do 1913 – faza poszukiwania indywidualnego języka muzycznego
1914‑1919 – okres inspiracji Orientem i kulturą antyczną
od 1920 – okres narodowy
1
Scenariusz dla nauczyciela
RYQK6Y751LHRl1
8. Muzyka XX i XXI wieku. Uczeń:
4) omawia polską muzykę XX wieku i jej twórców, dokonując klasyfikacji zgodnie ze stylami i kierunkami: Karol Szymanowski
Nauczysz się
przedstawiać rolę Szymanowskiego dla muzyki polskiej XX wieku;
charakteryzować język muzyczny w poszczególnych fazach działalności twórczej.
Kontekst kulturowy twórczości Szymanowskiego
RhCsghiSDxWLZ
Pod koniec stulecia (w roku 1994) Sir Simon Rattle, wybitny dyrygent, wypowiedział pełne uznania słowa: Czuję, że trafiliśmy z tą muzyką we właściwy czas. Świat dopiero teraz jest gotowy na jej przyjęcie. […] Ta muzyka jest ponadto wspaniale różnobarwna i niezwykle emocjonalna. Anglicy nie byli w stanie przyjąć tak bardzo intensywnej i bezpośredniej emocjonalności, musieli do niej dojrzeć. Teraz jesteśmy na nią gotowi. […] Pod koniec XX wieku reszta świata powinna odkryć to, o czym wy wiedzieliście zawsze: że Szymanowski jest jednym z największych kompozytorów tego stulecia.
Rg2jqhGjUokzW
O rodzinnym domu tak pisałam88b088a2912f0987_0000000000012pisała Zofia Szymanowska: Dom tymoszowiecki był wielki i trochę mroczny. Szeroki korytarz ciągnął się jak kręgosłup przez całą długość domu. Na lewo znajdował się sypialny pokój Nuli. Obok sala jadalna, pełna starych pamiątek i portretów rodzinnych. Za nią okrągła biblioteka i duży salon o pięciu oknach, ze starym inkrustowanym kominkiem, w którym jesienią trzaskały wesoło brzostowe polana. Na prawo od wejścia znajdował się gabinet Felcia […] następnie spiżarnia, kredens, sypialny pokój mamy, mój i Katota, a na samym końcu domu sypialny pokój Felcia z balkonem. Dom był parterowy, z jasnym dachem, z jednej strony otoczony lipami, z drugiej osłaniały go również lipy i dwa stare orzechowe drzewa, osypane owocem co roku. Przez całą prawie długość domu, od zachodniej strony, ciągnęła się biała weranda, gęsto dzikim winem obrosła. Okna były duże i jasne, zwłaszcza gdy liście opadły, gdyż latem ocieniały je gęsto orzechy i lipy. [...] W starym rzeźbionym gdańskim kredensie, otwieranym ćwierćmetrowym kluczem, i w równie starej, rzeźbionej cechowej skrzyni, spoczywały sobie bezpiecznie „pamiątki”. [...] W sali jadalnej […] wisiały portrety. W dzieciństwie bałam się ich bardzo i nie lubiłam pozostawać z nimi sama, gdy zbliżał się wieczór. Byli tam biskup i prałat, piękne młode damy o białych szerokich dekoltach i najstarszy, znany nam z portretu pradziad — Maciej Korwin‑Szymanowski, kasztelan rawski, poseł do Rzymu z ramienia króla Władysława IV.
m88b088a2912f0987_0000000000012
Zofia Szymanowska, Opowieść o naszym domu, Lwów 1935
Karol Szymanowski wzrastał w środowisku artystycznym – ojciec Stanisław grywał na fortepianie i wiolonczeli; artystycznie udzielało się również rodzeństwo kompozytora: brat Feliks był pianistą, siostra Stanisława śpiewaczką, Zofia – poetką, a Anna ukończyła Akademię Sztuk Pięknych. Pierwszych lekcji gry na fortepianie udzielał mu ojciec, następnie kształcił się w Elizawetgradzie pod kierunkiem Gustawa Neuhausa (miłośnika muzyki romantycznej, ze szczególnym uwzględnieniem niemieckiej muzyki tego czasu), a od 1901 r. w Warszawie u Zygmunta Noskowskiego (kontrapunkt, kompozycja) i Marka Zawirskiego (harmonia).
Szymanowski wychowywany był na arcydziełach kultury zachodnioeuropejskiej, bliska była mu również wielokulturowa atmosfera przedrozbiorowych Kresów, gdzie krzyżowały się różne narodowości: Polacy, Rusini, Żydzi, Ormianie, Kozacy, Tatarzy i Niemcy. Wrażliwość kompozytora ukształtowały także jego pierwsze doświadczenia z teatrem muzycznym, szczególnie dziełami rosyjskimi (Rusałka Dargomyżskiego) i niemieckimi (Lohengrin Wagnera). Pod wpływem późniejszych fascynacji muzyką francuską, utworami rosyjskimi Strawińskiego, kulturą basenu Morza Śródziemnego, a po roku 1920 także polską muzyczną kulturą tradycyjną, stopniowo zmieniały się zainteresowania Szymanowskiego. Ze względu na proces przemian języka muzycznego wymienia się trzy fazy w jego twórczości:
fazę poszukiwań indywidualnego języka muzycznego (do ok. 1913 r.),
okres inspiracji Orientem i kulturą antyczną (lata 1914‑1919),
okres narodowy (po roku 1920).
Poszukując stylu indywidualnego
ROMwksxSIV1eR
Pierwszy okres w twórczości Karola Szymanowskiego rozpoczyna się wraz z jego studiami kompozytorskimi u Zygmunta Noskowskiego. Stosunkowo liczne utwory z tej fazy przeznaczone są na fortepian, w czym widać zarówno doświadczenia muzyczne (wykonawcze) młodego twórcy, jak i jego fascynację spuścizną Fryderyka Chopina (Szymanowski podejmuje obecne wcześniej w twórczości genialnego Polaka Etiudy czy Preludia) oraz elementami nowoczesnego języka muzycznego typowymi dla Aleksandra Skriabina (muzykolodzy najczęściej doszukują się analogii w środkach harmonicznych i wielowarstwowej, linearnej fakturze fortepianowej).
R14b6X5Zfrepw1
W 1905 r., Karol Szymanowski wraz z Ludomirem Różyckim, Apolinarym Szeluto i Grzegorzem Fitelbergiem, założył w Berlinie Spółkę Nakładową Młodych Kompozytorów Polskich, zwaną także Młodą Polską w Muzyce. Zafascynowani modernizmem kompozytorzy zapragnęli publikować i organizować koncerty prezentujące nową muzykę polską. Ich działalność nie tylko rozsławiła talent Szymanowskiego (krytycy okrzyknęli go najbardziej obiecującym twórcą z grona młodopolskich muzyków), ale i zapoczątkowała wielkie artystyczne przyjaźnie (Grzegorz Fitelberg stał się, obok skrzypka Pawła Kochańskiego i pianisty Artura Rubinsteina, propagatorem jego twórczości na całym świecie).
W tym czasie Szymanowski poznał także muzykę wybitnych indywidualności kultury muzycznej przełomu XIX i XX w. – Ryszarda Straussa, Claude’a Debussy’ego, Igora Strawińskiego, co nie pozostało bez wpływu zarówno na jego ówczesną twórczość jak i na proces przewartościowań języka muzycznego. Choć sam wyraźnie odczuwał akademickość swych kompozycji z tego czasu (I Symfonię charakteryzował jako […] jakieś monstrum kontrapunktyczno‑harmoniczno‑orkiestrowe), słuchając jego muzyki orkiestrowej nie można oprzeć się wrażeniu wyraźnego nawiązana do wagnerowsko‑straussowskiego idiomu harmonicznego i orkiestrowego.
RGq1svbW9fQLS
W okresie tym Szymanowski skomponował także pieśni na głos z towarzyszeniem fortepianu mierząc się z liryką młodopolską (Kazimierz Przerwa‑Tetmajer, Wacław Berent, Tadeusz Miciński).
R1KfEvuWI1jki1
Okres inspiracji Orientem i kulturą antyczną (1914–1919)
Remww2NKkFJTI
Czas I wojny spędził na Ukrainie (Tymoszówka, Kijów, Elizawetgrad) zgłębiając historię i kulturę arabską. Zainteresowania te nieobce były modernizmowi, lecz w przypadku Szymanowskiego podziw budziło odejście od stereotypowych wyobrażeń wschodniej egzotyki i sięgnięcie po źródła naukowe. Po I wojnie światowej Szymanowski przeniósł się do Bydgoszczy (gdzie powstał cykl pieśni Słopiewnie inicjujący nowy okres narodowy), a następnie – do Warszawy.
Szymanowski muzyczno‑poetyckie inspiracje wschodnie połączył w tym okresie z indywidualnym językiem muzycznym. Do najwybitniejszych kompozycji tej fazy należą: III Symfonia Pieśń o nocy z tekstem Dżalaluddina Rumiego w przekładzie Tadeusza Micińskiego, I Koncert skrzypcowy i IKwartet smyczkowyKwartet smyczkowyKwartet smyczkowy. Z kręgu liryki wokalnej wymienia się natomiast Pieśni miłosne Hafiza (na głos z fortepianem i późniejsza, zmodyfikowana wersja, na głos i orkiestrę) i Pieśni muezina szalonego. W przywołanych powyżej utworach na plan pierwszy wysuwają się inspiracje związane ze wspomnieniami podróży na Sycylię i do krajów arabskich, stąd też najczęściej wskazywane przez muzykologów dwa wątki tematyczne zespolone w operzeOperaoperzeKról Roger: egzotyka OrientuOrientalizmOrientu i indywidualne odczytanie mitu dionizyjskiego.
R1YDb0gfUAwXB
Równolegle z III Symfonią powstały także trzy cykle instrumentalnych utworów programowych (Metopy, Mity i Maski). Metopy to cykl trzech poematów fortepianowych, o tytułach nawiązujących do eposów Homera (1. Wyspa syren, 2. Kalipso, 3. Nauzykaa), zainspirowanych greckimi metopami (płaskorzeźbami) podziwianymi w Palermo na Sycylii. Mity z kolei, przeznaczone na skrzypce i fortepian, powstały we współpracy z wybitnym skrzypkiem, przyjacielem kompozytora – Pawłem Kochańskim.
Rt09b9klys1xg1
RFr0erGSBmeJb
Zmiana stylu muzycznego Szymanowskiego nie sprowadza się wyłącznie do niemal całkowitej rezygnacji z systemu tonalnego dur‑mollSystem tonalny dur‑mollsystemu tonalnego dur‑moll (w jego miejsce kompozytor wprowadza inne porządki dźwiękowe – pentatonikęPentatonikapentatonikę, skalę całotonową, dwunastodźwiękową oraz centralizację tonalną). Stosunkowo czytelne przemiany zaobserwować można także na gruncie faktury i instrumentacji – nowego spojrzenia na kwestię brzmienia. Często wskazuje się nawiązania do impresjonizmuImpresjonizmimpresjonizmu Debussy’ego i Ravela, ale także stylu Strawińskiego i Skriabina. Kompozytor wprowadził arabeski przypominające wschodnie wzorce melodyczne, rozdrgane plany brzmieniowe, szeroką paletę środków artykulacyjnych i dynamicznych. Pomimo zastosowania takich rozwiązań nie odsunął Szymanowski na dalszy plan melodyki, będącej nadal elementem kształtującym ekspresję utworów.
RDR40bsSrpGWP
Okres narodowy / „lechicki” (od 1920 r.)
R1QcF5B7iZ5S0
Ich spotkanie w 1920 r. we Lwowie, podsycane wcześniejszymi pobytami kompozytora w Zakopanem, zaowocowało zmianą negatywnego stosunku Szymanowskiego do tworzywa ludowego i muzyki folklorystycznej (w pierwszych latach XX w. pisał: Och, te wstrętne wycinanki, te oberki, te dana‑dana, to przekleństwo naszej sztuki, Najwięcej się cieszę, że w [pieśniach Jachimeckiego] nie ma nic dyletantyzmu i taniego jeżdżenia po „swojskich” oberkowo‑sielankowych motywach).
Zaprezentowane w 1920 r. przez Chybińskiego melodie nut Sabałowych zachwyciły Szymanowskiego do tego stopnia, że rok później wzmiankował w korespondencji o chęci skomponowania baletu Harnasie, a niedługo potem w zupełnie inny sposób wyraził się o możliwości inkorporowania tworzywa ludowego do muzyki profesjonalnej: Otóż żywotność pieśni, czy mówiąc ogólnie, muzyki ludowej, jest zjawiskiem bezwzględnie dodatnim; to jakby z głębi serca rasy wiecznie bijące źródło żywego natchnienia, jakby wydarte z łona gór złomy marmuru, oczekujące tylko wysiłku twórczej ręki, zdolnej nadać im wiecznotrwałe kształty prawdziwego dzieła sztuki.
Poznając muzykę Podhala podczas góralskich posiad oraz prywatnych spotkań z przyjaciółmi‑góralami, szczególnie z Heleną Roj‑Kozłowską, czy rodziną Bartka Obrochty, Szymanowski z zachwytem chłonął odrębność tonalnąTonalnośćtonalną, rytmiczną, melodyczną i fakturalną tego regionu folklorystycznego. Pod wpływem tych fascynacji powstały Słopiewnie oparte na materiale nuty Sabałowej, fortepianowe Mazurki, balet Harnasie, IV Symfonia, II Koncert skrzypcowy i II Kwartet smyczkowy.
R1NoFon4hG5vR
Z kolei z inspiracji zbiorem Puszcza Kurpiowska w pieśni ks. Władysława Skierkowskiego powstały solowe i chóralne Pieśni kurpiowskie. Szymanowski zdradzał także zainteresowanie folklorem Śląska i górali Karpackich, jednakże utwory nawiązujące do tych regionów nie powstały.
RiHauSpcGRu5U1
Karol Szymanowski nie utożsamiał utworów będących opracowaniami czy stylizacjami muzyki ludowej z twórczością narodową, w wywiadach tak odnosił się do kwestii folkloryzmu na gruncie muzyki profesjonalnej: Charakter muzyki jakiegokolwiek narodu nie zawsze sprowadza się mechanicznie do kwestii takich czy innych rytmów. Innymi słowy, ani cała polska muzyka nie jest utrzymana w rytmie mazurka, ani też cała muzyka utrzymana w rytmie mazurka wcale nie musi być typowo polska.
Do jego modernistycznejModernizmmodernistycznej wizji muzyki polskiej nawiązali ówcześni młodzi polscy kompozytorzy: Stanisław Wiechowicz, Zygmunt Mycielski, Roman Maciejewski, Stefan Kisielewski, Witold Lutosławski, Grażyna Bacewicz, Wojciech Kilar, Henryk Mikołaj Górecki, podejmując idee Szymanowskiego.
O muzyce Karola Szymanowskiego
Spacer interaktywny poświęcony Szymanowskiemu.
R9vppMfZWPHnx1
Powyższy pomnik Szymanowskiego znajduje się przy Filharmonii Pomorskiej im. I. J. Paderewskiego w Bydgoszczy, jest jedną z kolekcji rzeźb kompozytorów. W Bydgoszczy Szymanowski skomponował cykl pieśni Słopiewnie.
Zadania
Polecenie 1
Obejrzyj spektakl Król Roger Karola Szymanowskiego (ninateka.pl) i spróbuj zastanowić się, jakie elementy misterium i dramatu muzycznego możemy odnaleźć w tej kompozycji.
RCHAFP7j6MF6J
R1CtVy0zV4iSY
Ćwiczenie 1
RomibbaXrFQUl
Ćwiczenie 2
R14b6X5Zfrepw1
R126GzTviMnAY
Ćwiczenie 3
R1LUEshvXuk6p
Ćwiczenie 4
Dopasuj tytuły utworów do właściwych faz twórczości Szymanowskiego. faza poszukiwania własnego języka muzycznego Możliwe odpowiedzi: 1. Preludia, Etiudy, Trzy fragmenty z poematów Kasprowicza, 2. Harnasie, Mazurki, IV Symfonia, 3. III Symfonia Pieśń o nocy, Pieśni miłosne Hafiza, Król Roger okres inspiracji Orientem i kulturą antyczną Możliwe odpowiedzi: 1. Preludia, Etiudy, Trzy fragmenty z poematów Kasprowicza, 2. Harnasie, Mazurki, IV Symfonia, 3. III Symfonia Pieśń o nocy, Pieśni miłosne Hafiza, Król Roger okres narodowy Możliwe odpowiedzi: 1. Preludia, Etiudy, Trzy fragmenty z poematów Kasprowicza, 2. Harnasie, Mazurki, IV Symfonia, 3. III Symfonia Pieśń o nocy, Pieśni miłosne Hafiza, Król Roger
Dopasuj tytuły utworów do właściwych faz twórczości Szymanowskiego. faza poszukiwania własnego języka muzycznego Możliwe odpowiedzi: 1. Preludia, Etiudy, Trzy fragmenty z poematów Kasprowicza, 2. Harnasie, Mazurki, IV Symfonia, 3. III Symfonia Pieśń o nocy, Pieśni miłosne Hafiza, Król Roger okres inspiracji Orientem i kulturą antyczną Możliwe odpowiedzi: 1. Preludia, Etiudy, Trzy fragmenty z poematów Kasprowicza, 2. Harnasie, Mazurki, IV Symfonia, 3. III Symfonia Pieśń o nocy, Pieśni miłosne Hafiza, Król Roger okres narodowy Możliwe odpowiedzi: 1. Preludia, Etiudy, Trzy fragmenty z poematów Kasprowicza, 2. Harnasie, Mazurki, IV Symfonia, 3. III Symfonia Pieśń o nocy, Pieśni miłosne Hafiza, Król Roger
Dopasuj tytuły utworów do właściwych faz twórczości Szymanowskiego.
<i>Harnasie</i>, <i>Mazurki</i>, <i>IV Symfonia</i>, <i>III Symfonia Pieśń o nocy</i>, <i>Pieśni miłosne Hafiza</i>, <i>Król Roger</i>, <i>Preludia</i>, <i>Etiudy</i>, <i>Trzy fragmenty z poematów Kasprowicza</i>
faza poszukiwania własnego języka muzycznego
okres inspiracji Orientem i kulturą antyczną
okres narodowy
REz50k68OsR97
Ćwiczenie 5
RiHauSpcGRu5U1
R1KF6a80YFdQG
Ćwiczenie 6
Rf8UQnfGtnnQG
Ćwiczenie 7
Słownik pojęć
Folkloryzm
Folkloryzm
kierunek w sztuce polegający na włączaniu w tkankę dzieła artystycznego elementów kultury ludowej.
Impresjonizm
Impresjonizm
kierunek w sztuce zapoczątkowany w Paryżu w II połowie XIX w.; głównym celem artystów impresjonistów (początkowo malarzy i rzeźbiarzy) było uchwycenie ulotnych momentów; nazwa kierunku nawiązująca do tytułu obrazu Claude’a Moneta „Impresja, wschód słońca”, pochodzi z jednej z pierwszych negatywnych krytyk autorstwa Louisa Leroya.
Konserwatorium
Konserwatorium
szkoła kształcąca muzyków różnych specjalności.
Kwartet smyczkowy
Kwartet smyczkowy
czteroczęściowy utwór przeznaczony do wykonania przez dwoje skrzypiec, altówkę i wiolonczelę.
Modernizm
Modernizm
termin określający pojawiające się na przełomie epok nowatorskie prądy w sztukach, ale także odnoszony do przemian jakie miały miejsce na przełomie XIX i XX w.
Opera
Opera
wokalno‑instrumentalne dramatyczne dzieło sceniczne.
Orientalizm
Orientalizm
kierunek w literaturze i sztuce polegający na szczególnym uwypukleniu cech kultur wschodnich.
Pentatonika
Pentatonika
skala złożona z pięciu dźwięków, występuje (występowała) we wszystkich krajach na świecie, obecna była także w polskiej muzyce ludowej.
Symfonia
Symfonia
orkiestrowy odpowiednik sonaty, jako samodzielny gatunek muzyczny przeznaczony do wykonania przez największy instrumentalny skład wykonawczy wypracowany w klasycyzmie; od czasów IX Symfonii Beethovena powstawać zaczęły także symfonie wokalno‑instrumentalne.
System tonalny dur‑moll
System tonalny dur‑moll
system siedmiodźwiękowych skal majorowych (durowych) i minorowych (molowych).
Tonalność
Tonalność
porządek dźwiękowy utworu muzycznego.
Źródło:
Słownik muzyki, pod red. W. Marchwicy, Zielona Sowa, Kraków 2006
Biblioteka muzyczna
R14b6X5Zfrepw1
Utwór: „Etiuda fortepianowa b-moll op. 4 nr 3”, autorstwa: Karol Szymanowski, wykonanie: AMFN. Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu. Cechuje się żywiołowym charakterem.
R1KfEvuWI1jki1
Utwór: „Trzy fragmenty z poematów Jana Kasprowicza op. 5 nr 1, Święty Boże”, autorstwa: Karol Szymanowski, wykonanie: AMFN. Kompozycja posiada wolne tempo. Cechuje się spokojnym, sentymentalnym charakterem.
Rt09b9klys1xg1
Utwór: „Źródło Aretuzy”, autorstwa: Karol Szymanowski, wykonanie: AMFN. Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu. Cechuje się spokojnym, sentymentalnym charakterem.
RYArgzdQ89f8K1
Utwór: „Pieśni kurpiowskie - Uwoz mamo”, autorstwa: Karol Szymanowski, wykonanie: AMFN. Kompozycja posiada wolne tempo. Cechuje się żywiołowym charakterem.
RGq1svbW9fQLS
Utwór: Uwertura koncertowa E-dur, Op. 12, autorstwa: Karol Szymanowski, Wykonawca: Filharmonia Warszawska, dyrygent - Antoni Wit. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się wesołym, skocznym charakterem.
RDR40bsSrpGWP
Utwór: Koncert skrzypcowy Nr 1, część 2, autorstwa: Karol Szymanowski, wykonawca: Agata Szymczewska wraz z Orkiestrą Symfoniczną Varsovia. Kompozycja posiada wolne tempo. Cechuje się spokojnym charakterem.