Ważne daty

Znaczenie kompozytorów franko‑flamandzkich

W II poł XV i w XVI w. muzykę europejską zdominowali kompozytorzy pochodzący z północy kontynentu, zwłaszcza z terenów Flandrii i północnej Francji. Stworzyli oni uniwersalny styl, który przeszczepiony w różne części Europy wpłynął znacząco na kształtujące się ówcześnie style narodowe. Kilka generacji kompozytorów franko‑flamandzkich zajmowało czołowe stanowiska na ówczesnych europejskich dworach, w tym królewskich i książęcych oraz pełniło służbę w najważniejszych świątyniach europejskich miast. Flandria była terenem, na którym działało także wielu znakomitych artystów, także z innych dziedzin sztuki.

Półtora wieku dominacji niderlandzkiej polifonii, jak niektórzy określają tę twórczość, zaowocowało olbrzymim repertuarem. Wśród gatunków muzyki religijnej dominują dwa – msza i motet, choć warto także wspomnieć o sekwencjachSekwencjasekwencjach, magnifikatachMagnificatmagnifikatach czy pasjachPasjapasjach, powstających zwłaszcza w XVI w. Z kolei muzykę świecką reprezentują francuskie chanson, włoskie madrygały i niemieckieNiemiecka pieśń tenorowaniemieckie pieśni tenorowe.

Muzyka religijna

Msza, czyli wielogłosowe opracowanie części stałych liturgii mszalnej, tzw. ordinarium missae, w skład którego wchodzą: Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus i Agnus Dei, to najważniejszy gatunek muzyki polifonicznej XV wieku. Początki praktyki wielogłosowego opracowania wymienionych części mszy mają miejsce w XIV wieku, lecz dopiero na przełomie epok msza zyskuje tak ważną pozycję, o czym świadczy twórczość Johannesa Cicconii, Johna Dunstable’a, a w szczególności najwybitniejszego przedstawiciela szkoły burgundzkiej Guillaume’a Dufaya.

Wśród typów renesansowej mszy należy wyróżnić: mszę tenorową, missa parodia, mszę dyszkantową oraz msze swobodne.
W mszy tenorowej cantus firmuscantus firmuscantus firmus, czyli melodia zaczerpnięta z chorału gregoriańskiego, z kompozycji świeckiej lub w szczególnych przypadkach pochodząca z inwencji kompozytora, stanowiąca podstawę, szkielet, utworu wielogłosowego, umieszczona była w tenorze. O wyjątkowym znaczeniu tych zaczerpniętych melodii świadczy fakt, że całe msze biorą swe tytuły od ich incipitówIncipitincipitów.
Missa parodia w jej konstrukcji wykorzystywano wielogłosowy materiał innej kompozycji, zwykle świeckiej chanson.
W mszach dyszkantowych melodia chorałowa prezentowana była w najwyższym głosie, zaś msze swobodne nie posiadały cantus firmus.

Twórczość mszalna kompozytorów franko‑flamandzkich

Już w twórczości pierwszego wielkiego Flamanda – Johannesa Ockeghema, działającego w II poł. XV w. na dworze królów francuskich, msza staje się najważniejszym gatunkiem. W opracowaniach ordinarium missae wprowadza niezwykle kunsztowne zabiegi kontrapunktyczne.
Sięganie po świeckie kompozycje spotykało się z zarzutem włączania elementu profanum do najważniejszego gatunku muzyki sakralnej. Był on najdobitniej podnoszony w trakcie obrad Soboru Trydenckiego w połowie XVI w. Niezwykle popularną świecką melodią, stosowaną jako cantus firmus w renesansowych mszach, była piosenka L’homme armé. Sięgali po nią najwybitniejsi twórcy epoki, od Dufaya, poprzez Ockeghema, Obrechta, Josquina des Présa, aż po wielkiego Palestrinę.

Sposób wykorzystania świeckiej piosenki w konstrukcji Kyrie z Missa l’homme armé Johannesa Ockeghema ilustrują przykłady dźwiękowe. Wpierw usłyszymy partię głosu tenorowego, stanowiącego cantus firmus, a następnie całą wielogłosową konstrukcję początkowego Kyrie.

R1ccg7NH1Jg4g1

Zapis nutowy utworu Johannesa Ockeghem Kyrie z „Missa l’homme armé”.

Wśród pozostałych z 15 mszy Ockeghema na szczególną uwagę zasługują Missa cuiusvis toni, w której kompozytor nie notując kluczy pozostawił wykonawcy wybór tonacji modalnejTonacja modalnatonacji modalnej, w jakiej zostanie wykonana msza, oraz oparta na niezwykle skomplikowanej technice kanonicznejTechnika kanonicznatechnice kanonicznej Missa prolationum. W mszy tej kompozytor zapisał tylko dwa głosy, pozostałe należy odczytać poprzez właściwe rozszyfrowanie skomplikowanych oznaczeń.

R13txNg5CLXax1

Zapis nutowy utworu Johannesa Ockeghem Kyrie z „Missa prolationum”.

Spośród 19 mszy Josquina des Présa na szczególną uwagę zasługują te, w których powstanie cantus firmus wiąże się z wyjątkowymi okolicznościami. W Missa la‑sol‑fa‑re‑mi cantus firmus jest transpozycją na nazwy solmizacyjne okrzyku Lascia farmi – daj mi spokój, którym jeden z kardynałów zbywał Josquina upominającego się o należną mu zapłatę. Z kolei w Missa Hercules Dux Ferrariae transpozycjaTranspozycjatranspozycja na nazwy solmizacyjne imienia i tytułu księcia Ferrary, była sposobem okazania wdzięczności hojnemu mecenasowi.
Z kolei w Missa Pange lingua sięgnął po imitację syntaktycznąimitacja syntaktycznaimitację syntaktyczną jako główną zasadę konstrukcyjną. Technikę przeimitowania rozwinie w pełni uczeń Josquina – Nicolas Gombert.

W twórczości Jacoba Obrechta szczególne miejsce zajmuje Missa Maria zart. Jest to szczególnie obszerna kompozycja, której wykonanie zajmuje około 70 minut, co niewątpliwie oznacza, że przeznaczona była na wyjątkowo uroczystą liturgię. Z kolei inny przedstawiciel generacji josquinowskiej – Heinrich Isaac wykorzystał jako cantus firmus w swojej Missa carminum melodie świeckich piosenek.
Antoine Brumel komponując Missa Et ecce terrae motus sięgnął po wyjątkowo liczną obsadę 12‑głosową. Dzieło to, oparte na cantus firmus wielkanocnej antyfonyAntyfonaantyfony zapewniło mu trwałe miejsce w historii muzyki.
Ostatni wielki Flamand – Orlando di Lasso komponował głównie msze‑parodie, wykorzystując w nich wielogłosowe kompozycje Cipriana de Rore, Nicolasa Gomberta, Adriana Willaerta czy Giovaniego Pierluigi da Palestriny.

Motet w twórczości kompozytorów franko‑flamandzkich

W XVI w. wiodącą pozycję zyskuje motet, w którym od czasu powstania w średniowieczu, dokonały się istotne zmiany. Teksty motetów czerpano z części zmiennych mszy – propium missae, do których należy m.in. Introit, Graduał, Ofertorium oraz ze spiewów officium. Sięgnięcie po teksty psalmów doprowadziło do powstania odmiennego typu motetu, zwanego motetem psalmowym, który odnajdujemy m.in. w twórczości Josquina des Présa czy Orlano di Lasso. W motetach dominowała faktura 4‑głosowa, zapewniająca pełnię akordowego brzmienia. Trzon XV‑wiecznego motetu stanowił chorałowy cantus firmus. W XVI wieku powstaje odmienny rodzaj motetu – motet przeimitowany, w którym nie występuje cantus firmus, a naczelną zasadą konstrukcyjną staje się imitacja syntaktycznaimitacja syntaktycznaimitacja syntaktyczna. W motecie takim każdy kolejny odcinek tekstu posiada własny temat, który zostaje przeprowadzony przez wszystkie głosy. Technikę przeimitowania doprowadził do mistrzostwa uczeń Josquina – Nicolas Gombert.

Przykładem zastosowania imitacji syntaktycznej jest motet Josquina des Présa Ave Maria… virgo serena.

Dążenie Josquina do możliwie wyrazistej interpretacji tekstów za pomocą muzyki spowodowała sięganie po zróżnicowane środki w jednej kompozycji, m.in. w zakresie operowania fakturą. W tym samym motecie Ave Maria… virgo serena Josquin zestawia dwugłosowe odcinki, tworząc słynne pary josquinowskie, co ilustruje kolejny przykład muzyczny.

Obok dwóch głównych gatunków muzyki religijnej – mszy i motetu – w XVI wieku pojawiają się coraz częściej inne gatunki, m.in. wielogłosowe pasje i sekwencje, a także liczne opracowania Kantyku Maryjnego – Magnificat. Sam Orlando di Lasso pozostawił ponad sto magnifikatów, co dowodzi jego niezwykłej inwencji twórczej. Znakomitym przykładem pasji motetowej jest dzieło ucznia Adriana Willaerta – Cipriana de Rore – Pasja wg św. Jana. Wśród sekwencji szczególne miejsce zajmują wielogłosowe opracowania Stabat Mater Dolorosa m.in. Josquina des Présa i Giovanniego Pierluigi da Palestriny. Posłuchajmy jak muzycznie interpretuje pełen ekspresji tekst sekwencji wielki Flamand, książę muzyków Josquin.

Gatunki muzyki świeckiej w twórczości kompozytorów franko‑flamandzkich

Obok twórczości religijnej kompozytorzy generacji franko‑flamandzkich pozostawili bogaty repertuar kompozycji świeckich. Od przełomu XV i XVI wieku najważniejszą pozycję zajmowała francuska chanson. Jej popularność ściśle wiąże się ze wzrostem znaczenia mieszczaństwa jako grupy społecznej. W tekstach chanson podejmowano rozmaitą tematykę, od miłosnej, intymnej, po społeczną. Cechą charakterystyczną jest realizm przedstawianych sytuacji. Wybitni franko‑flamandzcy kompozytorzy sięgali po chanson, by poprzez muzykę spotęgować oddziaływanie treści zawartych w tekście. Jednym z twórców XVI‑wiecznej francuskiej chanson był Josquin des Prés, także wielu innych kompozytorów XVI‑wiecznych sięgało po ten gatunek, m.in. Clemens non Papa, jednakże najwybitniejszym jego twórcą był Clément Jannequin.

R1adinPG0Xd7Y1

Ilustracja przedstawia: portret Clément Jannequin - francuski kompozytor epoki renesansu. Obraz w ciemnych tonacjach. Mężczyzna z delikatnym zarostem, na głowie ma czapkę, w uchu kolczyk. Ubrany jest w koszulę z białym kołnierzem i marynarkę z dużymi guzikami.

Stosując parlandaparlandoparlanda i onomatopejeonomatopejaonomatopeje, wprowadzając nietypowe formuły rytmiczne, w bardzo sugestywny sposób podkreśla znaczenie śpiewanych słów. Wybitną chanson Jannequina jest muzyczny obraz bitwy stoczonej przez armię Federacji Szwajcarskiej z armią francuską, w której po raz pierwszy w historii użyto artylerii. Nosi ona tytuł La Guerre – Bitwa pod Marignano. Kompozytor środkami muzycznymi oddaje zróżnicowane odgłosy z pola walki: m.in. sygnał trąbek, tętent galopujących koni, walkę oraz zwycięstwo.
Często chanson były muzycznym portretem miejsca, i tak Clément Jannequin w swej chanson ukazał odgłosy Paryża, Adrian Willaert rynku w Arras, a Orlando Gibbons – Londynu.

Rni1BKtp5tuhS1

Ilustracja przedstawia: przypisywany Maître à la Ratière, Bitwa pod Marignano, Muzeum Kondeuszy, Paryż. Na reprodukcji widać dwie ścierające się armie złożone z pikinierów, kawalerii i armat. W tle widać las.

Inne ważne gatunki muzyki świeckiej obecne w twórczości kompozytorów franko‑flamandzkich to włoska frottolaFrottolafrottola, niemiecka pieśń tenorowaNiemiecka pieśń tenorowaniemiecka pieśń tenorowa i włoski madrygałMadrygałmadrygał. Flamandowie wiele podróżując po Europie, często zmieniając miejsce zatrudnienia, nie tylko rozpowszechniali styl polifonii franko‑flamandzkiej, ale także poznawali rozmaite gatunki i style muzyczne, typowe dla różnych narodów, stąd też nie dziwi w ich dorobku taka różnorodność. Szczególnie wszechstronnymi twórcami byli m.in. Heinrich Isaac – twórca niemieckiej pieśni tenorowej czy Orlando di Lasso. W dorobku tego ostatniego szczególną popularność zyskała 5‑głosowa chanson Susanne un jour. Chanson ta stała się podstawą mszy‑parodii o tym samym tytule.

Wynaleziony w XV wieku druk miał olbrzymi wpływ na recepcję muzyki mistrzów franko‑flamandzkich. Wielkie zasługi na tym polu miał Ottaviano Petrucci, działający w Wenecji drukarz muzyczny, który odkrył możliwość drukowania znaków notacji menzuralnejnotacja menzuralnanotacji menzuralnej.

RpWK8kUaesXsa1

Ilustracja przedstawia zapis nutowy znaków notacji menzuralnej.

Początkowo kompozycje wydawano w zbiorach, zawierających dzieła różnych autorów. Z czasem pojawiały się publikacje wypełnione kompozycjami jednego autora, które dowodziły wielkiego uznania jakim cieszył się twórca. Prezentowana animacja zawiera przegląd notacji muzycznej w renesansie, uwzględniająca źródła rękopiśmienne XV wieku oraz źródła drukowane XVI wieku.

Znaczenie stylu franko‑flamandzkiego

Wykształcony w połowie XV wieku styl franko‑flamandzki stał się fundamentem twórczości muzycznej w epoce renesansu w całej Europie. Jego oddziaływanie odnajdujemy zarówno w Hiszpanii, co było owocem działalności Nicolasa Gomberta, Włoszech, dokąd udawało się wielu kompozytorów z północy Europy, w tym Josquin des Prés oraz na terenach niemieckojęzycznych, zwłaszcza za sprawą Heinricha Isaaca i Orlanda di Lasso. Z kolei w krajach tych kompozytorzy poznawali rodzimą twórczość, zwłaszcza świecką. Wzajemne oddziaływanie muzyki religijnej i świeckiej doprowadziło do przemian stylu franko‑flamandzkiego, w którym z czasem odchodzono od ścisłej linearnej polifonii na rzecz różnicowania faktury, co miało na celu spotęgować znaczenie wyśpiewywanych słów. Nierzadko były to treści głęboko teologiczne, podkreślane za pomocą ukrytych symboli. Styl szkoły weneckiej wykształcony w oparciu o zdobycze Flamandów stał się zapowiedzią przemian w muzyce w II połowie XVI wieku, które doprowadziły do odejścia od polifonii wokalnej na rzecz nowego stylu monodycznego, zwiastującego nadejście epoki baroku.

Zadania

Słownik pojęć

Źródło:

encyklopedia.pwn.pl

Galeria dzieł sztuki

R1adinPG0Xd7Y1

Ilustracja przedstawia: portret Clément Jannequin - francuski kompozytor epoki renesansu. Obraz w ciemnych tonacjach. Mężczyzna z delikatnym zarostem, na głowie ma czapkę, w uchu kolczyk. Ubrany jest w koszulę z białym kołnierzem i marynarkę z dużymi guzikami.

Rni1BKtp5tuhS1

Ilustracja przedstawia: przypisywany Maître à la Ratière, Bitwa pod Marignano, Muzeum Kondeuszy, Paryż. Na reprodukcji widać dwie ścierające się armie złożone z pikinierów, kawalerii i armat. W tle widać las.

Biblioteka muzyczna

Bibliografia

Bukofzer M., Muzyka w epoce baroku. Od Monteverdiego do Bacha, PWN 1970.

Gwizdalanka D., Historia muzyki 2, PWM 2006.

Habela J, Słowniczek muzyczny, PWN 1983.

Szlagowska D. Muzyka Baroku, Akademia Muz. w Gdańsku, 1998.