Księżyc zwraca uwagę każdego człowieka. Jest widoczny w nocy, ale często także podczas dnia. To bardzo jasny obiekt – po Słońcu to najjaśniejsze ciało niebieskie widoczne z Ziemi. Obserwacja w czasie kilku dni, a jeszcze lepiej – kilkunastu, pozwala zobaczyć, że Księżyc zmienia swój wygląd oraz położenie. Rzadko – zdarza się to czasem tylko dwa razy w roku – podczas pełni przybiera czerwoną barwę. Dlaczego tak się dzieje? Odpowiedź na to pytanie znajduje się w tym rozdziale.

R1Xg5P5c0Yg6O1
Księżyc jest zwrócony do naszej planety zawsze tą samą stroną, dlatego z powierzchni Ziemi możemy obserwować maksymalnie jedynie jedną jego półkulę. Na powyższym zdjęciu widać około 60% zwróconej do Ziemi strony Księżyca.
Już potrafisz
  • zaobserwować Księżyc na niebie;

  • opisać kształt widocznej części tarczy Księżyca.

Nauczysz się
  • opisywać przebieg faz Księżyca i nazywać niektóre z nich;

  • wyjaśniać zmiany wyglądu oświetlonej części Księżyca widzianej z Ziemi;

  • opisywać warunki występowania zaćmienia Księżyca i jego wygląd na niebie podczas tego zjawiska.

iicIBV4p5e_d5e197

1. Fazy Księżyca

Księżyc krąży wokół Ziemi – to stwierdzenie jest znane od najdawniejszych czasów. Jednak wiele osób pytanych o ten ruch odpowiada, że naturalny satelita Ziemi krąży ze wschodu na zachód. Tak naprawdę jest to efekt nie ruchu Księżyca, a wirowego ruchu Ziemi. Prawdziwy ruch Księżyca odbywa się z zachodu na wschód. W poprzednim rozdziale opisaliśmy, jak zaobserwować tę zmianę położenia.
W jaki sposób możemy opisać i wyjaśnić ruch Księżyca i zmiany jego wyglądu?

R1R7wywaXkgfR1
Animacja prezentująca Ziemię, Księżyc i Słońce. Księżyc zaczyna swój ruch wokół Ziemi i dokonuje pełnego obiegu wokół niej, po lewej stronie są wyświetlane wszystkie fazy i fazy pośrednie Księżyca.

Spróbujmy podsumować nasze obserwacje.

W położeniu 1. Słońce oświetla półkulę Księżyca odwróconą od Ziemi. Druga półkula jest nieoświetlona, zatem Księżyc nie jest widoczny. Mówimy, że znajduje się on w fazie nowiunównowiu. W położeniu 2. półkula Księżyca widoczna z Ziemi będzie częściowo oświetlona przez Słońce. Obserwator zauważy więc część Księżyca zawartą między narysowanymi liniami, czyli wąski sierp – reszta półkuli Księżyca zwróconej ku Ziemi jest nieoświetlona. W położeniu 3. widoczna będzie połowa półkuli zwróconej do Ziemi – tę fazę nazywamy pierwszą kwadrą. Położenie 5. to faza pełnipełniapełni Księżyca. Zauważ, że obserwator, który chce jednocześnie widzieć Słońce i Księżyc w pełni, musi stać na linii dzielącej półkulę nocną i dzienną Ziemi. Słońce będzie obserwował na zachodzie, a Księżyc – na wschodzie. Położenie 7. nazywane jest trzecią albo ostatnią kwadrą.

Polecenie 1

Na niebie możemy obserwować jednocześnie i Słońce, i Księżyc w pierwszej kwadrze. Jaki jest kąt między kierunkiem, w jaki spoglądamy aby widzieć Słońce a kierunkiem, w jakim ustawiamy się aby patrzeć na Księżyc?

Polecenie 2

Jaki będzie kąt między kierunkiem obserwacji Słońca a kierunkiem obserwacji Księżyca, jeżeli Księżyc będzie:

  1. w pełni;

  2. w ostatniej kwadrze.

Polecenie 3

W jakich okresach swojego ruchu Księżyc będzie widoczny po zachodzie Słońca, a w jakich – przed wschodem? W jaki sposób można wskazać położenie Słońca, patrząc na oświetloną część Księżyca?

Warto zwrócić uwagę na całkowicie fałszywe przekonanie wielu ludzi o istnieniu „ciemnej strony Księżyca”, czyli takiej, na której zawsze jest noc. W każdej chwili jedna połowa powierzchni naszego satelity jest oświetlona przez Słońce, a druga – oczywiście nie (aby się o tym przekonać, skorzystaj z powyższej animacjianimacji).

Ponieważ pełen obrót Księżyca wokół własnej osi i jego pełen obieg wokół Ziemi są sobie równe i odbywają się w tę samą stronę, Księżyc zwraca ku Ziemi zawsze tę samą półkulę.

R1Y8ypc3KTnTz1
Obserwator stojący we wskazanym miejscu na Księżycu widzi cały czas Ziemię

Człowiek przedstawiony na rysunku stoi nieruchomo w dowolnym punkcie na powierzchni Księżyca. W ciągu około tygodnia Księżyc obróci się w lewo o 90° (będzie to 14 obrotu) i jednocześnie wykona 14 pełnego obiegu. Półkula, na której stoi człowiek, będzie zawsze zwracać się w stronę Ziemi. Druga półkula pozostanie niewidoczna, ale oczywiście będzie również co pewien czas oświetlana przez Słońce, jak to wyraźnie widać na rysunku.

Polecenie 4

Księżyc widziany 2–3 dni po nowiu wygląda jak na rysunku poniżej.

R1X1MghKosCBR1
Księżyc obserwowany kilka dni po nowiu

Na rysunku przedstawiającym schemat oświetlenia Księżyca zaznacz położenie Księzyca w sytuacji widocznej na powyższym zdjęciu.

Warto dodać, że czas między dwiema kolejnymi pełniami wynosi około 29 dni i 12 godzin oraz nazywany jest miesiącem synodycznymmiesiąc synodycznymiesiącem synodycznym. Jest on dłuższy od okresu ruchu Księżyca wokół Ziemi, czyli miesiąca gwiazdowegomiesiąc gwiazdowymiesiąca gwiazdowego (inaczej: syderycznego), który wynosi około 27 dni i 8 godzin.

Ciekawostka

Niezależnie od położenia na Ziemi wszyscy obserwują dokładnie te same fazy Księżyca. To znaczy, że jeśli Księżyc jest w pełni, to jest ona widoczna na całej kuli ziemskiej.

iicIBV4p5e_d5e310

2. Zaćmienia Księżyca

Do najciekawszych zjawisk związanych z ruchem Księżyca wokół Ziemi należą niewątpliwie zaćmienia Słońca i Księżyca. W układzie Ziemia–Księżyc są one szczególnie efektowne, ponieważ pozorna średnica Księżyca jest w przybliżeniu równa średnicy Słońca. Gdy między Ziemią a Słońcem znajdzie się Księżyc, to zasłoni on całkowicie tarczę Słońca.

Z kolei Księżyc podczas wędrówki po swojej okołoziemskiej orbicie może wejść do wnętrza stożka cienia całkowitego Ziemi, który znajduje się z przeciwnej strony Ziemi niż Słońce. Wystąpi wtedy zaćmienie Księżycazaćmienie Księżycazaćmienie Księżyca.

zaćmienie Księżyca
zaćmienie Księżyca

– zjawisko, które występuje, gdy Księżyc znajduje się w obszarze cienia Ziemi.

RHbpf1RJM6uuV1
Źródło: Krzysztof Jaworski, Anonymous (https://openclipart.org), Gothika (https://commons.wikimedia.org), Fleshgrinder (http://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 3.0.

Na rysunku widać, że Księżyc znajduje się wtedy po przeciwnej stronie Ziemi niż Słońce, czyli jest w fazie pełni. I tu pojawia się pewien problem: kolejne pełnie następują co 29,5 dnia, a przecież zaćmienie Księżyca zdarza się znacznie rzadziej. Dlaczego tak się dzieje?

Powodem jest nachylenie płaszczyzny orbity Księżyca względem Ziemi do płaszczyzny orbity Ziemi względem Słońca. Wyjaśniają to dokładnie dwa poniższe rysunki.

Stożek cienia całkowitego Ziemi to miejsce, gdzie nie powinny docierać promienie słoneczne. Tarcza Księżyca jest jednak widoczna podczas tego zjawiska. Dlaczego tak się dzieje?

Podczas zaćmienia tarcza Księżyca najpierw ciemnieje, gdyż wchodzi w obszar półcienia, a następnie jest stopniowo zasłaniana przez Ziemię. W czasie całkowitego zaćmienia przyjmuje barwę czerwono‑brunatną. Wynika to z faktu, że Księżyc oświetlany jest promieniami słonecznymi, które się załamują i rozpraszają w atmosferze ziemskiej. Najsilniej rozpraszane są promienie o barwie niebieskiej i właśnie dlatego niebo ma niebieski kolor. Przechodzące dalej promienie załamują się w atmosferze i gdy z niej wychodzą, mają czerwoną barwę. Oświetlają one Księżyc znajdujący się w stożku cienia i nadają naszemu satelicie właśnie taki kolor.

Ten sam mechanizm powoduje, że Słońce podczas wschodu i zachodu przybiera barwę czerwoną.

Zaćmienie Księżyca jest zjawiskiem astronomicznym wywołującym ogromne wrażenie na obserwatorze. Przyjrzyjmy się zaćmieniu jeszcze raz.

Ćwiczenie 1
R1EYr7u1UjHZG1
zadanie interaktywne
Źródło: Magdalena Grygiel <Magdalen.Grygiel@up.wroc.pl>, licencja: CC BY 3.0.

Wiedza o zaćmieniach Księżyca nie była powszechna w Europie, nie mówiąc już o innych kontynentach. „Zaćmienie Księżyca ocaliło Krzysztofa Kolumba, zagrożonego śmiercią głodową na Jamajce, gdzie zbuntowana ludność odmówiła mu pożywienia. Wiedząc o rychłym wystąpieniu tego zjawiska, Kolumb uciekł się do groźby oryginalnej – pozbawienia tubylców światła księżycowego – i dotrzymał słowa. Zaledwie Księżyc się schował, skruszeni mieszkańcy rzucili się do nóg sławnego żeglarza, błagając o przebaczenie”. Historia ta przydarzyła się podróżnikowi 1 marca 1504 r. Opisuje ją Kamil Flammarion w książce iicIBV4p5e_d709t403.

R1AdJyw0WJI9x1
Źródło: Seaman Joshua Valcarcel (http://commons.wikimedia.org), public domain.
iicIBV4p5e_d5e423

3. Księżyc – najlepiej zbadany obiekt pozaziemski

Księżyc i Słońce to dwa ciała niebieskie, które od najmłodszych lat potrafimy zidentyfikować na niebie. Księżyc jest najbliższym sąsiadem Ziemi, gdyż znajduje się około 384 403 km od jej środka. Obszary widoczne na naszym satelicie jako jaśniejsze to wyżyny i góry, a ciemniejsze to tzw. morza. Morza są bardziej płaskie i odbijają mniej promieni słonecznych. Obszary bardziej pofałdowane lepiej rozpraszają światło słoneczne.

Oprócz pofałdowań powierzchni (zwanych górami) można zobaczyć również kratery meteorytowe.

R1SkjPDEguNBB1
Krater Kopernik o średnicy 90 km i wysokości nad otaczającym terenem ok. 1 km

Takich kraterów są tysiące. Największe znajdują się na powierzchni Księżyca niewidocznej z Ziemi. Największy krater to Hertzsprung, który ma średnicę prawie 600 km. Kratery meteorytowe mają bardzo łagodne stoki. Przy wysokości wału 1 km ich szerokość może wynosić do 20 km. Nie przypominają one wulkanów na Ziemi, takich jak np. Wezuwiusz. Nie są pochodzenia wulkanicznego – powstały wskutek uderzenia ogromnych brył meteorytów w skorupę Księżyca. Dowodem na to są obszary o większej gęstości, tzw. maskony, odkryte pod skorupą Księżyca. Znajdują się one pod dużymi kraterami i morzami księżycowymi. Najprawdopodobniej wielka bryła poruszająca się z dużą prędkością przebiła skorupę Księżyca i wybiła krater. Przez otwór powstały w skorupie wydostała się płynna lawa i po zastygnięciu utworzyła morze księżycowe.

W XVII wieku obserwacją powierzchni Księżyca zajmował się polski astronom Jan HeweliuszJan HeweliuszJan Heweliusz. Posiadał on w Gdańsku kilka kamienic. Na wspólnym dachu trzech z nich wybudował obserwatorium astronomiczne. Dysponował największymi wówczas teleskopami i prowadził obserwacje powierzchni Księżyca. Właśnie dlatego uznawany jest za ojca selenografiiselenografiaselenografii, czyli działu astronomii zajmującego się opisem powierzchni Księżyca.

Ciekawostka

Już w 1959 roku rozpoczęto badania Księżyca prowadzone w przestrzeni kosmicznej. W styczniu tego roku w pobliżu satelity Ziemi przeleciał statek kosmiczny Łuna 1, wysłany przez Radziecką Agencję Kosmiczną, a w październiku Łuna 3 zrobiła zdjęcia części Księżyca niewidocznej z Ziemi. Kosmiczne agencje radziecka i amerykańska prześcigały się w podboju Srebrnego Globu. ZSRR realizował program badawczy dotyczący gruntu Księżyca, a Amerykanie prowadzili program Apollo, który zakończył się lądowaniem człowieka na Księżycu.

Powierzchnia Księżyca pokryta jest grubą warstwą drobnego regolituregolitregolitu. Składają się na niego zarówno odłamki skał powstałe w wyniku uderzeń meteorytówmeteorytmeteorytów, jak i pył meteorytów bezustannie opadający na powierzchnię.

Wygląd skał księżycowych jest podobny do skał ziemskich. Grunt w większości składa się z metali o wysokiej temperaturze wrzenia. Substancje takie jak woda, czyli o niskiej temperaturze wrzenia, wyparowały z naszego satelity w przestrzeń kosmiczną. Skały księżycowe zawierają mniej składników lotnych niż skały ziemskie. Badania próbek gruntu księżycowego potwierdzają, że w skałach Księżyca nie ma wody. Wyniki tych badań wskazują także, że proces tworzenia się skał zachodził bez udziału tlenu. Szacuje się, że najmłodsze skały liczą 3,1 miliarda lat, a najstarsze – 4,4 miliarda lat.

iicIBV4p5e_d5e482

Podsumowanie

  • Księżyc jest naturalnym satelitą Ziemi, którego obieg wokół naszej planety wynosi około 27,3 doby. Tor ruchu Księżyca jest bardzo zbliżony do elipsy.

  • Powierzchnia Księżyca pokryta jest warstwą rozdrobnionej skały. To rozdrobnienie jest efektem uderzeń meteorytów, opadania mikrometeorytów oraz kruszenia się skał w wyniku zmian temperatury.

  • Informacje na temat budowy Księżyca uzyskano dzięki różnym projektom badawczym.

  • Obserwowany kształt tarczy Księżyca zależy od wzajemnego położenia Słońca, Ziemi i Księżyca. Jego fazy są skutkiem ruchu obiegowego wokół Ziemi.

  • Zaćmienie Księżyca zachodzi, gdy znajdzie się on w cieniu Ziemi.

Praca domowa
Polecenie 5.1

W astronomii poza pojęciem miesiąca gwiazdowego i synodycznegomiesiąc synodycznysynodycznego występuje stosuje się jeszcze określenie „miesiąc smoczy”. Znajdź definicję miesiąca smoczego i napisz, z czym związana jest ta nazwa.

Polecenie 5.2

Miesiąc synodyczny, czyli czas pomiędzy np. pełniami, jest dłuższy niż pełen obieg Księżyca wokół Ziemi (tzn. miesiąc gwiazdowymiesiąc gwiazdowymiesiąc gwiazdowy). Dlaczego tak się dzieje? Pamiętaj, że Ziemia wraz z Księżycem krążą dookoła Słońca.

iicIBV4p5e_d5e543

Słowniczek

meteoryt
meteoryt

– ciało, które nie wyparowało w atmosferze i uderzyło w powierzchnię ciała niebieskiego znacznie większego od siebie. Księżyc nie ma atmosfery i dlatego wszystkie ciała, które przyciąga, uderzają w jego powierzchnię.

miesiąc gwiazdowy
miesiąc gwiazdowy

– pełen obieg Księżyca wokół Ziemi. Wynosi 27,3217 doby (27d07h43m11,5s).

miesiąc synodyczny
miesiąc synodyczny

– czas między dwiema takimi samymi fazami Księżyca, który trwa 29d12h44m02,9s.

nów
nów

– faza Księżyca, podczas której jest on niewidoczny z powierzchni Ziemi; tarcza Księżyca jest wtedy niewidoczna, ponieważ znajduje się on między Ziemią a Słońcem.

pełnia
pełnia

– faza Księżyca, podczas której jego tarcza zwrócona do Ziemi całkowicie oświetlona.

regolit
regolit

– warstwa pokruszonej skały na powierzchni Księżyca. To rozdrobnienie jest efektem uderzeń meteorytów, opadania mikrometeorytów oraz kruszenia się skał w wyniku zmian temperatury.

selenografia
selenografia

– dział astronomii opisujący powierzchnię Księżyca.

iicIBV4p5e_d5e694

Biogramy

Jan Heweliusz
R1Y2U6WgF8xv91
Światowej sławy polski astronom. W 1647 r. opublikował dzieło „Selenographia”, w którym szczegółowo opisał powierzchnię Księżyca i umieścił jego mapy

Jan Heweliusz

Ojciec Jana Heweliusza zapewnił mu wszechstronne wykształcenie. Młody Jan rozpoczął naukę w Gdańskim Gimnazjum Akademickim, gdzie uczył się pod okiem profesora Piotra Krügera (który kształcił też Keplera i Brahego). Następnie studiował w Królewcu, a także na uniwersytetach w Lejdzie i Oksfordzie. Wybudował obserwatorium na dachu trzech gdańskich kamienic, gdzie znajdowały się teleskopy, do których soczewki Heweliusz szlifował osobiście. W jego obserwatorium gościli królowie. Uczony obserwował plamy na Słońcu, powierzchnię Księżyca oraz komety. Stworzył też katalog gwiazd. Był wynalazcą śruby mikrometrycznej, zbudował również prototyp peryskopu i zegara wahadłowego.

iicIBV4p5e_d5e883

Zadania podsumowujące moduł

Ćwiczenie 2
R1SUTEEYPOTs11
zadanie interaktywne
Źródło: Magdalena Grygiel <Magdalen.Grygiel@up.wroc.pl>, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
RtFSKto0ERAJh1
zadanie interaktywne
Źródło: Magdalena Grygiel <Magdalen.Grygiel@up.wroc.pl>, licencja: CC BY 3.0.