerkiew.

RIXw45fGPcxPF

Na zdjęciu płyty kamienne i drewniany krzyż. Wszystko zarośnięte niską, leśną roślinnością.

Tradycyjnym zajęciem mieszkańców regionu była uprawa ziemi oraz gospodarka leśna. Ludzie mieszkali w drewnianych chałupach przykrytych strzechą lub gontem. Przy zabudowaniach znajdowała się zwykle studnia z kołowrotem, a na rzekach budowano młyny wodne. Wnętrza domów były skromnie dekorowane, głównie wycinankami i malunkami z motywami kwiatów. Cechą charakterystyczną architektury regionu są także drewniane kościoły. Tradycyjną zabudowę regionu można zobaczyć m.in. w Muzeum Wsi Lubelskiej w Lublinie i w skansenie „Zagroda Guciów” w Guciowie.

Cenne zabytki architektury regionu – galeria zdjęć

RarkmvrrO0llT

Na zdjęciu stara chatka z bielonymi ścianami. Pokryta strzechą. Obok studnia i drewniany płot. Dookoła wysokie drzewa.

R1NxrCGmpZwKt

Na zdjęciu niewielki, stary, drewniany dom. Ma białe ściany. Pokryty gontem. Przed nim rosną kwiaty‑malwy.

RGfb29AzRU5cW

Zdjęcie przedstawia wnętrze tradycyjnej wiejskiej chaty. Na zdjęciu dwa niewielkie łóżka oraz kołyska. Na ścianach wnętrza znajdują się obrazy przedstawiające religijne postacie. W lewym rogu zdjęcia widoczne są również tradycyjne stroje mieszkańców.

R1UFAIumFXSJu

Zdjęcie przedstawia przydomową tradycyjną chłopską studnię. Obok studni koło. Zadaszenie nad studnią pokryte strzechą.

R9QZnn0Mx3crb

Zdjęcie przedstawia niewielki budynek zbudowany na wzniesieniu. Ma jedną wieżę z krzyżem. Dookoła zielona roślinność.

Rid7NNNQjxYPB

Na zdjęciu budynek z podmurówką i drewnianymi ścianami. Wokół las. Przed budynkiem piaszczysta ścieżka.

RHWfHtw2a2sDp

Na fotografii stary dom. Zbudowany jest z wapiennych kamieni. Pokryty czerwoną dachówką. Przed domem znajduje się drewniany płot. Dookoła zielona roślinność.

Lubelszczyzna słynęła także z tradycyjnego kowalstwa artystycznego. W wielu kuźniach wytwarzano m.in.: krzyże żelazne zdobiące drewniane krzyże przydrożne, drewniane i murowane kapliczki oraz krzyże cmentarne. Przedmioty te można zobaczyć w Muzeum Kowalstwa w Wojciechowie.

Charakterystycznym elementem sztuki ludowej regionu są pisanki wykonywane techniką batikową, polegającą na nakładaniu na jajko gorącego wosku pszczelego i kilkukrotnym jego barwieniu.

W regionie rozwijało się także tkactwo. Produkowano tu m.in. pasiaste tkaniny (tzw. pasiaki), o różnorodnych kolorach i wzorach, które używane były m.in. do szycia strojów kobiecych, zwłaszcza spódnic i zapasek. Częścią tradycyjnego stroju były białe koszule z haftami na kołnierzach i mankietach oraz gorsety z czarnego aksamitu bogato zdobione, głównie kolorowymi wstążeczkami i tasiemkami. Na głowie wiązano głowy kolorowe, wzorzyste chusty. Mężczyźni także nosili białe, haftowane koszule, spodnie z czarnego sukna wkładane w cholewy wysokich butów i szerokie pasy ozdobione tasiemkami, cekinami, szklanymi paciorkami. Na wierzch zakładali kaftany z czarnej satyny zdobione haftowanymi tasiemkami i wstążkami, a w dni świąteczne sukmany. Uzupełnieniem męskiego stroju był słomiany kapelusz. Ten efektowny strój ludowy jest dziś chętnie używane przez zespoły folklorystyczne.

R1bOmfO3w8KlI

Zdjęcie prezentuje 4 osoby w ludowych strojach. Kobiety noszą pasiaste, kolorowe spódnice, gorsety oraz korale. Mężczyźni brązowe katany i plecione, słomiane kapelusze. Dwie z osób trzymają symbole. Kobieta bukiet kwiatów i zbóż, mężczyzna wyplecioną ze zboża figurę.

RluB3ZFp2CcDr

Zdjęcie prezentuje kolorowe, malowane jajka. Wzory geometryczne i kwiatowe. Pisanki nawiązują do tradycji ludowej.

Tradycyjna kuchnia regionu bazuje na lokalnych, łatwo dostępnych składnikach. Jej podstawą są: mąka, kasza, biały ser (twaróg) oraz świeże warzywa (głównie cebula), z których przygotowuje się m.in. cebularz, czyli pszenny placek pokryty pokrojoną cebulą wymieszaną z makiem, pierogi z kaszą gryczaną (gryczaki), forszmak będący rodzajem gulaszu na bazie mięsa oraz kiszonych ogórków, ziemniaków i pomidorów. Szczególnym daniem jest korowaj – rodzaj kołacza pieczonego z mąki, ozdobionego dekoracjami z ciasta (zajączki, ptaszki), jagód lub kwiatów. Tradycyjnym i powszechnie znanym symbolem Kazimierza Dolnego są koguty wypiekane z drożdżowo‑maślanego ciasta.

R1XX3tTjkwrLC

Zdjęcie przedstawia tradycyjne wyroby spożywcze. Na stoliku znajdują się cebularze.

R7pCb9ZBtsPs2

Na zdjęciu tradycyjna potrawa ludowa. Jest to ciasto ozdobione ptaszkami zrobionymi z ciasta chlebowego. Ptaszki zamieszczone są na wykałaczkach, które wetknięte są w drożdżowy torcik.

RDJ5gxw9UYsZs

Fotografia prezentuje tradycyjny wypiek ludowy. Ciasto drożdżowe kształtem przypomina koguta.

Zabytki

Śladem wielokulturowego dziedzictwa na Wyżynie Lubelskiej i Roztoczu są liczne zabytki stanowiące jednocześnie atrakcję turystyczną. Znajdują się tu m.in. świątynie różnych wyznań, obiekty architektury militarnej z różnych okresów, spichlerze, skanseny gromadzące pozostałości tradycyjnej zabudowy wiejskiej. Licznie występują zabytkowe dwory i pałace otoczone z reguły rozległymi parkami bądź ogrodami, będące pozostałością wielkich majątków ziemskich. Niektóre z tych obiektów możesz zobaczyć na mapie.

Rozmieszczenie zabytków Wyżyny Lubelskieji Roztocza – grafika interaktywna

Podsumowanie

• Wyżyna Lubelska leży w południowo‑wschodniej części Polski w pasie Wyżyn Polskich, pomiędzy doliną Wisły na zachodzie i doliną Bugu na wschodzie.

• Krajobraz Wyżyny Lubelskiej i Roztocza jest urozmaicony; wpływ ma na to przede wszystkim różnorodna, pagórkowata i równinna rzeźba terenu oraz występowanie gęstej sieci wąwozów.

• Cechy krajobrazu zależą od skał występujących w podłożu – lessów i skał wapiennych.

• Żyzne gleby sprzyjają rozwojowi rolnictwa, dlatego w regionie przeważają pola uprawne, sady i plantacje, natomiast lasy zajmują małą powierzchnię.

• Na obszarze regionu występują złoża węgla kamiennego i skał budowlanych.

• Najcenniejsze pod względem przyrodniczym tereny Wyżyny Lubelskiej i Roztocza są chronione w granicach Roztoczańskiego Parku Narodowego i w kilku parkach krajobrazowych.

• Wyżyna Lubelska i Roztocze są bardzo zróżnicowane pod względem kulturowych – cechuje je wielokulturowość.

Słownik

Ćwiczenia

Notatnik