Ważne daty

Dorobek muzyczny Stanisława Moniuszki

W dorobku twórczym Stanisława Moniuszki na plan pierwszy zdecydowanie wysuwają się gatunki wokalno‑instrumentalne. Sam kompozytor za trzon swojej działalności uznawał przede wszystkim operę. I rzeczywiście, jego zasługi na tym polu są wręcz nie do przecenienia. Nazwisko kompozytora szybko stało się symbolem opery polskiej, a on sam największym twórcą tego gatunku w naszej ojczyźnie.

R1YbCNs7Sf3NJ

Ilustracja interaktywna przedstawia portret Stanisława Moniuszko z 1865 roku wykonany przez Tytusa Maleszewskiego. Mężczyzna siedzi, ubrany jest elegancko w białą koszulę i ciemny frak. Nosił okulary, miał rzadkie lekko łysiejące włosy. Ma spokojną twarz, poważną. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Najlepsze opery Moniuszki powstały w okresie warszawskim, w czasach gdy związany był z Teatrem Wielkim w Warszawie. Dla upamiętnienia zasług i znaczenia kompozytora, główna sala tego budynku nosi jego imię.

Ilustracja interaktywna przedstawia portret Stanisława Moniuszko z 1865 roku wykonany przez Tytusa Maleszewskiego. Mężczyzna siedzi, ubrany jest elegancko w białą koszulę i ciemny frak. Nosił okulary, miał rzadkie lekko łysiejące włosy. Ma spokojną twarz, poważną. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Najlepsze opery Moniuszki powstały w okresie warszawskim, w czasach gdy związany był z Teatrem Wielkim w Warszawie. Dla upamiętnienia zasług i znaczenia kompozytora, główna sala tego budynku nosi jego imię.

1

1. Najlepsze opery Moniuszki powstały w okresie warszawskim, w czasach gdy związany był z Teatrem Wielkim w Warszawie. Dla upamiętnienia zasług i znaczenia kompozytora, główna sala tego budynku nosi jego imię.

Obok oper, drugą równie ważną domeną działalności Moniuszki są pieśni. Gatunek ten jest stale obecny w twórczym życiu kompozytora. To właśnie pieśni, jeszcze za czasów jego studiów w Berlinie, zostaną jako pierwsze opublikowane i zademonstrowane szerszemu gronu melomanów.

Aktywną twórczość pieśniarską Moniuszki należy z pewnością wyprowadzić z ówczesnej, specyficznej i trudnej sytuacji społeczno‑politycznej kraju, a szczególnie Wilna. Było to miasto, z którym kompozytor związał na wiele lat swoje życie. Mieszkając tam, pracował jako organista w kościele św. Jana, uczył prywatnie muzyki i dyrygował. Niestety, nie było to miejsce sprzyjające aktywności artystycznej. Po likwidacji tutejszego uniwersytetu i odpływie dużej grupy inteligencji, Wilno stało się miastem prowincjonalnym, o niezbyt wysokich potrzebach kulturowych. W salonach mieszczan owszem muzykowano, ale wykonywano tam utwory o błahej wartości artystycznej. Sięgano po modny i popularny repertuar, czyli wręcz prymitywną literaturę salonową, najczęściej pochodzenia francuskiego, niemieckiego, czy rosyjskiego.

Moniuszko chcąc ożywić życie kulturalne Wilna i podnieść poziom muzykowania salonowego, postanowił zapewnić tamtejszym domom nowy repertuar – pieśni polskie, reprezentujące wyższe wartości artystyczne. Ich adresatem mieli być przede wszystkim muzykujący amatorzy. Stąd zróżnicowany poziom wymagań wykonawczych, umożliwiał dopasowanie się do różnego zakresu ich umiejętności.

Śpiewniki

Z tej idei wynikł też pomysł Moniuszki na zbiorowe wydanie pieśni i opatrzenie ich wspólnym tytułem, a równocześnie i przesłaniem – Śpiewnik domowy. Realizacja tego zamysłu napotkała jednak na trudności i problemy. Po pierwsze, wydawcy nie byli zainteresowani Śpiewnikiem domowym, nie chcieli ponosić ryzyka dla utworów mało jeszcze znanego kompozytora. Z drugiej strony zaś, na wydanie pieśni nie wyraziła zgody wileńska cenzura, widząc tam zbyt dużo nazwisk polskich poetów. Kompozytor udał się więc do Petersburga i tam udało mu się uzyskać zezwolenie na publikację pieśni. Umożliwiono mu również wydrukowanie w Tygodniku Petersburskim prospektu – swoistego programu, artystycznego credo, w którym wyjaśniał założenia i koncepcję Śpiewnika.

RYLhFuVrfdWfz

Ilustracja interaktywna perzedstawia: Szósty śpiewnik domowy zawierający Ballady i Poezyje Adama Mickiewicza. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Moniuszko pisał: Śpiewnik mój zawierać będzie zbiór śpiewów na jeden głos z towarzyszeniem fortepianu. Wiersze starałem się wybierać z najlepszych naszych poetów, (...) będąc tego przekonania, że te utwory poetyczne najwięcej na sobie charakteru i barwy krajowej okazywały. (...) Z tych zatem względów i śpiewnik mój może obudzić na swą stronę jakiś interes. Bo jeżeli piękne poezje połączone z piękną muzyką zdolne są otworzyć sobie wstęp do ucha i serca najmniej muzycznego, to nawet słabsza muzyka, która się mniej szczęśliwie uda, przy poezji celującej zyszcze dla siebie pobłażanie, a to, co jest narodowe, krajowe, miejscowe, co jest echem dziecinnych naszych przypomnień, nigdy mieszkańcom ziemi, na której się urodzili i wzrośli, podobać się nie przestanie. Pod wpływem takiego natchnienia układane śpiewy moje, chociaż mieszczące w sobie różnego rodzaju muzykę, dążność jednak i charakter mają krajowy.

Ilustracja interaktywna perzedstawia: Szósty śpiewnik domowy zawierający Ballady i Poezyje Adama Mickiewicza. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Moniuszko pisał: Śpiewnik mój zawierać będzie zbiór śpiewów na jeden głos z towarzyszeniem fortepianu. Wiersze starałem się wybierać z najlepszych naszych poetów, (...) będąc tego przekonania, że te utwory poetyczne najwięcej na sobie charakteru i barwy krajowej okazywały. (...) Z tych zatem względów i śpiewnik mój może obudzić na swą stronę jakiś interes. Bo jeżeli piękne poezje połączone z piękną muzyką zdolne są otworzyć sobie wstęp do ucha i serca najmniej muzycznego, to nawet słabsza muzyka, która się mniej szczęśliwie uda, przy poezji celującej zyszcze dla siebie pobłażanie, a to, co jest narodowe, krajowe, miejscowe, co jest echem dziecinnych naszych przypomnień, nigdy mieszkańcom ziemi, na której się urodzili i wzrośli, podobać się nie przestanie. Pod wpływem takiego natchnienia układane śpiewy moje, chociaż mieszczące w sobie różnego rodzaju muzykę, dążność jednak i charakter mają krajowy.

1

1. Moniuszko pisał: Śpiewnik mój zawierać będzie zbiór śpiewów na jeden głos z towarzyszeniem fortepianu. Wiersze starałem się wybierać z najlepszych naszych poetów, (...) będąc tego przekonania, że te utwory poetyczne najwięcej na sobie charakteru i barwy krajowej okazywały. (...) Z tych zatem względów i śpiewnik mój może obudzić na swą stronę jakiś interes. Bo jeżeli piękne poezje połączone z piękną muzyką zdolne są otworzyć sobie wstęp do ucha i serca najmniej muzycznego, to nawet słabsza muzyka, która się mniej szczęśliwie uda, przy poezji celującej zyszcze dla siebie pobłażanie, a to, co jest narodowe, krajowe, miejscowe, co jest echem dziecinnych naszych przypomnień, nigdy mieszkańcom ziemi, na której się urodzili i wzrośli, podobać się nie przestanie. Pod wpływem takiego natchnienia układane śpiewy moje, chociaż mieszczące w sobie różnego rodzaju muzykę, dążność jednak i charakter mają krajowy.

Moniuszko pisałme725a8a37df4390c_0000000000005pisał: Śpiewnik mój zawierać będzie zbiór śpiewów na jeden głos z towarzyszeniem fortepianu. Wiersze starałem się wybierać z najlepszych naszych poetów, (...) będąc tego przekonania, że te utwory poetyczne najwięcej na sobie charakteru i barwy krajowej okazywały. (...) Z tych zatem względów i śpiewnik mój może obudzić na swą stronę jakiś interes. Bo jeżeli piękne poezje połączone z piękną muzyką zdolne są otworzyć sobie wstęp do ucha i serca najmniej muzycznego, to nawet słabsza muzyka, która się mniej szczęśliwie uda, przy poezji celującej zyszcze dla siebie pobłażanie, a to, co jest narodowe, krajowe, miejscowe, co jest echem dziecinnych naszych przypomnień, nigdy mieszkańcom ziemi, na której się urodzili i wzrośli, podobać się nie przestanie. Pod wpływem takiego natchnienia układane śpiewy moje, chociaż mieszczące w sobie różnego rodzaju muzykę, dążność jednak i charakter mają krajowy.

Śpiewnik spotkał się z bardzo przychylnym przyjęciem, co zachęciło Moniuszkę do kontynuowania swoich zamierzeń. Kompozytor na przestrzeni całego swojego życia stworzył około 300 pieśni. Część z nich zdążył wydać w następnych edycjach Śpiewnika. Porządek pieśni zamieszczanych w kolejnych zbiorach nie jest jednak jednoznaczny z chronologią ich powstawania. Moniuszko zestawiał je bowiem w jedną całość swobodnie, uwzględniając aspekt urozmaicenia nastroju, czy różnicowania trudności wykonawczych. Za życia kompozytora ukazało się sześć Śpiewników domowych. Po jego śmierci następne sześć.

W swoich pieśniach Moniuszko wykorzystuje teksty wielu autorów. Sporadycznie tylko pojawiają się nazwiska europejskich twórców, jak Johann Wolfgang Goethe, Heinrich Heine, Wiktor Hugo, Walter Scott, George Byron, czy William Szekspir. Zwykle, zgodnie z ideową koncepcją Śpiewników domowych, Moniuszko opiera się na tekstach współczesnych polskich poetów, szczególnie kręgu wileńskiego. Często sięga po utwory Stefana Witwickiego (np. pieśni Hulanka, Wiosna), Jana Czeczota (np. Dumka, Kozak, Prząśniczka, Kum i kuma), Ludwika Kondratowicza – pseud. Władysław Syrokomla (np. Pieśń wieczorna), Józefa Ignacego Kraszewskiego (Dziad i baba). Ulubionym poetą Moniuszki był jednak Adam Mickiewicz. Do jego tekstów kompozytor sięgał najczęściej i to od początku swojej drogi twórczej. Już pierwsze pieśni, wydane za czasów studenckich w Berlinie, to opracowania Mickiewiczowskich strof – Sen, Niepewność, Pieszczotka, Trzech Budrysów, Rozmowa. Pieśni do tekstów poety pojawiają się w wielu Śpiewnikach domowych, a nawet wypełniają w całości VI Śpiewnik.

Najbardziej popularne wśród nich tytuły to: Powrót taty, Czaty, Świtezianka, Do Niemna, czy Wilija. Mickiewicz jest również autorem swobodnego tłumaczenia wiersza Goethego Mignon, wykorzystanego w pieśni Znasz‑li ten kraj. Jest to jedna z najpiękniejszych lirycznych kompozycji Moniuszki, z płynną typowo wokalną linią melodyczną i podkreślającym nastrój akompaniamentem.

Rwoitg3eNsVAv1

Fragment nut, strona 48 ze śpiewnika domowego Stanisława Moniuszki. Moniuszko - Znasz-li ten kraj.

R125KgZIi0ffA1

Fragment nut, strona 49 ze śpiewnika domowego Stanisława Moniuszki - Moniuszko. Znasz-li ten kraj.

Moniuszko w Śpiewnikach domowych prezentuje ogromne bogactwo emocji i zróżnicowania wyrazowego. Obok utworów lirycznych, o melancholijnym nastroju, umieszcza pieśni lekkie i pogodne, czasem wręcz żartobliwe (np. Kum i Kuma). Pojawiają się też pozycje o ogromnej sile wyrazu, pełne napięcia i dramatyzmu. Do tej kategorii zaliczyć należy pieśń Stary kapral. Utwór opowiada o ostatnich chwilach życia starego wiarusa – dawnego uczestnika wojen napoleońskich. Dramatyczne wydarzenia przed rozstrzelaniem obrazuje świetna muzyka Moniuszki, w której obok typowo wojskowych zwrotów rytmicznych, słyszymy werble i maszerujących żołnierzy. Oto słowa pieśni (autor Pierre‑Jean de Béranger, tłumaczenie na język polski Ludwik Kondratowicz –pseud.Władysław Syrokomla):

Naprzód! Naprzód marsz, rębacze!
Broń na ramię! Wszak nabita!
Dajcie fajkę, precz te płacze!
Pożegnajcie mnie i kwita!
Osiwiłem w służbie włosy;
Czym źle zrobił, trudno dociec,
Lecz na mustrach, ej młokosy.
Byłem dla was jako ojciec.
Naprzód, wiara,
Iść przytomnie,
Tylko wara,
Płakać po mnie 2x

Młody rotmistrz mi uwłacza
Więc mu pięścią dałem buzi.
Sąd wojenny nie przebacza,
Stary kapral umrzeć musi.
Tak potrzeba, na przestrogę,
Żem zimniejszej krwi nie użył,
Lecz obelgi znieść nie mogę:
Jam bohaterowi służył!
Naprzód, wiara…

Janku! Chłopcze z naszej wioski,
Wracaj do niej paść swe trzody,
Patrz, jak piękne klony, brzózki!
Teraz na wsi kwiecień młody!
Ja, bywało o tej porze,
Wdziękiem sioła oczy pieszczę...
O mój Boże! O mój Boże!
Moja matka żyje jeszcze!
Naprzód, wiara…

Tam do licha! Fajka zgasła...
O nie, jeszcze... Już my w kole.
Do szeregu! Czekać hasła!
Oczu wiązać nie pozwolę!
Ej, kamraci! Ej najszczersi!
Wara płakać!... Broń gotowa;
Strzelać celnie, w same piersi...
I niech Pan Bóg was zachowa!
Naprzód, wiara...

Akcenty narodowe i ludowe w Śpiewnikach

W Śpiewnikach domowych znajdziemy również pozycje o narodowym, ludowym zabarwieniu. W ten sposób wręcz dosłownie Moniuszko podkreśla ideę polskości pieśni. Stylizując tańce różnych regionów Polski, najchętniej sięga po mazury, kujawiaki, krakowiaki, wykorzystując ich charakterystyczną metrorytmikę i taneczny charakter.

Pieśni Moniuszki wykazują duże zróżnicowanie formalne. Kompozytor korzysta z układów AB, ABA, ABA1, budowy zwrotkowejPieśń zwrotkowazwrotkowej, zwrotkowej z refrenem, zwrotkowo‑wariacyjnej, przekomponowanejPieśń przekomponowanaprzekomponowanej, pisze też balladyBalladaballady. Najczęściej jednak opiera się na prostej konstrukcji zwrotkowej. Ten schematyczny model budowy pieśni, w której dla kilku strof wiersza, powtarzane jest ciągle to samo opracowanie muzyczne, wydawał mu się zapewne najbardziej przydatny dla mieszczańskiego odbiorcy – wykonawcy. Pieśń zwrotkową reprezentuje spora grupa utworów, między innymi Kozak.

Pieśń zwrotkowo‑wariacyjna

Niekiedy, w wyniku pewnej zmienności emocjonalno‑wyrazowej tekstu, Moniuszko stosuje model pieśni zwrotkowo‑wariacyjnejPieśń zwrotkowo‑wariacyjnapieśni zwrotkowo‑wariacyjnej. Taką formę prezentuje choćby popularna Prząśniczka. Ta pogodna w charakterze scenka rodzajowa opowiada o niestałej w uczuciach dziewczynie – tytułowej Prząśniczce. Moniuszko w kolejnych zwrotkach powiela to samo opracowanie muzyczne. Drobne zmiany wprowadza dopiero w ostatniej strofie, reagując na wydarzenia opisywane w tekście. Na uwagę zasługuje tu ilustracyjny akompaniament fortepianu – stały, figuracyjny ruch szesnastek „obrazuje” jednostajny odgłos kołowrotka.

RpNtNiLjVG8u91

Fotografia przedstawia fragment nut na pięciolinii Stanisława Moniuszko „Prząśniczka”.

R1Fprhp29wcoS1

Fotografia przedstawia fragment nut na pięciolinii Stanisława Moniuszko „Prząśniczka”.

R19au9ZyGHptk1

Fotografia przedstawia fragment nut na pięciolinii Stanisława Moniuszko „Prząśniczka”.

Ballady

Śpiewniki zawierają nie tylko proste i schematyczne konstrukcje formalne. Moniuszko tworzy też ballady – bardziej rozbudowane pieśni, o zdecydowanie większych rozmiarach i o wieloodcinkowej budowie. W utworach tych stawia wykonawcom wysokie wymagania, zwłaszcza w zakresie umiejętności techniczno‑interpretacyjnych.

Moniuszkowskie ballady napisane są najczęściej do tekstów Mickiewicza. Wśród nich mamy takie perły literatury pieśniarskiej, jak: Powrót taty, Czaty, Trzech Budrysów, czy Świtezianka. Epicki tekst poezji determinuje tu kształt formy i dobór środków muzycznych. Muzyka Moniuszki podąża za rozwojem wydarzeń, buduje napięcia i dostosowuje się do częstych zmian nastroju, stosując zmienne środki charakterystyki muzycznej.

Jedna z najbardziej lubianych i najchętniej wykonywanych ballad Moniuszki to Dziad i baba. Utwór napisany został do świetnego i zabawnego tekstu J. I. Kraszewskiego.

Śpiewniki domowe zawierają utwory bardzo zróżnicowane pod względem charakteru, zastosowanych środków muzycznych, czy stopnia trudności wykonawczych. Głównym celem kompozytora było przecież stworzenie szerokiego i urozmaiconego repertuaru dla polskich salonów, a więc przede wszystkim dla muzykujących amatorów. Stąd często w pieśniach Moniuszki zauważyć można celowo zastosowaną prostotę środków. W niczym jednak nie umniejsza to wartości tych utworów. Ich siłą jest talent melodyczny kompozytora i typowo wokalny, naturalny sposób prowadzenia linii melodycznej. Inwencja melodyczna, doskonałe wniknięcie w nastrój i emocje poezji, dbałość o jedność słowa i muzyki, to główne atuty tych kompozycji. Najpopularniejsze pieśni doczekały się też transkrypcji na różne obsady wykonawcze, czasem w formie parafraz – bardziej swobodnych w ujęciu wykorzystanego materiału.

R1IaEnsyFwgRI

Ilustracja interaktywna przedstawia: obraz Knud Bergslien, „Prząśniczka”. Ilustracja przedstawia starą drewnianą izbę. Po lewej stronie znajduje się ława i sprzęty kuchenne. Na wprost widać drzwi. Po prawej stronie znajduje się piec, nad piecem kociołek. Na środku izby siedzi kobieta przy przędzy. Ubrana jest w długą suknię i białą bluzkę z zawiniętymi rękawami. Włosy ma długie, jasne splecione w warkocz. Przędzie nić. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Utwór: S. Moniuszko-Melcer, Prząśniczka. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się wesołym, skocznym charakterem.

Ilustracja interaktywna przedstawia: obraz Knud Bergslien, „Prząśniczka”. Ilustracja przedstawia starą drewnianą izbę. Po lewej stronie znajduje się ława i sprzęty kuchenne. Na wprost widać drzwi. Po prawej stronie znajduje się piec, nad piecem kociołek. Na środku izby siedzi kobieta przy przędzy. Ubrana jest w długą suknię i białą bluzkę z zawiniętymi rękawami. Włosy ma długie, jasne splecione w warkocz. Przędzie nić. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Utwór: S. Moniuszko-Melcer, Prząśniczka. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się wesołym, skocznym charakterem.

1

1. Utwór: S. Moniuszko-Melcer, Prząśniczka {audio}

Moniuszko choć żył i tworzył w trudnej sytuacji politycznej, to jego konsekwentna praca twórcza doprowadziła go do szczególnej pozycji w historii muzyki polskiej. Stał się kompozytorem narodowym, twórcą przepojonych polskością oper i pieśni. Od momentu powstania Śpiewniki domowe cieszą się niesłabnącą popularnością i uznaniem. Choć adresowane były głównie do amatorów, to bardzo szybko stały się najważniejszymi reprezentantami polskiej profesjonalnej literatury pieśniarskiej. Obecne są do dzisiaj w repertuarze wszystkich polskich śpiewaków‑wokalistów. Szkoda tylko, że popularność tych pieśni ogranicza się do kilkudziesięciu najczęściej wykonywanych, a wiele innych jest wciąż zapomniana i prezentowana zbyt rzadko.

Zadania

Słownik pojęć

Źródło:

encyklopedia.pwn.pl

Biblioteka muzyczna

Bibliografia

Witold Rudziński Moniuszko, PWM. Kraków 1972, s. 71–72.