Balet w twórczości Piotra Czajkowskiego

Piotr Czajkowski, rosyjski kompozytor, dyrygent, pedagog i publicysta muzyczny epoki późnego romantyzmu, urodził się 20 kwietnia 1840 roku w Wotkińsku, a zmarł 25 października 1893 roku w Petersburgu. Od najwcześniejszych lat amatorsko uczył się grać na fortepianie i improwizować, jednak regularne kształcenie muzyczne zaczął pobierać dopiero jako dorosły mężczyzna. Aby w pełni poświęcić się muzyce, zrezygnował z kariery prawniczej i posady w rosyjskim Ministerstwie Sprawiedliwości, czym zniechęcił do siebie niektórych członków rodziny. Po odbytych w latach 1861‑1865 studiach muzycznych w Petersburgu (przedmioty teoretyczne u Nikołaja Zaremby, kompozycja u Antona Rubinsteina) podjął pracę w moskiewskim Konserwatorium Muzycznym. Z tego okresu pochodzą kompozycje takie jak Koncert fortepianowy b‑moll czy balet Jezioro łabędzie. Po nieudanej próbie samobójczej (załamanie nerwowe wywołane relacją z niezrównoważoną psychicznie żoną) zrezygnował z pracy w Konserwatorium i odbył kilka turnusów koncertowych, m.in. do Niemiec, Austrii, Francji, Anglii i USA. W ostatnich latach życia skomponował operę Dama Pikowa, balet Dziadek do orzechów oraz VII symfonię h‑moll Patetyczną. Zmarł w roku 1893, prawdopodobnie w wyniku samobójstwa. Choć Piotr Czajkowski zasłynął przede wszystkim jako kompozytor muzyki symfonicznej - symfonii, uwertur programowych, suit i koncertów instrumentalnych, istotnym polem jego twórczości były dzieła związane z akcją sceniczną, jak opery i balety. Te ostatnie traktowano ówcześnie jako konwencjonalne widowiska taneczne, z podrzędnym udziałem muzyki, niekoniecznie najwyższych lotów. Czajkowski wprowadził swego rodzaju rewolucję - potraktował balet jak operę bez słów, które zastąpił ruchem, gestem mimiką i przede wszystkim - muzyką. Z przypadkowego tła towarzyszącego popisowym figurom tancerzy stała się ona bowiem głównym nośnikiem treści. Czajkowski jest twórcą trzech baletów: Jeziora Łabędziego, Śpiącej Królewny i Dziadka do orzechów. Jezioro Łabędzie skomponowane zostało w 1877 na zamówienie Teatru Wielkiego w Moskwie. W czterech aktach przedstawia ono historię młodego księcia Zygfryda i księżniczki łabędzi, Odetty. Zaklętą przez złego czarnoksiężnika Rotbara dziewczynę uratować może jedynie uczucie młodzieńca, który nigdy nie wyznał nikomu miłości. Zygfryda i Odettę zaczyna łączyć głębokie uczucie; gdy na balu książę musi wybrać sobie narzeczoną, pozostaje jej wierny, dopóki w progu nie pojawia się Odylia - córka złego czarownika, do złudzenia przypominająca księżniczkę łabędzi. Zygfryd ulega podstępowi i prosi Rotbara o rękę córki. Pojmując swą pomyłkę, książę odzyskuje miłość Odetty i decyduje się zginąć wraz z nią w odmętach poruszanego gniewem Rotbara jeziora. Niepokonana miłość kochanków zwycięża - zły czarnoksiężnik pada martwy, zaś oni odpływają w złotej łodzi do kraju wiecznego szczęścia. W Jeziorze Łabędziem Czajkowski dążył przede wszystkim do ujednolicenia baletu i pogłębienia jego wyrazu poprzez muzykę. Kompozytor przypisał bohaterom reprezentatywne motywy i tematy, a przekształcając je (podobnie jak w muzyce symfonicznej) wyraził ich przeżycia wewnętrzne. Wprowadził także wyrazisty motyw przewodni - temat miłości Zygfryda i Odetty, tzw. temat łabędzi, powracający w kluczowych momentach akcji. Tragiczne dzieje głównych postaci kontrastują z konwencjonalnymi tańcami w czasie festynu i balu oraz elementami humorystycznymi (taniec młodych łabędzi). Jezioro Łabędzie, z uwagi na poruszaną tematykę, określa się mianem „baletu lirycznego”. Za chwilę wysłuchamy i obejrzymy dwóch fragmenty baletu. Będzie to pierwsza scena drugiego aktu kompozycji (z pojawiającym się tematem miłości Zygryda i Odetty) oraz taniec łabędzi. Po prezentacji przykładów wymieńmy swoje spostrzeżenia.

Balet Śpiąca Królewna powstał w 1890 roku na zamówienie Teatru Maryjskiego w Petersburgu. Libretto, oparte na baśni Charlesa Perraulta, przedstawia znaną historię młodej dziewczyny, która po ukłuciu wrzecionem zapada w stuletni sen. Mistrz ceremonii zapomniał zaprosić złej wróżki Carabosse na chrzciny nowonarodzonej królewny Aurory. Niespodziewanie pojawia się ona na uroczystości i w geście zemsty rzuca na dziewczynkę czar - gdy osiągnie pełnoletniość, umrze od ukłucia wrzecionem. Przerażony dwór uspokaja dobra wróżka Bzu, której udaje się złagodzić czar - królewna nie zginie, lecz tylko zaśnie, a obudzić będzie ją mógł pocałunek pięknego księcia. Jakiś czas później, podczas balu, dorosła Aurora dostaje od starszej kobiety wrzeciono. Zgodnie z rzuconym zaklęciem kaleczy się nim, omdlewa i zasypia, a wraz z nią cały dwór. Po stu latach nieopodal zamku pojawia się młody książę. Wabiony wizjami wróżki Bzu zakochuje się w królewnie i postanawia ją uratować. Po pocałunku księcia Aurora budzi się, a dwór wraca do życia. Historię kończą zaślubiny pary. Śpiąca królewna to doskonały przykład romantycznego baletu, mającego trafiać w gusta ówczesnego dworu i arystokratycznej publiczności. Akcja właściwa jest nieskomplikowana i rozgrywa się tylko w pierwszym akcie, kolejne poświęcone zostały przede wszystkim ukazaniu popisów tanecznych. Ciekawe rozwiązanie zastosowano w ostatnim akcie baletu, gdzie wesele królewny i księcia stało się pretekstem do wprowadzenia bohaterów z innych baśni, którym przypisano charakterystyczne tańce solowe lub duety. Szczególnie interesujące zabiegi instrumentacyjne zaobserwować można w Duecie kotów (naśladowanie miauczenia i klapnięcia łapką) oraz w scenach z dobrymi wróżkami (którym towarzyszą dzwonki i czelesta). Z uwagi na poruszaną w Śpiącej Królewnie tematykę, balet ten określa się jako fantastyczny. Za chwilę wysłuchamy i obejrzymy fragment z I aktu baletu - Walc z girlandami. Po prezentacji przykładu wymieńmy się spostrzeżeniami. Ostatni z baletów Piotra Czajkowskiego, Dziadek do orzechów, powstał w 1892 roku na zamówienie Teatru Wielkiego w Petersburgu. Libretto dzieła oparte jest na bajce Ernsta Theodora Hoffmanna pt. Dziadek do orzechów i Król myszy. Akcja baletu rozpoczyna się przy choince w salonie państwa Silberhaus, gdzie dzieci - w tym Klara i Fritz - otrzymują bożonarodzeniowe prezenty. Wieczorem Klara, niepocieszona z końca zabawy, dostaje jeszcze Dziadka do orzechów, którego od razu obdarza uczuciem. Kiedy o północy dziewczynka zakrada się do salonu, staje się świadkiem zaciętej bitwy myszy z ołowianymi żołnierzykami i Króla myszy z Dziadkiem. Ten ostatni (przemieniony w księcia Coqueluche'a), w nagrodę za pomoc Klary w walce, zabiera ją w podróż po baśniowej krainie słodyczy, gdzie Cukrowa Wróżka zaprasza gości na występy czekolady, kawy, herbaty, lalki i kwiatów. Na koniec cały dwór składa dziewczynce hołd, sławiąc jej szlachetny czyn. Muzykę baletu wyróżnia niezwykła różnorodność zastosowanych środków - zarówno instrumentalnych (np. wprowadzenie czelesty czy stosowanie kameralnych składów instrumentalnych o nietypowych brzmieniach), jak i wyrazowych (treść muzyczna znacznie wykracza poza statyczną akcję libretta). Wśród najciekawszych numerów baletu znajduje się m.in. taniec charakterystyczny czekolady (stylizowany na taniec hiszpański), kawy (powiązany z muzyką arabską), herbaty (parodiujący dźwięki chińskiej porcelany) oraz trepak (ludowy taniec rosyjski). Uwagę zwraca także Taniec Pastuszków, Taniec Cukrowej Wieszczki (z nadrzędną rolą czelesty) oraz Walc kwiatów. Z uwagi na niezwykłą sugestywność w ukazaniu postaci, Dziadek do orzechów zyskał miano baletu charakterystycznego. Za chwilę wysłuchamy i obejrzymy jeden z końcowych fragmentów baletu - Taniec Cukrowej Wieszczki. Po prezentacji przykładu wymieńmy swoje spostrzeżenia. Balety Piotra Czajkowskiego, choć posiadają różnorodną tematykę, wykazują pewne cechy wspólne. Wszystkie odznaczają się podporządkowaniem muzyki akcji scenicznej, spójnością wątków, operowaniem motywami przewodnimi i charakteryzacją postaci, osiągniętą głównie poprzez wprowadzenie nietypowych rozwiązań instrumentacyjnych i różnego rodzaju stylizacji.